Problemy Środowiska i Jego Ochrony. Cz. 23

(1)

(2)

(3)

Centrum Studiów

nad Człowiekiem i Środowiskiem Uniwersytet Śląski

Problemy środowiska i jego ochrony

część 23

Redakcja:

Agnieszka Babczyńska

Katowice 2017

(4)

ISBN 978-83-949255-0-5

Publikacja Centrum Studiów nad Człowiekiem i Środowiskiem Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

Redakcja Agnieszka Babczyńska Skład komputerowy i edycja tekstu Patrycja Stefańska

Grafiki Małgorzata Scheiki

Wydawca Centrum Studiów nad Człowiekiem i Środowiskiem

Uniwersytet Śląski w Katowicach Druk i oprawa „TOTEM.COM.PL Sp. z o.o.” Sp.K.

ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław

Nieautoryzowane kopiowanie i powielanie tej publikacji (w części lub w całości) w jakiejkolwiek formie (graficznej, tekstowej, elektronicznej lub innej) jest zabronione

i będzie ścigane zgodnie z przepisami o prawie autorskim.

(5)

Agnieszka Babczyńska Wstęp ... 5 Michał Szlęzak

Zbigniew Wilczek

Leśne ostoje dzikiej przyrody Katowic i okolic jako siedlisko wybranych gatunków ptaków ...

7

Agata Konieczna Monika Tarnawska

Zastosowanie feromonów w biologicznej

kontroli szkodników upraw ... 35 Adrianna Lisowska

Mariola Krodkiewska

Znaczenie sinic (Cyanobacteria)

w środowiskach wodnych i w życiu człowieka .. 61 Marta Knysak

Aleksandra Nadgórska-Socha

Przystosowanie roślin pionierskich do środowisk zanieczyszczonych

metalami ciężkimi ...

85

Kamil Janelt Katarzyna Jędras

Izabela Poprawa

Niesporczaki i ich przystosowania do

zasiedlania ekstremalnych ekosystemów ...

105

Monika Wilk Zbigniew Wilczek

Możliwości rozwoju ekoturystyki na

Płaskowyżu Rybickim ...

125

(6)

Karolina Ryś Agnieszka Kompała-Bąba

znaczenie w rekultywacji terenów

poprzemysłowych ...

155

Kamila Wiśniewska, Agnieszka Zawisza-Raszka

Bezkręgowce na talerzu – kontrowersyjna dieta naszych czasów czy przyszłość

w biotechnologii? ...

179

Tomasz Wieczorek Izabella Franiel

Substancje dodawane do żywności.

Pozytywne i negatywne skutki ich spożywania na zdrowie człowieka ...

213

Magdalena Muszer Magdalena Noszczyńska Katarzyna Kasperkiewicz

Ludzki mikrobiom ...

227

Izabela Zogata Agnieszka Babczyńska

Pogromcy parazytoz – odkrycie na miarę

Nagrody Nobla 2015 ... 253

(7)

po kilku latach wydawniczej przerwy trzymasz w ręku kolejny, 23. tom cy- klicznego wydawnictwa Centrum Studiów nad Człowiekiem i Środowiskiem Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach „Problemy środowiska i jego ochrony”.

Centrum przez 22 lata wydawało pod tym tytułem opracowania wykładów, któ- rych w murach naszej Uczelni mógł wysłuchać każdy – student, naukowiec, miesz- kaniec naszej aglomeracji. Wykłady te przez wiele lat cieszyły się dużym zaintere- sowaniem. Z jednej strony powodem był profesjonalizm – hasłem przewodnim ich organizatorów było: „nasi wykładowcy nie przygotowują swoich wykładów z pod- ręczników, oni te podręczniki piszą” lub „dobra wiadomość, to wiadomość z pierw- szej ręki”. Drugim równie istotnym czynnikiem było to, że rozpoczęliśmy je na początku lat 90. ubiegłego wieku, kiedy to oferta dobrych merytorycznie spotkań na tematy środowiskowe była niezwykle uboga, stąd też duże zainteresowanie, szcze- gólnie młodzieży szkół średnich. Nie bez znaczenia było, że studenci mogli je zali- czyć jako wykład monograficzny, który był obowiązkowy w programie studiów.

Dzisiaj, na szczęście, oferta, także Uniwersytetu, jest o wiele bogatsza, często mul- timedialna, a i w dobie multimediów słowo mówione wykładowcy, tym razem niestety, nie jest już tak cenione. Także System Boloński wymusił stworzenie stu- dentom zwiększonej oferty zajęć do wyboru.

Jednak dzięki pomysłowości i determinacji obecnej Dyrektor Centrum, dr hab. Agnieszki Babczyńskiej, działalność wydawnicza znowu stała się możliwa.

W 23. tomie opracowania wykładowców zostały zastąpione przez popularnonaukowe opracowania najciekawszych prac licencjackich Uniwersytetu Śląskiego. Każdy tekst został opracowany pod czujnym okiem ich promotorów, którzy wzięli na siebie trud ostatecznej redakcji, jakby nie było, niełatwej formuły tekstu popularnonaukowego pracy, którą przez cały rok przygotowywali i pisali ich podopieczni.

(8)

i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego, to wydawnictwo niczym nie straci- ło na swojej interdyscyplinarności, która zawsze była mocna stroną tego cyklu.

Także dzisiaj znajdziemy w nim artykuły z zakresu botaniki, zoologii, ochrony środowiska, problemów jego degradacji, ale także fizjologii człowieka – a właści- wie jego mikrobiomu, parazytoz, czy też nowych perspektyw odżywiania się…

owadami, których otaczające nas środowisko może nam dostarczyć bez ograniczeń.

Miejmy tylko nadzieję, że w następnych tomach będziemy gościć nie tylko studen- tów z innych Wydziałów UŚ, ale także z innych uczelni.

Czytelniku, jeśli sięgasz po ten tom jako student lub uczeń szkoły średniej, to wiedz, że największym beneficjentem tego tomu są sami autorzy. Są to młodzi ludzie, studenci studiów licencjackich, którzy stoją na początku swojej kariery zawodowej, niekoniecznie naukowca. Napisanie dobrego artykułu popularnonaukowego jest zadaniem, z którym często z trudem radzą sobie doktoranci w czasie studiów doktoranckich. Bogate piśmiennictwo kończące każde opracowanie świad- czy tylko o tym, jak wiele wysiłku włożyli, aby zgłębić tajniki tematu, który wybra- li na swoją pracę licencjacką lub magisterską. Znakiem współczesnych czasów i faktu, że autorami są ludzie młodzi, członkowie globalnej wioski jaką stwarza Internet, jest mnogość cytowanych, dobrych źródeł internetowych. Bo jako do- świadczony nauczyciel akademicki, mogę potwierdzić, że Internet może być nieza- stąpionym źródłem wiedzy, musimy tylko młodych ludzi nauczyć odsiewania rzetel- nej informacji od wszechobecnego szumu informacyjnego. Dlatego też w najbliższej przyszłości zawartość tego temu znajdziesz na stronie internetowej Centrum, pod adresem: http://www.cscs.us.edu.pl/

Życząc przyjemnej lektury mam nadzieję, że będzie ona bodźcem do dalszego pogłębienia wiedzy na temat otaczającego nas środowiska, także z wykorzystaniem tradycyjnej formy książkowej.

dr hab. Mirosław Nakonieczny, prof. UŚ (były Dyrektor CSCS UŚ)

(9)

Michał Szlęzak Zbigniew Wilczek Leśne ostoje dzikiej przyrody Katowic i okolic jako siedlisko wybranych gatunków ptaków

Uniwersytet Śląski w Katowicach Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Katedra Ekologii

(10)

(11)

Wstęp

Katowice są usytuowane w południowej Polsce, na obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w jego centralnej części. Od kilkuset lat obszar GOP-u poddawany jest silnej antropopresji. Pomimo powszechnej opinii, że jest to miasto o charakterze przemysłowym, aż 40% powierzchni Katowic zajmują lasy, w więk- szości tworzące zwarty kompleks leśny. Są one bardzo zróżnicowane pod wzglę- dem ich naturalności: obok sztucznie nasadzonych na tym terenie drzewostanów sosnowych można spotkać tutaj naturalne fragmenty buczyn, łęgów i grądów.

Na omawianym obszarze pomimo ogrom- nego wpływu człowieka i degradacji przyrodni- czej na szeroką skalę, zachowały się ostoje dzikiej przyrody będące siedliskiem rzadko spotykanych i chronionych ptaków.

Celem pracy jest charakterystyka wybranych ostoi leśnych Katowic i okolic oraz wybra-

nych gatunków ptaków je zasiedlających, wskazanie elementów decydujących o występowaniu tych gatunków oraz określenie zasad czynnej ochrony ptaków.

Charakteryzowane ostoje leśne są również zróżnicowane pod względem lokalizacji, stanu zachowania i ochrony. Są one cennymi obszarami, gdzie zachowała się dzika przyroda, stwarzającymi mieszkańcom dużej aglomeracji miejskiej moż- liwość bezpośredniego kontaktu z naturą.

Według ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 [Dz.U. 2015 poz. 1651] ostoją możemy nazwać miejsce o warunkach sprzyjających egzystencji organizmów zagrożonych wyginięciem lub rzadkich gatunków.

(12)

Materiał i metody badań

Niniejsza praca została napisana w oparciu o dostępną literaturę. Podstawo- wym źródłem informacji były publikacje naukowe oraz publikacje popularnonaukowe w postaci wydawnictw zwartych i ciągłych. Informacje uzyskano także z artykułów prasowych oraz ze stron internetowych. Ważnym źródłem informacji były również materiały niepublikowane Lasów Państwowych, Nadleśnictwo Kato- wice [Projekt Planu…, 2010].

W oparciu o literaturę [TOKARSKA-GUZIK i in., 1995; CABAŁA i ZYGMUNT, 2003; PARUSEL, 2009; BACLER-ŻBIKOWSKA i in., 2015] wytypowano 4 ostoje zróż- nicowane pod względem lokalizacji i formy ochrony, są to: rezerwaty przyrody

„Las Murckowski” i „Ochojec”, zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Uroczy- sko Buczyna” i Park Śląski.

Wyboru gatunków ptaków dokonano mając na uwadze zróżnicowanie ich nisz ekologicznych, częstości występowania oraz statusu ochrony uwzględniającego krajowe i międzynarodowe akty prawne, takie jak: Rozporządzenie Ministra Śro- dowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt [Rozp. MŚ, 2014]; Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dyrektywa Ptasia), chroniąca dzikie ptaki na terenie państw członkowskich Unii Europejskiej i zobowią- zująca je do zachowania odpowiednich biotopów dla ptaków; Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (Konwencja Berneńska), sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 roku, którą Polska ratyfikowała 13 września 1995 r., natomiast zaczęła obwiązywać 1 stycznia 1996 r. [Konwencja Ber- neńska, 1996]; Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska), sporządzona w Bonn dnia 23 czerwca 1979 r., natomiast w Polsce weszła w życie 1 stycznia 1996 r. [Konwencja Bońska, 2003].

Do analizy wybrano 5 gatunków chronionych ptaków: siniak (Columba oe- nas), świstunka leśna (Rhadina sibilatrix), kowalik (Sitta europaea), muchołówka białoszyja (Ficedula albicollis) i pleszka (Phoenicurus phoenicurus). Dwa gatunki ptaków – świstunka i kowalik są często spotykane i postrzegane przez człowieka, ze względu na łatwość obserwacji i charakterystyczny śpiew. Pozostałe 3 gatunki:

siniak, muchołówka białoszyja i pleszka odgrywają mniejszą rolę w krajobrazie leśnym ponieważ są trudniejsze do zaobserwowania ale stanowią istotny element świadczący o stanie zachowania ekosystemu leśnego.

(13)

Charakterystyka ostoi dzikiej przyrody Katowic i okolic

Rezerwat przyrody Las Murckowski

Położony jest w katowickiej dzielnicy Murcki, na południowych stokach Wzgórza Wandy (ok. 350 m n.p.m.), będącym najwyższym wzniesieniem Katowic.

Rezerwat utworzono 18 grudnia 1953 Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemy- słu Drzewnego [Zarz. MLiPD, 1954], jednak zajmował on wtedy powierzchnię zaledwie 7,04 ha, dopiero w 1989 roku teren powiększono do 102,56 ha Zarządze- niem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 10 maja 1989 roku [Zarz. MOŚZNiL, 1989]. Celem stworzenia rezerwatu jest ochrona 150–220 letnich drzewostanów bukowych, które są pozostałością Puszczy Śląskiej [TOKARSKA-GUZIK,1997].

Na florę obszaru składa się 210 gatunków roślin naczyniowych [TOKARSKA- -GUZIK, 1997]. Wśród nich najcenniejsze są: kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), bluszcz pospolity (Hedera helix), barwinek pospolity (Vinca minor), kopytnik pospolity (Asarum europaeum), marzanka wonna (Galium odoratum), kon- walia majowa (Convallaria majalis), porzeczka czarna (Ribes nigrum) i kalina kora- lowa (Viburnum opulus). Wśród grzybów warto zaznaczyć obecność sromotnika bezwstydnego (Phallus impudicus) i flagowca olbrzymiego (Meripilus giganteus).

Na przeważającym obszarze zbiorowiskiem roślinnym jest tu kwaśna buczyna niżowa (Luzulo pilosae-Fagetum W. Mat. et A. Mat. 1973). Występujący tu drzewo- stan jest bardzo dorodny, ponieważ buki osiągają wysokość nawet 30 m.

Wśród fauny bezkręgowców należy wymienić chronionych przedstawicieli chrząszczy: biegacza skórzastego (Carabus coriaceus), biegacza pomarszczonego (Carabus intricatus), kilka gatunków trzmieli (Bombus sp. ), a także ślimaka win- niczka (Helix pomatia). Płazy i gady nielicznie reprezentowane są przez ropuchę szarą (Bufo bufo), żabę trawną (Rana temporaria) i jaszczurkę zwinkę (Lacerta agilis). Wśród ssaków należy zwrócić uwagę na przedstawicieli owadożernych takich jak ryjówka aksamitna (Sorex araneus) czy zębiełek karliczek (Crocidura suaveolens), oraz zachodzące tu czasem łosie (Alces alces).

Na ornitofaunę tego terenu składają się przede wszystkim gatunki typowo le- śne. Stwierdzono tu występowanie 22 chronionych ptaków [Projekt Planu…, 2010].

Z mniej pospolitych gatunków stwierdzono tu dzięcioła zielonosiwego (Picus canus), pleszkę (Phoenicurus phoenicurus) oraz muchołówkę białoszyją (Ficedula albicol- lis). Niewątpliwą osobliwością jest obecność gniazdującego tu bociana czarnego (Ciconia nigra). Została utworzona strefa ochronna powołana Zarządzeniem Woje- wody Śląskiego z dnia 13 listopada 2003 roku [Zarz. Woj. Śl., 2003] o powierzchni 56,89 ha.

(14)

FOT. 1 Kwaśna buczyna niżowa w rezerwacie „Las Murckowski”. Fot. M. SZLĘZAK

22.04.2016 r.

Rezerwat przyrody Ochojec

Położony w katowickiej dzielnicy Piotrowice-Ochojec obszar zajmujący 26,77 ha na północno-zachodnim skraju Lasów Murckowskich, w dolinie potoku Ślepiotka, będącym prawym dopływem Kłodnicy. Utworzony został 15 kwietnia 1982 roku Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 26 marca 1982 roku [Zarz. MLiPD, 1982] celem ochrony ostoi reliktowych roślin górskich, w szczególności liczydła górskiego (Streptopus amplexifolius). Na terenie rezerwatu występuje najliczniejsza kolonia tej rośliny na obszarze polskiego i europejskiego niżu [GORCZYCA iWIKA,2009].

(15)

Oprócz liczydła górskiego występuje tutaj szereg innych roślin górskich np.

starzec kędzierzawy (Senecio rivularis), ciemiężyca zielona (Veratrum lobelianum), lepiężnik biały (Petasites albus) i kokoryczka okółkowa (Polygonatum verticilla- tum), natomiast na całość flory składa się 360 gatunków [TOKARSKA-GUZIK i in., 2009]. Oprócz górskich elementów cennymi gatunkami są: centuria pospolita (Cen- taurium erythraea), kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), nasięźrzał pospolity (Ophioglossum vulgatum), podkolan biały (Platanthera bifolia) i pływacz zwyczajny (Utricularia vulgaris). Innymi wartymi odnotowania gatunkami są m.in.: bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata), konwalia majowa (Convallaria majalis) czy tojeść bukietowa (Lysimachia thyrsiflora). Na terenie rezerwatu odno- towano 240 gatunków grzybów, w tym wiele umieszczonych na czerwonej liście oraz bardzo rzadkich na Górnym Śląsku.

Na omawianym terenie wykazano następujące zbiorowiska leśne [PARUSEL, 2009]:

● śródlądowy bór wilgotny (Molinio (caeruleae)-Pinetum W. Mat. et J. Mat. 1973),

● kontynentalny bór mieszany (Querco roboris-Pinetum (W. Mat. 1981) J. Mat. 1988),

● bagienny bór trzcinnikowy (Calamagrosito villosae-Pinetum Staszk. 1958),

● łęg jesionowo-olszowy (Fraxino-Alnetum W. Mat. 1952),

● grąd subkontynentalny (Tilio cordatae-Carpinetum betuli Tracz. 1962),

● kwaśna buczyna niżowa (Luzulo pilosae-Fagetum W. Mat. et A. Mat. 1973),

● leśne zbiorowisko zastępcze na terenie zrekultywowanym,

● zbiorowisko z Populus balsamifera.

Wśród bezkręgowców stwierdzono m.in.: 31 gatunków ważek [MISZTA,2009], 31 gatunków motyli [SACHANOWICZ i in., 2009] oraz szereg innych owadów oraz 2 gatunki małży i 3 gatunki ślimaków [SKOWROŃSKA, 2009]. Na przedstawicieli fauny płazów rezerwatu i okolic składa się aż 12 gatunków, a gadów 5 [ŚWIERAD, 2009], najistotniejszymi spośród płazów są traszka górska (Triturus alpestris), traszka grzebieniasta (Triturus cristatus) oraz kumak nizinny (Bombina bombina).

Ssaki reprezentowane są przez kilkanaście gatunków: gryzoni, owadożernych, nietoperzy, a także zająca szaraka (Lepus capensis), drobnych przedstawicieli dra- pieżnych oraz parzystokopytnych, w tym dzika (Sus scrofa i sarnę (Capreolus ca- preolus).

Awifauna tego terenu jest dość bogata stwierdzono tu 18 gatunków lęgowych i prawdopodobnie lęgowych, 6 dawniej lęgowych, 25 zalatujących oraz 2 dawniej zalatujące [PARUSEL, 2009]. Z ciekawszych ptaków należy wymienić lęgowego jastrzębia (Accipiter gentilis), puszczyka (Strix aluco), samotnika (Tringa ochropus) oraz dawniej lęgowe: myszołowa (Buteo buteo), dzięcioła zielonosiwego (Picus canus) i dzięcioła czarnego (Dryocopus martius). Występuje tu także szereg ptaków z rzędu wróblowych (Passeriformes).

(16)

FOT. 2. Rezerwat przyrody „Ochojec”. Fot. M.SZLĘZAK 17.05.2016 r.

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Uroczysko Buczyna”

Jedna z niewielu pozostałości Puszczy Śląskiej umiejscowiona jest w połu- dniowej części Chorzowa, granicząc z Rudą Śląską (od południa i zachodu) i Kato- wicami (od wschodu). Zespół ten został utworzony Uchwałą nr XLIX/663/2001 Rady Miasta Chorzowa z 27.12.2001 r. [Uchwała RM Chorzowa, 2002]. Obszar zajmuje powierzchnię 65,32 ha. Celem powstania zespołu jest ochrona pozostałości lasów bukowych, które dawniej porastały duże połacie Górnego Śląska.

Na terenie zespołu zostały stwierdzone 142 gatunki roślin naczyniowych [CABAŁA i ZYGMUNT, 2003] w tym szereg zagrożonych na Górnym Śląsku jak i w skali kraju. Są to: cienistka trójkątna (Gymnocarpium dryopteris), czartawa drobna (Circaea alpina), gruszyczka mniejsza (Pyrola minor), gwiazdnica bagienna (Stellaria uliginosa), kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), nerecznica grzebieniasta (Dryopteris cristata), pływacz (Utricularia sp.), pokrzyk wilcza jago- da (Atropa belladonna), rdestnica pływająca (Potamogeton natans), wiąz szypuł- kowy (Ulmus laevis) i zachyłka oszczepowata (Phygopteris connectilis). Stwierdzo- no na terenie zespołu 24 drzewa kwalifikujące się jako pomniki przyrody w tym: buki pospolite (Fagus sylvatica), olsze czarne (Alnus glutinosa), klon jawor (Acer pseudo- platanus), grab pospolity (Carpinus betulus) i dąb szypułkowy (Quercus robur). Na uwagę zasługuje także obfita mykoflora z sromotnikiem bezwstydnym (Phallus im- pudicus) na czele.

(17)

W Uroczysku pomimo niewielkiej powierzchni, ale dzięki znacznemu urozma- iceniu rzeźby terenu można wyróżnić pięć zbiorowisk leśnych:

● ols porzeczkowy (Ribeso nigri-Alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987),

● kontynentalny bór mieszany (Querco roboris-Pinetum (W. Mat. 1981) J. Mat. 1988),

● grąd subkontynentalny (Tilio-Carpinetum Tracz. 1962),

● łęg jesionowo-olszowy (Fraxino-Alnetum W. Mat. 1952),

● kwaśna buczyna niżowa (Luzulo pilosae-Fagetum W. Mat. et A. Mat. 1973).

Wszystkie zbiorowiska, a zwłaszcza te, które położone są w środkowej części obszaru, gdzie w wyniku eksploatacji węgla kamiennego i obniżania terenu rozsze- rza się zatopisko, są zagrożone zalaniem.

Ze wzglądu na naturalny charakter lasu można zaobserwować dużą różnorod- ność fauny. Wśród bezkręgowców możemy spotkać wiele gatunków będących ksylofagami, czyli żerujących na martwym drewnie, a także przedstawicieli chrząszczy (Coleoptera). Wśród płazów wykazano obecność ropuchy szarej (Bufo bufo), żaby trawnej (Rana temporaria), żaby wodnej (Rana esculenta) oraz tylko jeden gatunek gada, a mianowicie padalca (Anguis fragilis). Ssaki są reprezentowa- ne m.in. przez drobne gryzonie i owadożerne, nietoperze, a także łasicę (Mustela nivalis), sarnę (Capreolus capreolus) czy dzika (Sus scrofa).

Szczególnie bogata jest tu awifauna obejmująca 58 gatunków, w tym 40 lęgo- wych, 3 zalatujące i 15 przelotnych [CABAŁA,ZYGMUNT,2003]. W większości są to gatunki typowo leśne, a godne uwagi jest to, że występuje tu spora grupa tzw. dziu- plaków związanych z naturalnymi lasami. Do najciekawszych gatunków tu stwier- dzonych należą: myszołów (Buteo buteo), jastrząb (Accipiter gentilis), krogulec (Accipiter nisus), słonka (Scolopax rusticola), siniak (Columba oenas), puszczyk (Strix aluco, dudek (Upupa epos), pięć gatunków dzięciołów (Picidae) w tym: czar- ny (Dryocopos martius), zielonosiwy (Picus canus) i średni (Dendrocopos medius).

Występuje tu też szereg ptaków wróblowych (Passeriformes) np. pleszka (Phoeni- curus phoenicurus), muchołówka białoszyja (Ficedula albicollis) i kruk (Corvus corax). Warte odnotowania są także gatunki wodno-błotne spotykane na zatopisku:

czapla siwa (Ardea cinerea), krzyżówka (Anas platyrhynchos) i cyraneczka (Anas crecca). W roku 2016 obserwowano najprawdopodobniej w trakcie wiosennych przelotów hełmiatkę (Netta rufina). W Polsce nielicznie gniazduje głównie na Ma- zurach, natomiast w pozostałych rejonach kraju jest bardzo rzadka, a jej całkowita liczebność jest oceniana na 15–20 par [TOMIAŁOJĆ i STAWARCZYK,2003].

(18)

FOT. 3. Kwaśna buczyna niżowa w Uroczysku Buczyna. Fot. M.SZLĘZAK 24.03.2016 r.

Park Śląski

Do roku 2012 znany był pod nazwą Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku im. gen. Jerzego Ziętka. Umiejscowiony jest w granicach administracyjnych Chorzo- wa, pomiędzy Katowicami i Siemianowicami Śląskimi. Zajmuje powierzchnię 620 ha i jest jednym z największych w Europie śródmiejskich parków. Decyzja o jego utwo- rzeniu zapadła w grudniu 1950 roku na posiedzeniu Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach. Budowa rozpoczęła się w lipcu kolejnego roku, a oficjalne otwarcie nastąpiło 1 października 1953 roku. Powstał on na głównie na terenach poprzemy- słowych i w mniejszym stopniu rolniczych [Park Śląski, 2016].

Park Śląski jest miejscem, gdzie można spotkać wiele roślin obcego pocho- dzenia, głównie ozdobnych drzew i krzewów. Pomimo negatywnych przekształceń środowiskowych jakie zaszły na tym terenie, to przetrwały na nim fragmenty siedlisk o naturalnym lub półnaturalnym charakterze. Z ciekawszych gatunków można spotkać tu storczyki: kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), kruszczyk rdzawoczerwony (Epipactis atrorubens) i listera jajowata (Listera ovata). Inne interesujące gatunki to: objęte ochroną częściową parzydło leśne (Aruncus sylve- stris) i do niedawna jeszcze chronione: bluszcz pospolity (Hedera helix), czy przy- laszczka pospolita (Hepatica nobilis). Większość drzew została nasadzona podczas budowy parku, a tylko niektóre mają ponad 65 lat. Wśród tych najstarszych, które zajmują około 5% drzewostanu znajdują się głównie klony (Acer sp.), dęby (Quer- cus sp.), lipy (Tilia sp.) i jesiony (Fraxinus sp.). Na terenach leśnych przeważają graby (Carpinus sp.), dęby (Quercus sp.), olchy (Allnus sp.), topole (Populus sp.) i wierzby (Salix sp.) [BACLER-ŻBIKOWSKA,2015].

(19)

Na omawianym obszarze przeważającym zbiorowiskiem leśnym jest grąd (Ti- lio-Carpinetum), który zajmuje 382 ha, lecz jest to forma zdegenerowana. Drzewo- stan zawiera lipy (Tilia sp., klony (Acer sp.), dęby (Quercus sp.) i topole (Populus sp.), a w podszycie spotkamy bez czarny (Sambucus nigra), dereń biały (Cornus alba), trzmielinę zwyczajną (Euonymus europaeus) czy kalinę koralową (Viburnum opulus), natomiast w runie znamiennym gatunkiem jest dzwonek pokrzywolistny (Campanula trachelium). Kolejnym pod względem zajmowanej powierzchni zbio- rowiskiem jest łęg (Fraxino-Ulmetum), zajmujący powierzchnię 158 ha, jednak na większości obszaru nie wykazuje właściwego charakteru, co spowodowane jest nasadzeniem obcych gatunków i innymi przejawami antropopresji. Na drzewostan składa się głównie topola amerykańska (Populus deltoides), jesion wyniosły (Fra- xinus excelsior) i olsza czarna (Alnus glutinosa), a w podszyciu występuje przede wszystkim bez czarny (Sambucus nigra). Najmniejszym pod względem powierzchni, a mianowicie zajmującym tylko 23 ha jest zbiorowisko kwaśnej dąbrowy (Quercion roboli-petreae )z następującymi drzewami: topola osika (Populus tremula), brzoza brodawkowata (Betula pendula), dąb szypułkowy (Quercus robur), dąb czerwony (Quercus rubra), podszyt składa się z: derenia białego (Cornus alba), bzu czarnego (Sambucus nigra) i trzmieliny zwyczajnej (Euonymus europaeus), natomiast w runie można spotkać śmiałka pogiętego (Deschampsia flexuosa), borówkę czarną (Vaccinium myrtillus), jastrzębce (Hieracium sp.) czy orlicę pospolitą (Pteridium aquilinum) [ZABOROWSKA,2013].

Obszar ten ze względu na różnorodność roślinności charakteryzuje się obfito- ścią motyli Lepidoptera, liczne są także chrząszcze Coleoptera, a w pobliżu zbior- ników wodnych można spotkać ważki Odonata. Z płazów i gadów można wymienić traszkę zwyczajną (Lissotriton vulgaris), ropuchę szarą (Bufo bufo), jaszczurkę zwinkę (Lacerta agilis) i żyworodną (Zootoca vivipara) oraz zaskrońca (Natrix natrix). Ssaki reprezentowane są głównie przez gryzonie, z wiewiórkami pospoli- tymi (Sciurus vulgaris) na czele, często dokarmianymi przez okolicznych miesz- kańców, a także z owadożernych kreta europejskiego (Talpa europaea) i jeża wschodniego (Erinaceus romanicus) oraz zająca szaraka (Lepus europaeus) i dzika (Sus scrofa).

Awifauna terenu ze względu na urozmaicenie terenu jest zróżnicowana. Naj- liczniejsze są ptaki wróblowe (Passeriformes), z najpospolitszym kosem (Turdus merula. Spotkać można również ptaki szponiaste (Acciptriformes): jastrzębia (Ac- cipiter gentilis), krogulca (Accipiter nisus), myszołowa (Buteo buteo), a także z sów (Strigiformes) puszczyka (Strix aluco), czy przedstawiciela sokołowych (Falconi- formes) pustułkę (Falco tinnunculus). Istotnym elementem są występujące tu dzię- cioły duże (Dendrocopos major), średnie (Dendrocopos medius), zielone (Picus viridis), zielonosiwe (Picus canus) i dzięciołki (Dendrocopos minor). Z ptaków wodno-błotnych występują tu np. łabędź niemy (Cygnus olor), perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus), perkozek (Tachybaptus ruficollis) czy głowienka (Aythya ferina) oraz zalatujący z zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Żabie Doły” bą-

(20)

czek (Ixobrychus minutus). Na terenie Parku powstała ścieżka ornitologiczna z 17 tablicami edukacyjnymi ukazującymi, jakie ptaki występują w danych środo- wiskach, z ich ilustracjami oraz krótkimi opisami na temat ich biologii. Częste są tu także karmniki, które ptaki chętnie wykorzystują w okresie zimowym.

FOT. 4. Park Śląski. Fot. M.SZLĘZAK 15.05.2016 r.

Charakterystyka wybranych gatunków ptaków Siniak – Columba oenas Linnaeus, 1758

Średniej wielkości (o długości ciała 32–34 cm, rozpiętości skrzydeł 60–65 cm i masie około 300 g) gatunek z rzędu gołębiowych (Columbiformes) i rodziny gołę- biowatych (Columbidae) [KRUSZEWICZ,2007].

Rozmieszczenie

Zasięg występowania obejmuje Europę z wyjątkiem północnej Skandynawii, pół- nocno-zachodnią Afrykę oraz zachodnią Azję (od Turcji po zachodnią Syberię). Popula- cje zasiedlające południową część zasięgu są osiadłe, pozostałe wędrują od marca do kwietnia oraz od września do listopada. Zimowiska ptaków europejskich położone są na południu i zachodzie Europy. W Polsce sporadycznie zimuje, od lat 80. XX w zdarza się to coraz częściej, głównie w zachodniej i południowej części kraju.

Na terenie Polski jest bardzo nieliczny lub lokalnie nieliczny ptak lęgowy [TOMIAŁOJĆ i STAWARCZYK, 2003]. Występuje we wszystkich częściach kraju, lecz najliczniej na Pomorzu, ziemi lubuskiej, Warmii i Mazurach, Podlasiu, Roztoczu

(21)

i w Karpatach. Liczebność sinika na skutek zaniku starych drzewostanów od dwóch stuleci systematycznie spada. Obecnie całkowitą liczebność szacuje się na 14 000–

24 000 par [SIKORA i in., 2012 za BONCZAR, ZAWADZKA,2013]. W województwie śląskim ma status gatunku regularnie lęgowego. Na obszarze Katowic i okolic zo- stał stwierdzony w zespole przyrodniczo-krajobrazowym „Uroczysko Buczyna”, jako gatunek prawdopodobnie lęgowy [CABAŁA i ZYGMUNT,2003].

Nisza ekologiczna

Na pokarm siniaka składają się nasiona roślin, zbóż, pączki drzew i krzewów, drobne owoce oraz małe bezkręgowce. Gatunek ten jest dziuplakiem wtórnym, to znaczy, że wykorzystuje dziuple wykute przez dzięcioły bądź dziuple innego po- chodzenia. W Europie Środkowej są to prawie zawsze dziuple dzięcioła czarnego [JOHNSSON i in., 1993; MEYER i MEYER, 2001, KOSIŃSKI i in., 2010; 2011 za CIACH iKOSIŃSKI,2013]. W naszych szerokościach geograficznych wyprowadzają do trzech, a nawet czterech lęgów rocznie, a w zniesieniu są najczęściej dwa, rzadko jedno jajo. Pisklęta są gniazdownikami właściwymi i przebywają w gnieździe około 21 dni. Zamieszkuje najczęściej w starych, ponad 80-letnich drzewostanach zarówno liściastych (zwłaszcza bukowych), mieszanych oraz borach sosnowych, a także w niektórych parkach i rozległych monokulturach sosnowych mających mniej niż 60 lat z starszymi sosnami, bądź brzozami lub osikami. W optymalnym siedlisku wymaga także terenów otwartych tj. pól, łąk i pastwisk o ekstensywnym sposobie użytkowania [STAJSZCZYK i SIKORA, 2004].

Świstunka leśna – Rhadina sibilatrix (BECHSTEIN, 1793)

Małej wielkości, o długości ciała 12–13 cm i masie 9–11 g [KRUSZEWICZ,2007]

gatunek z rzędu wróblowych (Passeriformes) i rodziny świstunek (Phylloscopidae), a według wcześniejszej klasyfikacji zaliczany był do rodziny pokrzewkowatych (Sy- lviidae), niektórzy badacze włączają świstunkę od rodzaju Phylloscopus.

Rozmieszczenie

Gniazduje od Europy poza południowymi i północnymi skrajami tego konty- nentu przez Syberię po północno-wschodni Ałtaj. Występuje także na Kaukazie.

Wędrowny: przylot w kwietniu i maju, natomiast odlatuje bardzo wcześnie, gdyż pierwsze osobniki już w lipcu a ostatnie widywane są u nas w połowie września.

Zimowiska znajdują się na obszarze równikowej Afryki od Gwinei na zachodzie po Kenię i Somalię na wschodzie.

W naszym kraju ma status licznego lub bardzo licznego ptaka lęgowego [TOMIAŁOJĆ i STAWARCZYK,2003]. Występuje na obszarze całej Polski, a w wielu regionach jest jednym z najczęstszych ptaków leśnych. Gatunek podlega silnym wahaniom liczebności, jednak ocenia się, że w wskutek fragmentacji siedlisk li- czebność zmniejsza się. W województwie śląskim jest regularnie lęgowy. Na oma-

(22)

wianym w pracy obszarze został stwierdzony m.in. w rezerwacie przyrody „Las Murckowski” [HENEL,1998], w rezerwacie przyrody „Ochojec”, gdzie w okresie lęgowym obserwowano śpiewające samce [PARUSEL,2009], w zespole przyrodniczo-krajobrazowym „Uroczysko Buczyna” jako gatunek lęgowy [CABAŁA

i ZYGMUNT,2003] a także w Parku Śląskim.

Świstunka żywi się, podobnie jak inne gatunki z rodzaju Rhadina czy Phyl- loscopus, głównie drobnymi bezkręgowcami, przede wszystkim owadami, a żeruje głównie w koronach drzew. Gnieździ się tylko raz w roku, a na zniesienie przypada 5–7 jaj (rzadziej 3–8), które wysiaduje tylko samica 13 dni na gnieździe, które ulokowane jest na ziemi lub na wysokości do 2 metrów. Jest ono dobrze ukryte pod suchymi liśćmi i ściółką, nakryte daszkiem z bocznym otworem, natomiast wnętrze wysłane jest trawą, włosiem, ale nie piórami. Pisklęta są karmione przez oboje rodziców i pozostają w gnieździe około 12 dni [S^OKOŁOWSKI, 1972].

Siedliskiem są niemal wszystkie typy dojrzałych drzewostanów oprócz su- chych borów. W niżowej części zasiedla przede wszystkim grądy i bory mieszane, natomiast na obszarach górzystych buczyny i bory świerkowe. Preferuje lasy o zwartym sklepieniu koron drzew i niezbyt gęstymi warstwami podrostu i podszy- cia. Unika obszarów śródmiejskich, ogrodów i mniejszych parków, spotyka się je tam w czasie przelotów, gnieździ się tylko w starych i rozległych parkach, nie spotyka się też go w zadrzewieniach śródpolnych o powierzchni mniejszej niż 10 ha [CIEŚLAK iDOMBROWSKI, 1993 za TOMIAŁOJĆ iSTAWARCZYK, 2003].

Kowalik – Sitta europaea LINNAEUS, 1758

Niewielkich rozmiarów (długość ciała 13–15 cm, masa 20–30 g) ptak z rzędu wróblowych (Passeriformes) i rodziny kowalików (Sittidae) [KRUSZEWICZ, 2007].

Rozmieszczenie

Gatunek o bardzo rozległym obszarze występowania, ciągnący się od Europy, oprócz skrajnie północnych obszarów przez środkową i północną Azję po Kam- czatkę, Sachalin, Japonię i wschodnie Chiny. Areał gniazdowania obejmuje także Azję Mniejszą, Bliski Wschód i północno-zachodnią Afrykę (góry Atlas). Na więk- szości areału osiadły, jedynie populacje z północny mogą inwazyjnie migrować na dalsze odległości w kierunku południowym. W Europie Środkowej osiadły i zimujący.

W Polsce posiada status gatunku średnio licznego ptaka lęgowego [TOMIAŁOJĆ i STAWARCZYK, 2003]. Występuje na terenie całego kraju, mniej licznie w górach, natomiast najliczniejszej został stwierdzony w dolinach większych rzek w lasach liściastych. W ubiegłym wieku ze względu na zastępowanie drzewo- stanów liściastych iglastymi zmniejszył swoją liczebność, jednak stan liczebny

(23)

i tendencja populacji pozostają nieznane [TOMIAŁOJĆ i STAWARCZYK, 2003]. Na terenie województwa śląskiego jest regularnie lęgowy. Na obszarze Katowic i okolic stwierdzony w wielu miejscach m.in. w rezerwacie przyrody „Las Murckowski”

[HENEL, 1998], w rezerwacie przyrody „Ochojec”, gdzie obserwowano śpiewające samce w okresie lęgowym [PARUSEL, 2009], w zespole przyrodniczo- krajobrazowym „Uroczysko Buczyna” jako ptak lęgowy [CABAŁA i ZYGMUNT, 2003] i Parku Śląskim [GRZĘDZICKA, 2015].

Na pokarm kowalika składają się: latem – bezkręgowce, zwłaszcza owady, a jesienią i zimą różne nasiona i orzechy, często odwiedza także karmniki. Lęgnie się przeważnie raz w roku, niewielka część populacji przystępuje do drugiego lęgu.

W gnieździe samica składa od 5 do 9 jaj i wysiaduje je ponad dwa tygodnie, natomiast młode opuszczają gniazdo nawet po czterech tygodniach po wykluciu i po wylocie z gniazda długo trzymają się rodziców. Gniazdo umieszczone jest w dziupli naturalnej lub wykutej przez dzięcioły albo w budkach lęgowych umieszczanych 3,5–8 m nad ziemią [DOBROWOLSKI iJABŁOŃSKI, 2000]. Wnętrze wyścielane jest suchymi liśćmi i korą drzew, dodatkowo ze względu na niedobór miejsc lęgowych zwęża otwór wylotowy [SOKOŁOWSKI, 1972].

Siedliskiem są starodrzewy jak i średniowiekowe lasy liściaste i mieszane (preferuje obecność dęba i buka) a także górskie bory świerkowe (wymagana do- mieszka buka). Unika borów sosnowych, gdzie jest nieliczny. Spotkać go można także w zadrzewieniach śródpolnych i parkach miejskich, jednak nie osiąga tu du- żego zagęszczenia.

Muchołówka białoszyja – Ficedula albicollis (TEMMINCK, 1815) Niewielkich rozmiarów (o długości ciała 23–25 cm i masie 10–15 g) gatunek z rzędu wróblowych (Passeriformes) i rodziny muchołówkowatych (Muscicapidae) [KRUSZEWICZ, 2007].

Rozmieszczenie

Zasięg gniazdowania obejmuje środkową i południowo-wschodnią Europę, od wschodniej Francji po zachodnią Rosję, lęgowy jest także na szwedzkich wy- spach na Bałtyku – Olandii i Gotlandii. Wędrowna: w Polsce pojawia się pod koniec kwietnia, natomiast odlatuje w sierpniu i wrześniu. Zimuje w subsaharyjskiej Afryce, głównie na południe od równika.

W Polsce jego status jest określany jako lokalnie licznie występujący, zwykle bardzo nieliczny ptak lęgowy [T^OMIAŁOJĆ i STAWARCZYK, 2003]. Najliczniej gniazduje w lasach południowej i wschodniej części kraju, w ostatnich latach znano trzy miejsca liczniejszego występowania: Puszcza Białowieska, Puszcza Niepoło- micka i lasy nadodrzańskie między Oławą a Brzegiem. W ciągu ostatnich kilku-

(24)

dziesięciu lat wykazuje tendencję do ekspansji nowych terenów, także na północy, może być to spowodowane powstawaniem nowych rezerwatów i parków narodo- wych chroniących stare drzewostany liściaste i wspomagane przez ocieplenie kli- matu. Całkowitą liczebność w Polsce szacuje się na poziomie 15 000–28 000 par [SIKORA i in., 2012 za CZESZCZEWIK, 2013]. W województwie śląskim obecnie jest to gatunek regularnie gniazdujący. Na terenie Katowic i okolic został stwierdzony na terenie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Uroczysko Buczyna” jako gatunek lęgowy [CABAŁA iZYGMUNT, 2003] jak i w Murckach [TABISZ za DYRCZ i in., 1991].

Muchołówka jest gatunkiem o dziennym i samotniczym trybie życia. Żywi się stawonogami, głownie owadami, a w mniejszym stopniu pająkami. Gniazdo umieszczone jest w dziupli znajdującej się w grabach, bukach, klonach, lipach, olszach, rzadziej w dębach i jesionach [WALANKIEWICZ i CZESZCZEWIK, 2009].

Może być ono wykorzystywane nawet przez 8 kolejnych lat [MITRUS i in., 2007].

Rzadko gniazduje w dziuplach w martwych drzewach, konarach bądź gałęziach.

Najczęściej umieszczone są w drzewach o pierścienicy większej niż 30 cm [WALANKIEWICZ i in., 2007]. Wykorzystuje również skrzynki lęgowe. Wyprowadza jeden lęg w sezonie, w którym jest 4–9, a zazwyczaj 6–7 jaj (83% zniesień) [MITRUS, 2003]. Pisklęta w gnieździe przebywają od 15 do 18 dni. Siedliskiem są głownie bardzo stare (zwykle ponad 80-letnie) i wysokopienne lasy liściaste i mieszane, na niżu są to grądy i łęgi, natomiast w górach buczyny i łęgi. Zasiedla także większe parki. Może występować także w młodszych lasach liściastych, jeśli są w nich budki lęgowe.

Pleszka – Phoenicurus phoenicurus (LINNAEUS, 1758)

Niewielkiej wielkości o długości ciała 14 cm i masa 15–20 g [KRUSZEWICZ, 2007] ptak z rzędu wróblowych (Passeriformes) i obecnie zaliczana do rodziny mu- chołówkowatych (Muscicapidae), natomiast wcześniej drozdowatych (Turdidae).

Rozmieszczenie

Posiada bardzo rozległy obszar gniazdowania obejmujący niemal całą Europę, Azję aż po Bajkał oraz Bliski Wschód i góry Atlas w północnej Afryce. Zimowiska zlokalizowane są w Afryce na południe od Sahary, ale nie przekraczają równika oraz w południowej części Półwyspu Arabskiego. W Polsce przylot następuje w kwietniu i maju, a jesienna wędrówka odbywa się we wrześniu i październiku.

Na terenie naszego kraju posiada status gatunku nielicznego, lokalnie średnio licznego (dawniej) ptaka lęgowego całego kraju [T^OMIAŁOJĆ i STAWARCZYK, 2003]. Występuje on we wszystkich rejonach Polski, także w górach, lecz rozmieszczenie jego jest wyspowe. W województwie śląskim jest regularnie lęgowa.

Na obszarze Katowic i okolic występuje m.in. w zespole przyrodniczo-

(25)

krajobrazowym „Uroczysko Buczyna” [C^ABAŁA i ZYGMUNT, 2003], w rezerwacie przyrody „Las Murckowski” [HENEL, 1998], w rezerwacie przyrody „Ochojec”

jako gatunek zalatujący [GORCZYCA i HERCZEK, 1995 za PARUSEL, 2009] i w Parku Śląskim [GRZĘDZICKA, 2015].

Pleszka żywi się, tak jak inne gatunki z rodziny muchołówkowatych (Musci- capidae), głównie owadami, a pod koniec lata i jesienią także miękkimi owocami.

Gniazdo umieszczone jest w dziupli bądź w skrzynce lęgowej. Położone jest ono zwykle na wysokości 1–6 metrów nad ziemią. W zniesieniu jest 6–7 jaj, rzadziej 8, w drugim lub powtarzanym lęgu mniej, bo tylko 4–5 jaj. Wysiadywaniem zajmuje się przede wszystkim samica i zajmuje to 13–14 dni. Pisklęta po wykluciu są karmione przez obydwoje rodziców i przebywają w gnieździe dwa tygodnie, po czym opuszczają gniazdo i rewir rodziców, stając się samodzielne [SOKOŁOWSKI, 1972].

Pierwotnie pleszka gniazdowała w najróżniejszych typach lasów liściastych i iglastych. W obecnych czasach w miarę pospolicie występuje w świetlistych borach sosnowych i w starych buczynach. Preferuje lasy o dobrze rozwiniętym podszycie ze starymi, dziuplastymi drzewami. Bardzo chętnie zamieszkuje także parki, ogrody, ogródki działkowe, sady czy cmentarze.

Status ochronny wybranych gatunków ptaków

Wszystkie przedstawione gatunki objęte są ochroną krajowymi i międzynaro- dowymi aktami prawnymi. Podstawowym dokumentem w Polsce stanowiącym prawną podstawę do ochrony ptaków jest Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt [Rozp. MŚ, 2014]. Międzynarodowymi aktami prawnymi uwzględniającymi gatunki ptaków są:

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dyrektywa Ptasia), chroniąca dzikie ptaki na terenie państw członkowskich Unii Europejskiej i zobowiązująca je do zachowania odpowiednich biotopów dla ptaków. Następnym aktem prawnym jest Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (Konwencja Berneńska), sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 roku, którą Polska ratyfikowała 13 września 1995 r., natomiast zaczęła obwiązywać 1 stycznia 1996 r. [Konwencja Berneńska, 1996]. Wskazuje ona na potrzebę międzynarodowej współpracy w zakresie ochrony siedlisk oraz zagrożonych wyginięciem gatunków, poprzez uchwalanie skuteczniejszego prawodawstwa i edukacji. Kolejnym między- narodowym dokumentem jest Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska), sporządzona w Bonn dnia 23 czerwca 1979 r., natomiast w Polsce weszła w życie 1 stycznia 1996 r. [Konwencja Bońska,2003].

Wskazuje ona na potrzebę ochrony i odtwarzania siedlisk a także wskazuje na eli- minacje zagrożeń na jakie narażone są migrujące zwierzęta. Światową instytucją

(26)

zajmującą się ochroną przyrody jest Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN), której jednym z zadań jest publikowanie Czerwonej księgi gatunków za- grożonych. Swoją Czerwoną listę ptaków województwa śląskiego opublikowało Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska (CDPGŚ). Status ochronny wybranych gatunków przedstawia Tab. 1.

TAB. 1. – Statusy ochronne wybranych gatunków ptaków.

Gatunek Status ochronny

Siniak

(Columba oenas)

Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek objęty ochroną ścisłą

Dyrektywa ptasia: Art. 4.2, załącznik II (2009/147/WE) Konwencja Berneńska: załącznik III

IUCN: LC (najmniejszej troski) CDPGŚ: VU (gatunek narażony) Świstunka leśna

(Rhadina sibilatrix)

Konwencja Berneńska: załącznik II Konwencja Bońska: załącznik II IUCN: LC (najmniejszej troski) CDPGŚ: LC (najmniejszej troski) Kowalik

(Sitta europaea)

Konwencja Berneńska: załącznik II IUCN: LC (najmniejszej troski) CDPGŚ: LC (najmniejszej troski) Muchołówka białoszyja

(Ficedula albicollis)

Dyrektywa ptasia: Art. 4.1, załącznik I (2009/147/WE) Konwencja Berneńska: załącznik II

Konwencja Bońska: załącznik II IUCN: LC (najmniejszej troski) CDPGŚ: VU (gatunek narażony) Pleszka

(Phoenicurus phoenicurus)

Konwencja Berneńska: załącznik II IUCN: LC (najmniejszej troski) CDPGŚ: NT (bliski zagrożenia)

(27)

Spośród analizowanych gatunków ptaków najważniejszym w ochronie przyrody jest muchołówka białoszyja, która uwzględniona została we wszystkich cytowanych aktach prawnych o charakterze krajowym i międzynarodowym. W regionie na terenie województwa śląskiego najniższą rangę w ochronie przyrody posiadają kowalik i świstunka leśna.

Analiza nisz ekologicznych ptaków w poszczególnych ostojach leśnych

Aby porównać nisze ekologiczne wybranych gatunków ptaków zestawiono ta- belę nr 2.

TAB. 2. Analiza nisz ekologicznych ptaków w poszczególnych ostojach leśnych Leśna

ostoja Pow. Obecne gatunki Analiza nisz ekologicznych Zespół

przyrodniczo- -krajobrazowy

„Uroczysko Buczyna”

65,32 ha Siniak, świstunka leśna, kowalik,

muchołówka białoszyja, pleszka

Obecność bardzo starego lasu jest podstawą do gniazdowania wszystkich gatunków.

Dzięcioły są potrzebnym elementem dla gniazdowania siniaka, pleszki, muchołówki białoszyjej i kowalika.

Występowanie dzięcioła czarnego (Dryocopus martius) i wykuwane przez niego dziuple wykorzy- stuje siniak, który odżywia się głównie pokarmem roślinnym, w tym bukwią (umożliwia to występowa- nie na tym obszarze kwaśnej buczyny niżowej), żołędziami oraz niewielkimi bezkręgowcami.

Zwarte sklepienie drzew oraz sporą powierzchnię preferuje świstunka leśna, która żeruje w koronach drzew zjadając drobne bezkręgowce.

Buki, dęby i graby tworzą środowisko dla kowalika, gdzie może żerować zarówno na ich owocach jak i poszukując bezkręgowców na pniach tych drzew.

Muchołówka białoszyja wykorzystuje różne stano- wiska obserwacyjne, gdzie wypatruje drobnych bezkręgowców.

Obecność martwych i zamierających drzew jest bardzo istotna dla występowania muchołówki białoszyjej i siniaka.

Pleszka w miarę pospolicie zamieszkuje stare buczyny, wykorzystując dziuple oraz odżywiając się bezkręgowcami oraz także miękkimi owocami (obecne w Uroczysku: jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), bez czarny (Sambucus nigra) czy kruszyna pospolita (Frangula alnus) w tutejszych zbiorowiskach roślinnych mogą być dla niego częścią bazy pokarmowej późnym latem i jesienią).

(28)

Rezerwat przyrody Las Murckowski

102,56 ha Świstunka leśna, kowalik,

muchołówka białoszyja, pleszka

Występowanie bardzo starych (150–220 letnich) drzewostanów oraz liczne dziuple dzięciołów, co wykorzystują pleszka, muchołówka białoszyja i kowalik.

Zwarty drzewostan oraz duża powierzchnia deter- minuje obecność świstunki leśnej.

Muchołówka białoszyja wykorzystuje różne stanowi- ska obserwacyjne, gdzie wypatruje drobnych bezkręgowców.

Na bukach obecnych w ramach kwaśnej buczyny niżowej (Luzulo pilosae-Fagetum) żeruje kowalik (zjada bukiew oraz znajduje bezkręgowce na drzewach).

Pleszka w miarę pospolicie zamieszkuje stare buczyny, wykorzystując dziuple oraz odżywiając się bezkręgowcami. Obecne w podszycie kruszyna pospolita (Frangula alnus), jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), bez czarny (Sambucus nigra) i koralowy (Sambucus racemosa) mogą stanowić część pożywienia późnym latem i jesienią.

Rezerwat przyrody Ochojec

26,77 ha Świstunka leśna, kowalik, pleszka

Zawarty drzewostan, o znacznej powierzchni jest kluczowy do stwierdzenia świstunki leśnej, jednakże ważne jest zachowanie ciągłości lasu.

Wykazany tu dzięcioł duży (Dendrocopos major) jest elementem warunkującym obecność dziupla- ków wtórnych, czyli kowalika i pleszki. Jednakże pleszka jest na tym terenie tylko gatunkiem zalatu- jącym, być może spowodowane jest to brakiem dostatecznej ilości miejsc lęgowych, a także zbyt małą powierzchnią starego drzewostanu.

Obecność dębów i buków w tutejszych zbiorowiskach leśnych jest podstawą występowania kowalika.

Park Śląski 620 ha Świstunka leśna, kowalik, pleszka

Dość zwarty drzewostan o sporej powierzchni wskazuje na obecność świstunki leśnej.

Szereg występujących na tym terenie gatunków dzięciołów jest czynnikiem warunkującym występo- wanie tu pleszki i kowalika.

Środowisko parkowe ze średniowiekowymi drzewami stanowi odpowiedni biotop dla pleszki, gdzie poluje na owady. Kolejnym elementem jest obec- ność w zbiorowiskach leśnych roślin z miękkimi owocami, będących częścią pożywienia w okresie późnego lata i jesieni np. kalina koralowa (Viburnum opulus) czy bez czarny (Sambucus nigra).

Występujące średniowiekowe drzewostany, w tym dęby i graby dostarczają owoców stanowiących część pożywienia kowalika. Na pniach tych drzew poszukuje bezkręgowców, zimą korzysta z karmników.

(29)

Z przeprowadzonej analizy wynika, że nisze ekologiczne przedstawionych gatunków różnią się, co umożliwia równoczesne występowanie tych ptaków w opisywanych ostojach leśnych.

Różnice te dotyczą głównie miejsc pozyskiwania pożywienia oraz rodzaju pokarmu. Wielkość ostoi leśnych jest wystarczająca ale w przypadku Parku Śląskiego czynnikiem ograniczającym liczebność dziuplaków może być stosunkowo młody drzewostan pozbawiony starych dziuplastych drzew. W sytuacji tej może nie wystarczać miejsc lęgowych i konieczna jest ochrona czynna.

Projekt czynnej ochrony

wybranych ptaków Katowic i okolic

Analiza nisz ekologicznych wybranych gatunków ptaków wykazuje, ze czynnikiem ograniczającym ich występowanie w ostojach leśnych Katowic i okolic może być niedostateczna ilość miejsc lęgowych. Dlatego też ochrona czynna w znacznej mierze powinna dotyczyć zakładania budek lęgowych dostosowanych do potrzeb poszczególnych gatunków.

Siniak (Columba oenas)

Jest to gatunek będący dziuplakiem wtórnym. Głównym elementem w celu za- chowania siniaka, jest ochrona dzięcioła czarnego Dryocopus martius. By umożli- wić gniazdowanie, a co za tym idzie wykuwanie dziupli przez dzięcioła czarnego, konieczne jest zachowanie starych drzewostanów. W lasach gospodarczych powierzchnia drzewostanu w wieku ponad 100 lat powinna wynosić co najmniej 20%.

W celu zachowania dzięcioła czarnego, a co za tym idzie siniaka, należy uwzględ- nić także pozostawienie drzew martwych i obumierających, stanowiących nie mniej jak 5% w powierzchni drzewostanu [JERMACZEK, 2004]. Podczas prac leśnych należy zważać na pozostawianie starych drzew dziuplastych, martwych i zamierają- cych. Przy braku odpowiednich naturalnych dziupli można wywieszać budki lęgo- we w odpowiednich siedliskach, którymi najczęściej są lasy liściaste. Adekwatną dla tego gatunku jest budka lęgowa typu D o następujących parametrach: szerokość 22 cm, głębokość 22 cm, wysokość 46 cm, wysokość otworu wlotowego 85 mm, wywieszane na wysokości 7–10 metrów.

Niszą ekologiczną nazywamy cało- kształt czynników niezbędnych do rozwoju określonego gatunku. Moż- na wyróżnić nisze pokarmowe, gdzie gatunki zajmują tę samą przestrzeń, ale należą do innych poziomów pokarmowych oraz nisze siedlisko- we, gdzie gatunki zajmują ten sam poziom pokarmowy, lecz zajmują różne siedliska. Gdy dwa gatunki zajmą tę samą niszę, zaczyna się konkurencja między nimi [BRYŁA, 2002].