Marian Przybyłko
Urząd dziekana w polskim
ustawodawstwie synodalnym XVIII
wieku
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 19/1-2, 203-239
1976
PRAW A KANONICZNEGO W POLSCE
P ra w o K anoniczne 19 (1976) n r 1—2
URZĄD D ZIEK A NA W P O L S K IM USTAW ODAW STW IE SYNODALNYM X V III W IEK U *
* Część 1-sza rozgarawy tegoż A u to ra p.t. „U rząd d ziek a n a w rozw oju h isto ry c zn y m ” p u b lik o w a n y był: P ra w o K anoniczne 3— 4 (1960) s. 195— —272; 1—2 (1962) s. 77—148; część 2-ga p.t. „U rząd dziek an a w polskim u sta w o d aw stw ie syn o d aln y m X V III w .” — P ra w o K anoniczne 1—2 (1966) s. 113—211. O becnie p u b lik o w an y je s t dalszy ciąg części 2-giej od Rozdziału IV.
Rozdział IV.
O bow iązki dziekańskie w sto su n k u do k apłanów 1. Z n a j o m o ś ć d e k a n a t u
P rz e d e w szystkim dziekan pow inien znać sw ój d e k a n a t od strony, je śli ta k m ożna pow iedzieć, zew n ętrzn ej.
Z najom ość d e k a n a tu je st m u p o trze b n a choćby dlatego, że przecież co pew ien czas sk ła d a on spraw ozdanie biskupow i i sta le go in fo rm u je o w szystkim , co się dzieje n a pow ierzonym m u te ry to riu m .
O bejm uje ona ta k sp raw y m a teria ln e, ja k i p erso n a ln e życia kościel n e g o 428. W szczególności d ziekan pow in ien w iedzieć, ja k ie g ran ic e ms jego d ek a n a t, z "jakich się sk ład a p a ra fii, w iele liczy kościołów , gdzie ■one się z n a jd u ją i pod ja k im i są w ezw aniam i, ja k ie na te re n ie d e k a n a tu istn ie ją k ap lice i p ry w a tn e o rato ria , ja k ie w ioski i m iasteczk a n a le żą do poszczególnych p ara fii, czyją sta n o w ią w łasność, w ielu liczą m ieszkańców , a zw łaszcza kato lik ó w oraz jacy i gdzie p ra c u ją d u chow ni.420
428 R ozrządzenia, t. 1, s. 7: „...illud p ra e ca eteris in lim in e h u iu s N o stri reg im in is n e c e ssa riu m censem us, u t de P a ro c h ia ru m et E cclesiarum iu risd ic tio n i N o stra e creditaruim sta tu , ta m personali, q u am r e a li ce rtio - re s fieri...
Q u a p ra p te r F ra te rn ita tib u s V estris (sc. D ecanis) ... ea om nia propius in sp icere, et ex in te g ro cognoscere liceat, m an d am u s...”.
429 P ast. M a c i e j o w s k i e g o , De C ongregationibus C ień: „Et im p ri m is q u ilib et eorum , om nes D ecan atu s su i P a ra c h ia s, u b i sitae sint, e t q u am la te p a te a n t, q u o sv e a u t q u ales h a b e a n t m in istro s n o v e rin t p ro b e” ; syn. w a r m i ń s k i z r . 1610, s. 267: „A rch ip re sb y teri d ilig en tiam in p ri- m is h a b e re d eb e n t n o titiam liimitum A rc h ip re sb y te ra tu u m suorum , n u
-Te i ty m podobne w iadom ości zdobyw a on przy pom ocy w łasn ej o bser w acji szczególnie przy okazji urzędow ych w izyt 430, ze sp raw ozdań p ro boszczow skich, k tó re p o tw ierd za i przy sy ła do K u r i i 431, w reszcie z cią głego i bliskiego k o n ta k tu ta k z k ap łan a m i kondeikanalnym i, ja k i w ie r nym i, obow iązanym i o w szystkim m u donosić 432.
m e ru m q u e E cclesiaru m ad eosdem p e rtin e n tiu m , et q u ib u s in locis sitae sunt, sub q u ib u s P a tro n is, q u o t villas, quo tq u e P aro ch ia s ad suam Iu ris - dictio n em sp ectan tes h a b e a n t”; syn. g n i e ź n i e ń s k i , M odus V isita- tionis, P aro ch u s et P re sb y te ri: „8. Q uot v illas h a b e a t in sua P arochia? 9. Q uot p arochianos in u n iv e rsa P aro ch ia ? 10. A n om nes C atholici, et q u o t? ” ; past. Ł u b i e ń s k i e g o , a r t. 9: „Do D ziekana należy in fo rm o w ać N as o p ry w a tn y c h o rato ry ac h y k aplicach po D w orach znaid u iący ch się”...; R o z r z ą d z e n i a , t. 4, s. 10— 11; W iele iest W siów i m iasteczek w P a ra fii, i iakich nazw isk, i k to ich possessorem czyli z Ś w ieckich czyli z D uchow nych osób, i to czyli p ra w e m dziedzictw a, czyli z a sta w y ”...; t a m ż e , t. 1, s. 8: „...m andam us; q u aten u s de Ecclesiis in tra fines D ecanatus v e stri sitis, Nos plene in fo rm etis iu x ta ea, q u ae in su-, biu n cto p rae sen tib u s N ostris lite ris scripto c o n tin e n tu r” ; zob. także odn. 609.
430 R ozrządzenia, t. 4, s. 10: ...XX. D ziekani uczynią tylko n a W izytach n ie iak i Z biór rzeczy do w iadom ości p o trzebnych podług p u n k tó w niżey w T abelli na końcu tego pism a położoney w yrażonych i w pisanych w księgę, czyli P ro to k u ł takow ych A któw , kopią tego rę k ą i pieczęcią sw oią stw ierd zo n ą do N as przez sw ego W izytatora co ro k odeszlą” ; por. rów nież niżej gdzie je st m ow a o w izytacji dekanalnej.
431 P or. np. R ozrządzenia, t. 1, s. 8—9: „Cuius qu id em exem iplaria ad om nes D ecan atu s v e s tri P arochos, et caeteros B eneficiatos tra n sm itta tis, ac iisdem nom ine N ostro significetis, u t su p er singulis a n n e x a ru m quaes- tio n u m artic u lis, P olonico etia m idiom ate, q u i velin t, excepto u ltim o P uncto, quod la tin o serm one re la tu m volum us; responsiones v e ra s et sin ceras (nullum in illis qu am v is m in im u m p rae tereu n d o P u n c tu m (appo- n an t, easque p ro p ria m a n u su b sc rib an t, et ad vos q u am p rim u m d irec tae f u e rin t ... ad Nos tr a n s m itte re curetis, p ra e v ia tam en d ilig en ti p e rq u i- sitione p er F ra te rn ita te s V estras facien d a, su p e r quolibet quaestionis ipuncto a P aro ch is ... connotando, an ea om nia, et eorum sin g u la v e rita ti n ita n tu r, e t si q u ae alie n a ab eadem v e rita te co n tra om nem opinionem N o stram re p e rire co n tig e rit”.
432 S yn c h e ł m s k i , c. 3: „Ut au tem quilib et D ecanus, su p e r h a c te - nus e n u m eratis et sim ilibus, possit se p riu s, et deinde Nos d eb ite in fo r- m are, de fac ili id asseq u etu r, si bonam et fra te rn a m cum C ondecana- libus suis te n u e rit se m p er coniteligentiam et correspondentiam .
Sed e t ex a lte r a p a rte ta m P aro ch i, quam alii q u icu m q u e C om m en- d arii, V icarii, M in istri Ecclesiaruim, i-mmo u n iv e rsu s illius D ecantus P o- pulus, oportet, ut... debitam ... illis obedientiam p ra e ste n t, n ih il eos ce- lando quod sc isc ita b u n tu r p ro suo Officio, q u in im o si q u id certi, cum g ra v i offensa Dei, in iu ria E cclesiae a u t pro x im i, a u t scandalo F idelium , aliq u is sciverit, eidem non odio P ersonae, sed am o re Iu stitia e d efe rre te n etu r.
C lerus sutem consdecanalis, com m unicare cum il-lo c o n fid a n tar, sua et E cclesiarum incamimoda ac n acessitates, F ra tru m q u e defectus, p ra e se r- tim graves, eidem et p e r ilium Nobis, a u t Officio N ostro re f e rre d eb et” ; podobnie stan o w i syn. p ł o c k i , s. 171, oraz syn. C h e ł m i ń s k i , s. 84—85.
2. I n s t a l a c j a b e n e f i c j a i t ó w i z a b e z p i e c z e n i e m a j ą t k u k o ś c i e l n e g o
N ajp ro stszy m obow iązkiem d ziekana w stosunku do podległych m u księży, to ich in stala cja . O bok św iadectw a dziekańskiego o n ien ag an n y m try b ie życia m ia ła ona w in te n cji p raw o d aw cy przyczyniać się do obsa dzania sta n o w isk kościelnych w łaściw ym i ludźm i i była w p ro st k o n ie czna do w ażności w y k o nyw anych ak tó w p raw n y ch 433.
Z zasady p rze p ro w ad z ał ją d z ie k a n 434. Je d n a k , gdy m ia ł k u tem u słuszną przyczynę, m ógł się w yręczyć najbliższym 435, czy jak im k o lw iek innym k o n d ek a n aln y m proboszczem lu b b en e ficja te m 436. J a k zw raca u w agę p a s to ra ln a Ł ubieńskiego, p o w in ien to być k a p ła n roztro p n y , przezorny i m a ją c y odpow iednie dośw iadczenie. P rz ek a zu ją c m u za stępstw o, dziekan z a o p atry w ał go w pisem ne upow ażnienie.
In stalo w a ć należało n ie ty lko księży po ra z pierw szy otrzy m u jący ch sam odzielne stanow isko, ale w ogóle w szystkich b eneficjatów , a w ięc ta k d u sz p aste rzy diecezjalnych i zakonnych, ja k i zw ykłych rek to ró w czy a lta ry stó w 437.
433 Syn. k r a k o w s k i , s. 36 {odn. 219).
434 Syn. p ł o c k i , s. 152—153: „...vigilantiae e r it D eoanorum , ne de r e b u s ad in v e n ta riu m Ecclesiae sp e cta n tib u s B en eficiati d isp o n a n t, sed res O econom icae inviolatas, cum aliq u o se m p er augm ento co n sig n en tu r su c cessor^ q u as circa in tro d u c tio n em B en eficiati connotabit, u n u m q u e e x e m p la r penes Ecclesiam , a liu d in A ctis suis D ecanalibus, te rtiu m ad O fficium N o stru m re m itte t” ; R o z p o r z ą d z e n i a , s. 32; ,,...(sc. Do D zie k an ó w należeć będzie) za pokazanym sobie In stru m e n te m do Kościoła w prow adzać, R e je str rzeczy kościelnych. In w e n ta rz G ospodarstw a no w em u P leb a n o w i z podpisaniem rę k i w łasn ey oddać, a b y podczas W izyty w iedzieć m ożna w iakim sta n ie o d eb ra n e ie st B eneficium , a w iakim potym zostaw ać będzie”. P or. także oba odn. następne.
436 Syn. c h e ł m s k i , c. 3: sta tu im u s, u t abhinc n u llu s B eneficiatus, p e r e t in tra D ioecesim N o stram , a quopiam alio, nisi a b ipsom et D ecano suo F o ran eo (aut si D ecanus iu stam le g itim i im p ed im en ti h a b u e rit ex cu - sationem , a desig n ato ad h u n c A otum C ondecanali P arocho,, d atis ad eundem a b ipsom et D ecano L ite ris (in tro d u c a tu r” ; pow yższe zarządzenia syn. chełm skiego p ra w ie dosłow nie p o w tarz a syn. c h e ł m i ń s k i s. 90—91; syn. l w o w s k i , ses. 2, c. 6: „C uratus..., q u a m non C urati... in stitu ti, vel in troducti... in p ra e se n tia D ecani a u t vicinioris P aro ch i.” ...; zob. ta k ż e syn. p o z n a ń s k i z r . 1738, s. 113 (odn. następny).
436 Syn. p o z n a ń s k i z r . 1738, s. 113: „...circa in tro d u c tio n es A. R. D ecani; sive v ic in io res P a ro c h i a u t B eneficiati in tro d u cen tes...” ; syn. k i- j o w s k i , s. 539: „E tiam , im o p rin c ip a lite r ad D ecanum R u ralem a ttin e t, u t ipsem et in p ersona, a u t (si fo rte leg itim e tu n c im p ed itu s fu erit) Con- decan alis P aro ch u s ab illo desig n atu s N eo-B en eficiati introductioni... p ra e sit” ; past. Ł u b i e ń s k i e g o , a rt. 9: p o sta n aw ia m y , ab y nie kto inszy, ale sam D ziekan do w akuiącego K ościoła now ego in tro d u k o w ał R e k to ra, ch y b a żeby z sp raw ie d liw y ch przyczyn nie m ógł, pow inien do te y fu ń k c y i n a sw oie m ieysce naznaczyć którego z w spółdekanalnych, przezorność, rozp tro p n o ść y w tych rzeczach dośw iadczenie m aiącego”... 437 S yn. c h e ł m s k i , c. 3 (odn. 435); syn. p o z n a ń s k i z 1720 r., c. 20: „ S ta tu im u s enim , u t (sc. D ecanus) in tro d u c en s aliq u em n o v ite r
in-W prow adzać w posiedanie beneficjum m ożna było dopiero w tedy, gdy zain tereso w an y p rze d staw ił w łaściw y do k u m en t n o m in a c y jn y 438. J a k w y raźn ie i z n aciskiem po d k reśla synod chełm ski i p a sto ra ln a Ł u b ie ń skiego, otrzym yw ano go po utprzednim spraw d zen iu przez dziek an a n ie naruszonego sta n u m ajątk o w eg o beneficjum daw nego i nowego 439.
In sta la c ja w in n a się odbyć w obecności u stępującego b en e ficja ta lub,, gdyby zm arł, p rzy u dziale w ykonaw ców jego te sta m e n tu , albo tych, k tórzy b ra li u dział w spisie pozostaw ionego m a ją tk u , o ile nim nie rozporządzi 440. N ajb a rd zie j efektow ną jej stro n ą było uroczyste w p ro w adzenie b e n e fic ja ta do k o śc io ła 441, n ajuciążliw szą — sporządzenie- in w en tarza .
Ten o statn i stanow ił sp raw ę ta k w ażną, że synod poznański z r. 1738 polecił um ieszczać w dokum encie n om inacyjnym n ak az spisyw ania go z okazji in stalacji. J a k w yk azała p ra k ty k a , okazał się on skutecznym środkiem dla obrony m ienia kościelnego 412, stanow iącego przecież sw ego stitu tu m ad quodcum que B eneficium ”...; syn. p ł o c k i s. 153 (odn. 434); syn. c h e ł m i ń s k i , s. 186: ...qualibet B eneficiatus C u ratu s, et non C u- ra tu s, post ad e p ta m rea lem possessionem beneficii, m axim e vero in P a - ro ch ialib u s Ecclesiis... in p ra e se n tia D ecani”...; syn. k i j o w s k i , s. 539' (odn. 436); past. Ł u b i e ń s k i e g o , a rt. 9 (tam że); S z u r e k , s. 13: „U rzędnicy k u rja ln i i dziekani m a ją czuw ać, żeby ... zakonnicy przeło żeni n ad d u szp asterstw em byli in sty tu o w a n i” ; R o z p o r z ą d z e n i a , , s. 32 (odn. 434).
4;s ro zp o rzą d zen ia , s. 32 <odn. 434).
4;‘9 Syn. c h e ł m s k i , c. 10: Cum au tem soleant m ulti, suo vitio et n egligentia, Ecclesias, D om osque E cclesiasticas desolatas resig n a re; ideo non p riu s re c ip ia n tu r R esignationes, quam D ecanus Loci, aed ificia Eccle- siae, et Dom us P leb an alis, s a rta te cta q u e et In v e n ta riu m u tru m q u e , Ecclesiae scilicet et D om us, si non aucta, tu n c saltem non im m in u ta, nec d ete rio ra ta , resig n a re volentem , reliquisse, ipsem et ad locum loci descendens v id e rit, co m p ererit, et Nos a u t officium N o stru m p riu s in - fo rm a v erit.
Alios fru c tu s, re sig n a n te m concernentes, res et suppellex eiusdem , in Equis, pecoribus, e t pecoribus s e q u e stre n tu r a Decano, e t p ro re s ta u r a - tione, ac suppletione eoruim, qu ae deficient, c o n v e rta n tu r”, oraz p ast,. Ł u b i e ń s k i e g o , a rt. 9 (odn. 928).
440 Syn. c h e ł m s k i , c. 3: „...statuim us, u t abhinc n u liu s B eneficia-- tus... a quopiam alio, nisi ab ip sem et D ecano suo Foraneo... in tro d u e atu r,. in p ra e se n tia E x ecu to ru m Aritecessoris...
S im ilite r post In te sta tu m , S uccessorem in Beneficio, D ecanus loci, a u t iUo m ortuo, v icinior P aro ch u s introducet. E x ecu to ru m au tem vices ille, vel illi, qui In v e n ta riu m post fa ta In te sta ti co n scrip seru n t, e t ad d ere - lic ta ab officio c o n stitu ti e ra n t, su p le b u n t” ; przepis syn. chełm skiego- o instualacjii b en e ficja ta po śm ierci poprzednika, k tó ry zostaw i! te sta m ent. p o w tarz a p raw ie dosłow nie syn. c h e ł m i ń s k i , s. 90—Al; po d obnie w y ra ża się syn. k i j o w s k i , s. 539; past. Ł u b i e ń s k i e g o , a rt. 9, pisze: „...ta In tro d u k c y a p ow inna się o dpraw ić w przytom ności E x ek u to ro w zm arłego, lu b n a insze B eneficium postępuiącego A nteces- so ra ”...
441 R ozporządzenia, s. 32 (odn. 434).
442 Syn. p o z n a ń s k i z r . 1738 ,s. 112—113: „Q uoniam vero n o a n u lli P a ro d ii, A lteristae, alliq u e B encficiati, post assecutam In stitu tio n em et
ro d zaju bazę d la p rac y duszp astersk iej 443. G dzie był zaniedbany, p la ców ka po odejściu dotychczasow ego gospodarza w yglądała ja k po p rz e j ściu ta ta rs k ie j h o rd y 444. P rzeciw nie, o ile o nim p am iętano, sta n m a te ria ln y kościoła u leg ał popraw ie. P rzecież ta k przy zm ianie sta n o w isk a, ja k rów nież w w ypadiku śm ierci należało przekazać n astępcy m a ją te k w pew nym stopniu pow iększony, w szelkie zaś zaw inione szkody w y n a grodzić w dw ójnasób bądź osobiście, bądź przez w ykonaw ców o sta tn ie j w oli, lu b też za pom ocą przym usow ego se k w e słru dokonyw anego przez d ziek a n a 445. W najgorszym w y p ad k u in w en tarz u ja w n ia ł w łaściw y s ta n
In tro d u c tio n e m ad sua B énéficia, eadem d eso lan tu r, In v e n ta riu m rec ep - tum passim non re lin q u a n t, res Ecclesiae ac oeconom icas dispergunt,. su m m u m q u e d e trim e n tu m , e t d eterio ratio n em B eneficiorum e fficiu n t, p ro in d e sub v en ien d o in d e m n istati S ta tu s quam optim i eorundem decer- n im us, u t circa in tro d u c tio n es A. R. D ecani... Invenitarii... circu m scrip tion em et revisionem ... expediant,... ad quem effectum in instrum entas In stitu tio n u m eiusm odi, clausulam co nscribendi In v e n ta rii apponi v o lu - m u s” ; syn. c h e ł m i ń s k i , s. 186: „Ad am ovenda au tem quaev is ta p o ste ru m a lie n a tio n u m m edia, q u ilib et B eneficiatus... investarium ... con- s e rib a t”...; R ozporządzenia, s. 32 (odn. 434).
443 P a st. M a c i e j o w s k i e g o , De con serv atio n e b o norum et Iu riu m E cclesiasticorum : „D ifficile est egentem ben e operari... iu ra im prim is, b ona et re d d itu s Écclesiasticos, q u ae su n t q u asi basis atq u e seges re ru m ag e n d aru m , m a n u te n ea n t, et c o n serv en t (sc. P aro ch i)” ; por. ta k że R o z
rządzenia, t. 4, s. 55— 56; „U pew niam y przytyim, iż chcem y chętnie, aby
w szystkie fundusze, i Kościoły F a rn e upadłe, były u trzy m y w a n e (byle ie ia k należy, i bez czego ostać się n ie m ogą opatrzyć) p rzy n a y m n iey p ro ra tio n e p rzepisaney z P ra w a kościelnego p ro p o rtio n ale congrui do T ysiąc zł. rocznego dochodu...
...Żądać zaś, żeby X iądz m ógł żyć, i Kościół utrzy m y w ać, ile przy coraz ścisleyszych dla ludzi czasach, p rzy d aw nych upadłych d-ochodach, k tó re po w ielu m ieyscach ledw o 200, 300, lu b 400 zł w ynoszą, ie st żądać rzeczy n ie podobnych, albo też chcieć w idzieć p rzy p u sty ch K ościołach, i z g ru n tu z ru y n o w an y c h B eneficyach K sięży, i do U rzędu swego n ie zdatn y ch , lu b n a czas k ró tk i do nich się przyw iązuiących, a K ościoły, i B u d y n k i nigdy n ie p o w staiące”.
444 P a st. Ł u b i e ń s k i e g o , a rt. 9: „Inaczey n ie k tó re K ościoły w A -D iecezyi nie p rzy id ą do pory y tey sytuacyi, iatobyśmy życzyć m o gli, ieżeli po n ie k tó ry ch P leb a n ac h , ia k po O rdzie zdezelow ane zostaw ać b ęd ą S a n c tu a ria ” ; por. ta k że syn. k r a k o w s k i , s. 35: „Et cum so lean t m u lti suo vitio Ecclesias, dom osque E cclesiasticas desolatas re sig n a re ” ... 445 Syn. c h e ł m s k i , c. 3: „...statuiimus, ut... B eneficiatus ...ab ipsom et D ecano suo Foraneo... in tro d u c a tu r, in p ra e se n tia E x ecu to ru m A nteces- soris, q u i iu x ta In v e n ta riu m , a D acano, execu to rib u s, e t duobus ad m i nus T estib u s, ac dem um a seipso subscriptum , et p riu s fid e lite r conscrip- tum , e t rev isu m , Ecclesiae et D cm us P le b a n a lis suppelectilexn, resq u e om nes d e re lictas reci'piens, easdem que augens potius quacm dim inuens, suo p o st se re lin q u ien s S uccessori, sive su i E xecu to res a u t E x ec u to ru m vices ag en tes sem per et in v io lab ilite r -in f u tu ru m re liq u e re , sub poena re stitu tio n is dupli, e t aliis, o bligati e r u n t” ; tam że, c. d. (odn. 440); t a m ż e , c. 10 (odn. 439); syn. p ł o c k i , s. 152—153 (odn. 434); syn. c h e ł m i ń s k i , s. 90—91: „S tatuim us... ut... B eneficiatus... ab ipsom et D ecano suo F oraneo... in tro d u c a tu r in p ra e se n tia E x ecu to ru m A ntecesso- ris, qui iu x ta In w e n ta riu m a D ecano et E x ecutoribus, sive duobus ad
rzeczy i był niezw ykle pom ocny przy o d p raw ia n iu dziekańskiej w izy ta c ji 446. T a p rzydatność jego w iązała się ściśle z zasadą p raw n ą, k tó ra głosi, iż b e n e fic ja t to nie w łaściciel, lecz jedynie a d m in istra to r i opie k u n placów ki sobie pow ierzonej u l.
Co m ia ł in w e n ta rz obejm ow ać? Zasadniczo należało spisać s k ru p u la t n ie m a ją te k ruchom y, a w ięc ta k czysto kościelny, ja k i stanow iący toszepośrednio część składow ą gospodarstw a, niezależnie od tego, czy było ono w łasnością p ara fii, p reb e n d y czy a lta rii, oraz w szelkie p rze d m io ty pozostałe po dotychczasow ym ad m in istra to rz e. Z arazem pow inien in w en tarz uw idaczniać, ja k i je st m ająteik ru ch a m y każdego beneficjum , a zw łaszcza parafialnego. S tąd trze b a było d okładnie opisać sta n b u dy n k u kościelnego, pleb an ii i zabudow ań gospodarczych, ja k ie g ru n ta należą do m iejscow ego kościoła i ja k pozostały zagospodarow ane, jakich p a ra fia posiada poddanych i ja k ie ciążą n a nich wobec niej zobow ią za n ia oraz w ogóle ja k ie p rz y słu g u ją ta k in sty tu c ji kościelnej łącznie ze szkółką p a ra fia ln ą i sz pitalikiem , ja k i b en eficjato w i z jego pom oc n ik am i przyw ileje, p ra w a i dochody, pochodzące z zapisów, czynszów i w szczególności z dziesięcin, w szelkie dotyczące m a ją tk u kościelnego um ow y i lokaty, ja k rów nież ja k ie ciążą na ben eficju m i jego ad m in i stra to rz e zobow iązania p ow stałe ze m szy w ieczystych, czy niekiedy n aw e t i czasowych, lu b innych pobożnych legatów i fu n d ac ji — i to ta k m inim um T estibus, ac dem um a seipso su b scrip tu m , e t p riu s fid e lite r rev isu m Ecclesiae et D om us P leb a n alis supellectilem , resq u e om nes de- re lic ta s cum au g m en to aliquo p ra e te riti In v e n ta rii re c ip ie t” ; t a m ż e , s. 186: „Q uod in v e n ta riu m p ro p o rtia n a lite r q u ivis P aro ch u s au g e re te n e - b itu r, et si quid ab A ntecessore com pertum f u e rit alien a tu m , E xecutores T estam e n ti a n te om nia le g ata dam n u m Ecclesiae re sa rc ire te n e b u n tu r” ; past. Ł u b i e ń s k i e g o , a rt. 9: „...ta In tro d u k c y a p ow inna się o d p ra w ić w 'Przytom ności E xecutorow zm arłego, lu b na insze B eneficium po stępującego A ntecessora, którzy w edług In w e n ta rz a od D ziekana p o d p i sanego z au k c y ą In w e n ta rz a żyiącego, z uspokoionym in te rese m rep a - ra c y i koło kościoła y budynków P leb a ń sk ic h oddać p o w in n i now em u R ektorow i, osobliw ie kiedy dezolacya n astą p iła n ie z p rzy p a d k u iakiego, lecz przez złą y z a n ie d b an ą Ekonom ię, nie zabiegaiąc m nieyszey, d ała się przyczyna w iększey ruinie.
Co m ocno y pod ry gorem posłuszeństw a p rzykazuiem y D ziekanom , pod k a rą zaś E x ek u to ro m , albo też n a insze B eneficia przenoszącym się w rócenia dw óynasób” ; syn. l w o w s k i , ses. 2, c. 6: „...tale In v e n ta rium ... m an eat, u t post fa ta cuiusque iu x ta In v e n ta riu m praedictum , q u o d p ro p o rtio n a lite r au g e re o b lig an tu r, res om nes re c ip ia n tu r et suc- cessori tr a d a n tu r ”.
448 Syn. c h e ł m i ń s k i , s. 187: „S tatu im u s au tem , u t annis singulis p e r D ecanos ea d em in v e n ta ria re v id e a n tu r, et v e rific e n tu r, u t ap p a reat, s i p e r im p ro v id e n tia m M in istro ru m Ecclesiae vel ip so ru m m et B e neficia- to ru m , a liq u a d estru c ta , au t, quod ab sit, d istra c ta , vel earu m diligentia su n t a c q u isita ” ; R o z p o r z ą d z e n i a , s. 32 (odn. 434).
447 Syn. l w o w s k i , ses. 2, c. 6: „Sicut alien a tio B onorum , e t re ru m E cclesiasticarum , non s e rv a ta iu ris fo rm a est prohibita,... ita desolatio eorundem ; et red a ctio ad sta tu m d eterio rem p a ri lege in te rd ic ta , cum B eneficiati sin t illo ru m ta n tu m A d m in istra to res, et cu ra to re s, non autem D om ini”...; zob. ta k ż e odn. 469.
w fo rm ie p ie rw o tn e j, ja k i po przep ro w ad zen iu red u k c ji, z zachow a niem w szystkich o ryginalnych dokum entów , albo p rz y n a jm n ie j legalizo w anych odpisów 448.
448 Ref. Gen., s. 12, kol. 2 — s. 13, kol. 1: „His q u a e oculis su b ijciu n - tu r, expeditis, p ro c é d â t D ecanus (sc. in S ynodo decanali), in te rro g a n d o de v ita (hoc est, de n ec essarijs c o n c ern en tib u s a d v ic tu m C lericorum ) an co n fecerit in u a n ta riu m om nium fu n d o ru m , d ec im a ru m censuum , alio - ru m q u e Iu riu m p a ro c h ialiu m ; hoc est, qu ae p e r tin e n t a d se, ad V icarios, ad S aholam , ad M an sio n ario s (u b i su n t) ad faibricam Ecclesiae, ad. S a c ristia m E cclesiasticam : a d d ite ritn e de suo in S acristia ; a n com - p ositionem a liq u a m fe c e rit d e decim is, a lijsq u e bonis Ecclesiae, sine con- silio S ynodi D ecanalis, et consensu, a u th o rita te , et a p p ro b a tio n e E piscopa- li; vel a n m a n ip u la re m c o m m u ta u erit in pecuniaxiam solutionem . A n aliq u id ex re b u s p ro E cclesia fu n d a tis, a d e m e rin t P a tro n i, v el P aro ch ian i. Et om nia a d e m p ta co n sc rib a t P leb a n u s, suoque sigillo sig n a ta e t sub- soripta, tr a d a t sta tim , v e l sa lte m in fra sp a tiu m duaxum se p tim a n a ru m , im m ed ia te S ynodalem C ongregationem sequentium . P ra e te re a , a n iu re a g a t de alien a tis re b u s su a e Ecclesiae; a n a liq u id qu isp iam P leb a n o ru m , A lta rista ru m , M an sio n ario ru m , de re b u s E cclesiae o p p ig n o rau a rit. A n aliq u id ex carb o n a Ecclesiae, sine consilio C ongregationis, e t consensu E piscopali, m u tu o d a tu m e s t” syn. c h e ł m s k i , c. 3 (odn. 445), t a m ż e , c. 10: „ In s titu ti a u tem , circa su i In tro d u c tio n e m o b se rv e n t om nino sub poena irre m issib ilib u s, N os tra m D ispositionem , s u p ra d e off. Decan. F o ra n . N u m 14. p rae sc rip ta m , eaq u e In v e n ta ria u triu sq u e , ta m E cclesia- sticae, q u a m P le b a n a lis, a u t P ra e b e n d a e , v e l A lta ria e , Loci, suppellectilis, fre q u e n te r a D ecanis re v id e a n tu r, e t v e rific e n tu r” ; syn. p o z n a ń s k i z r. 1720, c. 22: „O m nes B én éficiati p ra e se rtim P a ro c h i h a b e a n t lib ru m b en e com pactum et sufficien tem , in quo ab in itio d e s c rib a n t om nes agros, h o rto s, p r a ta , cum ex pressione long itu d in is, la titu d in is lim itu m , u b in a m in c ip ia n t, e t u b i desinant.
D ein d e om nes p ro v en tu s p ercipiendos ex Oecim is, C ensibus, ag ris, et alios quosvis, ac postea successive singulis annis, q u id p e rc e p e rin t ex iisdem p ro v en tib u s, e t q u a n tu m se m in a v e rin t in p ro p riis ag ris, et q u a n tu m co lleg e rin t, p ra e se rtim a u te m décim as m a n ip u la re s ex a cte conno- te n t, n o n solum p e r v illa s g en eratim , sed etiam q u a n tu m e x quovis p ra - edio, e t quovis colono, cuiu sq u e fru m e n ti collegerint.
Ite m om nia Iu ra , E rectiones, D onationes, In scrip tio n es S u m m aru m , C ensuum , p e r e x ten su m , processusque om nes in eodem lib ro in sc rib an t.
H une a u te m lib ru m co m p aren t, et in eo q u ae m a n d a tu r, connotent, sub po en a decem m arcaruim ad a e ra riu m D ecanatus in fe re n d a ru m , si cum in f u tu ra C ongregatione D ecanali post p u b licatio n em p rae se n tiu m non p ro d u x e rin t” ; syn. w a r m i ń s k i , s. 78: „ Iu ra e t in v e n ta ria E ccle siae q u isq u e b en e ficia tu s p o st ad e p tio n e m B eneficii conscribet, e t A rc h i- p re sb y te ro v is ita n ti ex h ib eit, q u i eadem su b sc rip ta, m a n u sua, in d e- fec tu N o ta rii A postolici, circa V isitationem A rc h ip resb y terale m , postea in A rc h iv u m E piscopale H eilsbergense re m itte t in u n a Copia, re te n ta a lte ra penes E cclesiam ” ; syn. p ł o c k i , s. 128— 129: „...praecipiimus om n ib u s C u ra tis caeterisq u e, q u ib u sq u e B eneficiatis, ac q u o ru m v is locorum p io ru m A d m in istra to rib u s, u t In v e n ta riu m om nium B onorum m obilium et im m obilium , su b d ito ru m , et eorum obligationem , pecudum , Dom us P leb a n alis e t su b d ito ru m , ca sa ru m , et dom orum , h o rto ru m , e t a g ro ru m , censuum quoque ree m p tio n a liu m , cum in d ictio n e tem poris, quo consti- tu ti fu e ru n t, cum exp ressio n e nom ins et cognom inis co n stitu e n tiu m et rec ip ten tiu m , C a stri q u o q u e e t A ctorum , coram q u ib u s su n t recogniti, q uotae.? quae? qualis p ro v e n it c a etero ru m q u e re d d itu u m e t
S porządzenie in w e n ta rz a pow inno się odbyć zasadniczo podczas in s ta la c ji now ego b en e ficja ta . N iek tó re synody, ja k oba poznańskie i płoaki oraz R ozporządzenie S karszew skiego, p olecają tę czynność p rz e p ro w a -tionum , Iu ru m et Iu risd ictio n u m , P riv ileg o ru m et S c rip tu ra ru m , accu r a te conficiant, illu d q u e m a n u su a p ro p ria su b scrip tu m , uno e x e m p la - r i sibi rese rv a to , a lte ru m ad A rch iv u m E piscopale tra n sm itta n t, te r - tiu m deinde ap u d D ecanum F o ra n eu m rep o n a n t, quotan n is circa v is i- tionum , Iu ru m e t Iu risd ictio n u m , P riv ile g io ru m et S c rip tu ra ru m , ac cu - In eodem In v e n ta rio co n n o tari m an d em u s le g a ta pia cu m suis o n e- rib u s, re s m aie a lien a ta s, seu u su rp ata s, ac d enique fu rto su b la ta s, tu m den iq u e E rectiones, D onationes, In stru m e n ta , ac docum enta quaevis, suis Ecclesiis se rv ie n tia , etiam lu risp a trin a tu s ... quod ex eiusm odi In v e n ta rio n u llu m Ecolesiae p rae iu d iciu m g e n e ra ri deb eat, si fo rte p o - ste a a lia B ona co m p erta fu e rin t, qu ae quom odocunque ad Ecclesias sp e c ta re et p e rtin e re d icognoscentur” ; t a m ż e , s. 152—153 (odn. 434); syn. p o z n a ń s k i z r. 1738, s. 113: „...decernim us, u t circa in tro d u c - tiones A. R. D ecani; sive v iciniores P aro ch i a u t B en eficiati in tro d u - centes, sta tu m E cclesiae sup ellectilisq u e tam E cclesiasticae, q u am P le - b an a lis In v e n ta rii, ac ag ro ru m cireu m scrip tio n em et rev isio n em in p ra e - se n tia O econom orum seu V itrico ru m Ecclesiae e x p e d ia n t”...; t a m ż e , s. 128— 129, gdzie dosłow nie p rzytacza cyt. w yżej przepis syn. płockiego, s. 128—129; syn. c h e ł m i ń s k i , s. 91 (odn. 445); t a m ż e , s. 186: q u i-lib e t B eneficiatus C u ratu s, e t non C u ra tu s, post ad e p ta m re a le m pos sessionem beneficii, m a x im e v ero in P aro ch ia lib u s Ecclesiis in v e n ta - riu m om nium et sin g u lo ru m Ecolesiae suae et B eneficii m obilium e t im m obilium bonorum , sa crae p ro fa n ae q u e aupellectilis... d e b ite con- sc rib a t”...; syn. k i j o w s k i , s. 539: „B eneficiatus v ero in v e n ta riu m a d e- cano et ex ecu to rib u s, sive duobus ad m inim um te stib u s, ac dem u m a se ipso su b sc rip tu m , et fid e lite r p riu s rev isu m Ecclesiae, dom us P le - b an alis su p ellectilem resq u e om nes d ere lic ta s cum au g m en to aliquo p ra e te riti in v e n ta rii re c ip ia t” ; syn. l w o w s k i , ses. 1, c. 2 — De ep. past., c. 9: „ In q u ire n t etiam (sc. D ecani F o ra n ei in visitatione), u tru m P aro ch i d ilig en te r conservent... ta b ellas et libros, in qu ib u s M issaru m p e rso lu ta ru m on era d escrib an tu r, ac quom odo piis sa tisfia t le g atis?” ; t a m ż e , c. 19: „...ordinam us, u t q u ilib et P aroehus seu R ector Ecclesiae, In v e n ta riu m totius su p ellectilis E cclesiae suae, m unde ac d istin ctim p er titu lo s in lib ro ad id bene com pacto h a b e a t d escrip tu m , cuius d escrip - tio facien d a est in p ra e se n tia T estium fid e dignorum , quales su n t V i- tric i E cclesiarum , aliiq u e v iri p ro b ati, et p er eosdem insim ul cum P a - rocho, seu R ectore Ecclesiae, su b scrib en d a, sigilloque Ecclesiae o h fir- m anda. Si a u te m P a tr o n i e t C ollatores eiusm odi confectioni In v e n ta - rio ru m E cclesiasticorum in te resse v o lu e rin t, ea m q u e su b scrib ere, eis- dem h unc honorem om nino d e fe rri volum us. In su p e r u t om ni A nno sem el p ro sem per, eiusm odi supellectilis E cclesiasticae n ova fia t m odo praem isso descriptio ac revisio, om nibus inculcam us, e t in v isitatio n ib u s d e hac r e in q u ire re iniungim us, e t Nos ipsi eDo d an te in q u ire m u s” ; S z u r e k , s. 11 : „A rcy p asterz zw a ln ia rządców K ościoła od obow iązku pro w ad zen ia księgi odpraw ionych -Mszy św., a n ak a z u je ty lk o przecho w yw ać w z a k ry stji w ykazy obowiązlkowych n ab o żeń stw ” ; R o z r z ą d z e n i a , t. 4, s. 19—22: „T rzecia i C z w arta K sięga, w szystkich o rygi naln y ch P ra w , E rekcyi, O bligacyi, Mszów, ac alio ru m pio ru m oper urn, i innych do tego ściągaiących się A uten ty czn y ch tra n s a k c y i w iedno V olum en p orządnie i ia k nayw ygodniey, za zniesieniem się zw ykłym cum resp ectiv is V isitato rib u s zebranych, i ułożonych, a w d ru g ie Vo lum en, całych tychże .per Extensuim przepisanych.
dzić dziekanow i, przy czym synod p oznański z r. 1738 przypom ina, by do/konał jej w obecności rad n y c h p a ra fia ln y c h 449.
...A ieżeliby gdzie dotąd, albo żadnych nie było, albo ieszcze nie k tó re do w y szu k an ia zostaw ały D oku m en ta, Ich m ć XX. D ziekani sw ych P le banów , ia k nayżyw iey do tego zachęcą, i sam i będą im do tego sw ym p rzy k ła d em przodkow ać, a n aw e t do N as re k u rs o to uczynią, k tó ry śm y iuż w iele k az ali zb ierać z w szystkich N aszych A rchiw ów i te ra z jesz cze w tuteyszey Stolicy, a nayszczególniey w M etryce k o ronney k w e re n d y się czynią, i su m m ary u sze się robią, ab y potem każdy w iedział, k tó ry c h kom u D okum entów nie d o starcza i gdzie ich szukać.
P a p ierw szym i ry ch ły m sporządzeniu ta k ich ksiąg, podpisze się P le b an , lu b Rządca na te n czas będący, a potym D ziekan n a pierw szey W izycie lu b K ongregacyi, a n a reszcie k ażdy się Rządzca p o sta ra , żeby albo K onsystorz, albo G rod, lu b Ziem stw o, lu b d la w iększey ieszcze w agi K an c ellary a oboyga tych Iu ry sd y k c y i
Swieckiey
i D uchow ney A u te ntyczne zaśw iadczenia, i zw ykłe legalizacye w nich przy k ońcu z a pisały; a gdyby się w dalszym czasie po ta k o w y m A kcie ieszcze co nalazło, podobnież w te księgi w ciągną i podobnież, ia k w yżey w y rażone, zlegalizow ać p o sta ra ią się.P rz y tey ta k ż e okazyi zaleca się też w ycięcie przez każdego Kościoła
R ządzcę n ay ry ch ley sze R eductionis p io ru m operum z konsystorzów
Płockiego i P u łtu sk ie g o , k tó rą śm y z n iem ałą p ra c ą i przez nie k ró tk i czasu p rzeciąg ia k n ay d o k ład n iey pod dozorem naszym zrobić kazali, a n areszcie ia k nayuroczyściey za pozw oleniem S tolicy Ap. u tw ierd zili. B ędą i n a to Ichm ć XX. D ziekani m ieć oko, aby to ry c h ły sk u te k w cię ło, i żeby n a po ty m obligacye p o rzą d n ie się odpraw ow ały, i każdy Kaipłan bez zaw odu sum nienia, sw oim n a now o te ra z u m ia rk o w a n y m obow iązkom , u m ia ł i w iedział ia k zadość czynić” ; t a m ż e , s. 22—25; „ P ią ta K siążk a podzielona na cztery części. W k tó rey pierw szey I n w e n ta rz rzeczy, sprzętów kościelnych i o łtarzów iako też i k siążek (ieśli 'które są m ieyscow e) w p isan y być pow inien.
W d ru g iey części księgi, m aią być w pisane dochody sam ego kościoła w szelkie, ia k o to: ex te rtia p a r te fu n e ra lia , z o ffert, i z innych p rzy chodów.
W edług te y pierw szey części księgi należy w szystko, cokolw iek actu iest, lu b być m a, i co ubyło, lu b przy b y ło zw eryfikow ać n a k ażdey w izycie, i podług tego u w iadom ienie do N as w A kcie corocznym uczy nić.
P o sporządzeniu tych dw uch Części ksiąg, obiedw ie będ ą p odpisane p rzez będącego na te n cz as P leb a n a, tudzież przez D ziekana, et a v itric is Ecclesiae, lub p rzy n a y m n iey w tychże przytom ności, a potym przy k a ż dey D ziekańskiey w izycie corok m a być to sam o ponow ione.
W trzeciey części te y księgi m a być sp ecyfikacya sta n u kościoła i in nych B udynków , In w e n ta rz a B eneficii, Wołów, K rów , K oni, D robiu etc.: ia k i k to zastał.
... I to m a być ta k że od P le b a n a , a V itricis Ecclesiae i D ziekana m ieyscow ego podpisano.
W c z w artey części księgi, opuszczać się nie p o w in n a K onnotacya Czynszów, D ziesięcin snopow ych, i pieniężnych, uroczyście uczynionych kom pozyt, czyli daw nością zagodzenia w sp arty c h , i innych w szelakich przychodów , k tó re m a każdy P le b a n z g runtów , i fu n k cy i kościelnych, oraz e x p e n sę g ru n to w ą zapisyw ać pow inien, ta k ie ad n a k rozsądnie, żeby ex p en sa ta z przyczyny n iek tó ry ch u roionych sobie próżnych ko n se- kw encyi, i boiaźni, nie przew yższała ułożoney podług siebie P a rc e p ty ”;
R ozporządzenia, s. 32 (odn. 434).
-In n e synody, a do ta k ich należy synod chełm ski, chełm iński, k ijo w sk i i lw ow ski, ja k rów nież p a s to ra ln a Ł ubieńskiego, obow iązek z e sta w ien ia in w e n ta rz a w k ła d a ją n a b a rk i now ego ben eficjata. M a on go sporządzić w obecności d ziek a n a, se k re ta rz a dekanalnego, w ykonaw ców te sta m e n tu zm arłego swego poprzednika, lu b -przynajm niej dw u św ia d ków oraz, ja k chce synod chełm iński n a in n y m m iejscu i lw ow ski, przy u dziale ra d n y c h oraz k o la to ra, gdyby te n tego p rag n ą ł. W szyscy oni w te n sposób spisany d o k u m e n t w in n i podpisać po dok ład n y m jego p rze jrz en iu , o ile by został przez gospodarza w cześniej przygotow any d la u ła tw ien ia p rac y 45°.
S ynod w a rm iń sk i idzie ta k daleko, że dopuszcza, ab y now y b en e - fic ja t sporządzony przez sieb ie in w e n ta rz d a w a ł do sp raw d zen ia i p o d p isu dziekanow i dopiero w czasie n ajb liższej jego w iz y ta c ji451.
Oczywiście, ja k p o d k reśla synod płocki i pozn ań sk i z r. 1738, in w e n ta rz p rz y in sta la c ji b e n e fic ja ta n ależało zestaw ić n a p o d sta w ie ju ż p rze d tem istniejącego i przez u staw iczn e u zu p ełn ien ia pozw alającego w k a ż dej chw ili, a zw łaszcza p rz y o kazji re w iz ji urzędow ych zorientow ać się w fak ty czn y m sta n ie rzeczy 452.
S porządzono go n ie jak k o lw iek , ale, zależnie od potrzeby, w m n ie j szej lu b w iększej ilości ksiąg, dobrze opraw ionych, i w sposób zazw y cens aliq u em n o v ite r in stitu tu m ad q u odcum que B eneficium , conscri- b a t tu n c ex a cte In v e n ta ria , q u o ru m u n am copiam a se su b sc rip tam re lin q u a t penes B e n efic iatu m , aliu m v ero a B eneficiato su b sa rip tam consignet ad m an u s N o ta rii D ecan atu s in A cta ipsius inserendam .
Ipsi v ero D ecani saepius A cta re v id e a n t, et bene o b se rv e n t c o rri g e n d a ”...; syn. p ł o c k i , s. 1521—153 (odn. 434); syn. p o z n a ń s k i z ro k u 1738, s. 113 (odn. 448); R o z p o r z ą d z e n i a , s. 32 (odn. 434).
450 Syn. chełm ski, c. 3 (odn. 440 i 445); syn. c h e ł m i ń s k i , s. 90— 91 (odn. 445); t a m ż e , s. 186: Q uilibet B eneficiatus... inventaTium ... in p ra e s e n tia D ecani, se u v ic inioris P arochi, alio ru m q u e te stiu m , e t v itr i- c o ru m E cclesiae co n scrib at, su b sc rip tu m q u e u n u m penes se. a lte ru m penes D ecanum , u t post f a ta ciusque P aro ch i iu x ta in v e n ta riu m p ra e - d ic tu m re s om nes rec ip iat, te rtiu m su te m ad CancellariaTn O fficii No- s tr i r e m itte re te n e b itu r, u t uno, s u t alio deperdito, S uccessor in B ene- ficio ex A ctis N ostris aliu d re su m e re p o ssit” ; syn. k i j o w s k i , s. 539 (odn. 448); syn. l w o w s k i , ses. 1, c. 2 — De ep. past., c. 19 (tam że); t a m ż e , ses. 2, o. 6: „C u ra tu s v e ro p o st a d e p ta m p a r ite r Possessionem B eneficii E cclesiarum P aro ch ia liu m , qu am non C u ra ti ad su a s P ra e - b en d a le s Ecclesias v el A lta ria in stitu ti, v e l in tro d u c ti, ta le In v e n ta rium ... in p ra e se n tia D ecani, a u t v icin io ris P aro ch i, alio ru m q u e testium , e t v itric o ru m Ecclesiae d eb ite co nscribant. su b sc rip tu m q u e , u n u m p e nes se, a lte ru m penes D ecanum loci m a n e a t”... past. Ł u b i e ń s k i e g o , a rt. 9: „Tenże now o in tre d u k o w a n y R e k to r w czasie M iesiąca In w e n ta rz R ęką D ziekana y P isa rz a d ekanalnego podpisany n a dw ie ręce in folio przep isan y , ieden ad A rch iv u m K ościoła swego, d ru g i ad O ffi- cium oddać pow inien y to pod k a rą 20 grzyw ien n a szp ital”.
451 Syn. w a r m i ń s k i , s. 78 (odn. 448).
452 Syn. p ł o c k i , s. 128 (odn. 448); syn. p o z n a ń s k i z r. 1738, s. 129 (tam że); por. ta k że R o z r z ą d z e n i a , t. 1 ,s. 263—264) .... każdy... k a p ła n sta n sw oiego B eneficii i K ościoła co ro k ia k przypadnie... p rze p isa n y m ieć będzie s ię 's ta r a ł, i k tó ry n a w izycie D ziekan zw ery fik u je,
czaj ściśle określony 458. N a ogół spisyw ano go w dw u 454 lu b trzech egzem plarzach 455. O ry g in ał za sta w ał w a k ta c h m iejscow ych, odpisy zaś p rzesyłano do arc h iw u m dziekańskiego lufo kurialn eg o , albo też do obu jednocześnie. C zyniono to w ty m celu, by zabezpieczyć je d en z n a j w ażniejszych d okum entów p rze d m ożliw ym zniszczeniem . O dpisy p o w in n y być w ierne, n a p ap ierze fo rm a tu „in folio” , z odpow iednio sze ro k im i m a rg in esa m i oraz podpisane przez obejm ującego stanow isko b e- n e fic ja ta i w łaściw ego dzielkasna.
P rz esła n ie m kopii do odnośnych urzędów zajm o w ał się ben eficjat, w n ie k tó ry ch zaś diecezjach sam dziekan. W ysyłka w in n a n astąp ić w ciąg u m iesiąca po odbyciu in s ta la c ji i to pod k a r ą 20 grzew ien, a n a w e t niekiedy po d grozą u tr a ty stan o w isk a dziekańskiego.
a tego ied en ex e m p la rz odda do A któw D ziekańskich, a drugi... także n a w izycie p rz e y rz a n y do K ancellairyi N aszey Z adw orney, D ziekan z opi sem d ru g ich K ościołów odeszle”...; t a m ż e , t. 4, s. 23 (odn. 448).
453 P o r. np. Syn. p o z n a ń s k i z r. 1720, c. 22 (odn. 448); syn. L w o w s k i ses. 1, c. 2 — De ep. past., c. 19 (tam że); R o z p o r z ą d z e
n i a , t. 4, s. 19—25 (tam że); oraz t a m ż e , s. 31: „T akow ych książek,
ieśliby gdzie dla ro d za iu rzeczy, i w ygody w ięcej było p o trzeb a nad liczbę w y ra żo n ą , w olno ie będzie m ieć”.
454 S y n k r a k o w s k i , s. 39: ,,...(sc. D ecanus) unum ... e x e m p la r (sc. In v e n ta rii) penes Ecelesiam , a lte ru m penes D ecanos, v e l N o ta riu m D e- c a n a tu s a s se rv a ri fa c ia t” ; syn. c h e ł m s k i , c. 3:” C uius In v e n ta rii e x e m p la r in folio, cum la rg is marginifous, de verfoo ad v e rb u m de- sc rip tu m , e t p riu s a D ecano loci collocatum , a tq u e fa c ta collatione ab eodem su b sc rip tu m , q u ilib et B eneficiatus, in tra u n u m M ensem p o st su am In tro d u c tio n e m , ad Nos, sive O fficium N ostrum , su b poena 20 M a rc aru m , p er In stig a to re m O fficii u rg en d a , re fe rre , et penes A cta re lin q u e re te n e b itu r” ; syn. p o z n a ń s k i z r. 1720, c. 20 (odn. 449); syn. w a r m i ń s k i , s. 78 (odn. 448); syn. k i j o w s k i , s. 539: „Quod in q u a m in v e n ta riu m ad duo ex e m p la rla red a ctu m , u n u m in A rchivo E cclesiae c o n serv ab itu r, aliu d a decano, e t n o v ite r in tro d u c to , su b sc rip tu m in sp a tio un iu s m ensis ab actu in tr o d u c tio n s com putando su b poena 20 M a rc a ru m piis causis p e r nos ap p lic a n d a ru m ac tis no- s tris in se re n d u m , tr a n s m itte tu r” ; syn. l w o w s k i , s. 2, c. 6. (odn. 450); p ast. Ł u b i e ń s k i e g o , a rt. 9 (tamże).
455 P o r. np. syn. p ł o c k i , s. 128—129 (odn. 448); t a m ż e , s. 153 (odn. 434); syn. p o z n a ń s k i z r. 1738, s. 128—129 (odn. 448); syn. c h e ł m i ń s k i , s. 186 (odn. 450); R o z r z ą d z e n i a , t. 1, s. 263—264 (odn. 452). — Syn. c h e ł m i ń s k i sp raw ę ilości egzem plarzy in w e n ta rz a u jm u je tro ch ę chw iejnie, kied y n a s. 90 pisze: „Cuius In v e n ta rii ex em p -p la r u n u m m a n e b it in A rchivo Ecclesiae, aliu d a D ecano et n o v ite r in - s ta lla to p a r ite r su b sc rip tu m , q u ilib e t B en eficiatu s in tra u n u m M ensem p o st su am in tro d u c tio n em ad Nos, sive O fficium N o stru m sub poena 20 M a rc aru m p e r In stig a to re m O fficii u rg e n d a re fe rre , et penes A cta re lin q u e re te n e b itu r” ; p odobnie n ie p ew n ie n a te m a t ilości egzem pla rz y in w e n ta rz a w y ra ż a się syn. l w o w s k i , k tó ry raz m ów i o 2 (ss. 2, c. 6 — odn. 450), to znow u o 3 egzem plarzach, czego dow odem ses. 1, c. 2 — D e ep. past. c. 14: „...unum que ex e m p la r (sc. in v e n tarii) penes E cclesiam , aliu d in actis D ecanalibus, te rtiu m v ero ad A cta C onsistorii r e m itte tu r, s u p e r quo stric tissim e o b lig a n tu r D ecani L ocorum , u t huic D ispositioni N o stra e in toto stisfacere, eam que ex eq u i non in te rm itta n t, id q u e su b poena p riv a tio n is officii”.
N adto d ziek an —
1. Z asadniczo w czasie w izy tac ji 458, lu b , ja k chcą „R eform ationes G e n e ra les” i synod poznański z r. 1720457, z okazji kong reg acji d e- k a n a ln e j, czy też i częściej, tj. przy sposobności jed n ej i d ru g iej — zgodnie z w olą b iskupa P oniatow skiego 458, spraw dzał, czy b en eficjaci u trz y m u ją odpow iednie księgi inw entarziaw e i n a nie stosujących się do tego przepisu, w m yśl polecenia w spom nianego synodu poz nańskiego, n a k ła d a ł k a rę 10 grzyw ien, p rzeznaczając je na rzecz k asy d ek a n aln ej 459, lu b też, ja k n ak a zu je synod płocki, za niepo siadanie w szczególności w ykazów dziesięcin p o b ierał 5 grzyw ien i p rze sy łał n a dobro sem in ariu m diecezjalnego 460.
2. Z godnie z poleceniem P oniatow skiego, pom agał w uzu p ełn ian iu
spisów inw en tarzo w y ch przez w yszukiw anie orygin aln y ch dokum en tów , albo też legalizow anych przez w ładzę duchow ną i św iecką ich odpisów, stw ierd zający ch p ra w a i p rzy w ile je Kościoła, czy też zm n iej szających jego ciężary 491.
3. P on iew aż do szczególnie doniosłych sp raw n ależał w łaściw y sta n w szelkich budynków , a zw łaszcza kościoła 462, idąc po lin ii życzeń p ry m a sa Ł ubieńskiego, m niej zam ożnego i p o trzebującego pom ocy •siąsiada polecał życzliw ej uw adze kon fra tró w i in form ow ał o nim bisk u p a, k tó ry p o sta ra się m u w odpow iedni sposób do p o m ó c4e3. 456 Syn. w a r m i ń s k i z r. 1610, s. 284 (odn. 426); syn. w a r m i ń s k i z r. 1726, s. 78 (odn. 448); syn. p ł o c k i , s. 128—129 (tam że); syn. l w o w s k i , ses. 1, c. 2 — De ep. past., c. 9 i c. 19 (tam że); R o z r z ą
d z e n i a , t. 1, s. 263—264 (tam że); t a m ż e , t. 4, s. 123 (j.w.), oraz R o z r z ą d z e n i a , s. 32 (odn. 434).
457 Ref. Gen., s. 12, kol. 2 — s. 13, kol. 1 (odn. 448); syn. p o z n a ri s k i z r. 1720, c. 20 (pdn. 449), i t a m ż e , c. 22 (odn. 448).
458 Rozrządzenia, t. 4, s. 21 (odn. 448).
459 Syn. p o z n a ń s k i z r. 1720, c. 22 (odn. 448).
460 Syn. p ł o c k i , s. 124—'125: „... D ecim arum ordinem , n atu ra m , n u - m erum , ca eterasq u e circ u m sta n tia s, in reg estro seorsivo... q u o tan n is p e r P arochos an n o tari;... illu d a u te m re g e stru m sub tem p u s V isitationis, DD. V isitato rib u s d em o n stra ri, p e r eos v e rific a ri et su b scrib i; casu quo v e ro a quopiam non h a b e re tu r, caren tes, solutione m arcaxum q u in q u e p ro S em inario P u lto v ie n si affici volum us, et p erp e tu o o rd in am u s”.
461 R ozrządzenia, t. 4, s. 20—22 (odn. 448).
462 T a m ż e , t. 1, s. 473: „Troskliw ey... od każdego, do kogo należy, w y m ag am y pilności co do u trzy m an ia w szelkich budyników K ościel n y ch i P leb a ń sk ic h , XX. D ziekanom n ależyte tego d o glądanie n a zaw sze m ieć chcem y”.
463 P a st. Ł u b i e ń s k i e g o , art. 5: „Y te to są przestro g i daw ne przez n as odnow ione, k tó ry c h egzekucyą pilney atten c y i WW. D zieka nów pobożne iałm użny, n ie w ystarczały; rad zib y śm y y My przez D zie- płan ó w , ta k y niekochaiących dla an im ad w e rsy i N am lu b O fficyałom N aszym donosili.
B ędziem y chcieli w tym P a ste rsk im L iście na sw oim m ieyscu zachę cić K ollatorów y P a ra fia n ó w , aby... m ieli też pieczę około M atki swoiey... Jeżelib y zaś y W asza c z w arta część prow entów , p ra w e m F ab ry ce y sprzęto w i K ościelnem u należąca, y k o lla to rsk ie lu b innych P a r a fia nów pobożne iałm użny, n ie w y sta rc za ły ; radzibyśm y y My przez D
zie-4. B adał, czy m a ją te k uw idoczniony w in w e n ta rz u nie zimniejsza się, lecz, przeciw nie, zw iększa, p rze p ro w ad z ają c w tym celu b ardzo szcze gółow ą i w szech stro n n ą jego rew izję, połączoną ze spisaniem stosow nego proto k ó łu i to w obecności św iadków lu b rad n y c h p a ra fia l nych 4M.
5. G dyby dostrzegł ja k ie b rak i, pod grozą g rzechu i p rze jęc ia na sie bie obow iązku re sty tu c ji m iał obow iązek upom nieć n a jp ie rw p ry w atn ie, potem pulblicznie na k o n g reg acji d ek a n aln ej, w reszcie do nieść w ładzy duchow nej i dopilnow ać, by w inny, albo też w yko naw cy te sta m e n tu szkodę w odpow iedni sposób n a p ra w ili — i z a ra zem dla potrzeby d aw a n ia dobrego przytkładu dbać o n ależ y ty sta n w łasnego m ien ia kościelnego 485.
k a n ó w N aszych o tych p otrzebach info rm aw an i, y o przyczynach onychże, ieżeli k ro m przezorności, y pilnego sta ra n ia , z praw dziw ego n ie d o sta tk u ta n a m ieyseu S. Obrzydliwość dezolacyi znay d u ie się, z in - t r a t N aszych k u ch w ale P. Boga, przyłożyli się” ; tam że a rt. 9: „Dzie k a n u p rasz ać pow inien zgrom adzonych ieżeli k to co m a m ów ić ścią
gającego do D obra Kościołów...
Może się k to z K o n fra tró w odezw ać, że nie daw szy przyczyny ru in ie in S an ctu ario , życzyłby rep a ro w ać a nie m a czym co począć. T akiego m iz e ra k a żyw ą m ow ą p ow inienby zalecić D ziekan zgrom adzonym , aże by m u w edług przem ożenia dopomogli... ow szem ofoowiązuiemy D zie k anów , ażeby potrzeby m izernych P leb an ó w , nie m aiących sposobu r a to w an ia K ościoła, z w szelką poufałością N am donosili, z serca będziem y chcieli przyłożyć się do dobrego u cz y n k u ’.
464 {Por. np. syn. chełm ski, c. 3 (odn. 445); syn. p o z n a ń s k i z ro k u 1720, c. 20 (odn. 440); syn. p ł o c k i , s. 128—129 (odn. 448); t a m ż e , s. 152—>153 (odn. 434); syn. p o z n a ń s k i z r. 1738, s. 112—113 (odn. 442); t a m ż e , s. 113 (odn. 448); t a m ż e , s. 128— 129 (j.w.); syn. c h e ł m i ń s k i , s. 90—91 (odn. 445); t a m ż e , s. 186 (odn. 442, 445 i 448); t a m ż e , s. 187 (odn. 446); syn. k i j o w s k i , s. 539 (odn. 448); R o z p o
r z ą d z e n i a , s. 32 (odn. 434). J a k do k ład n ą m u sia ła być ta k a w izja
lo k a ln a przep ro w ad zo n a przez dziekana, św iadczy choćby fo rm u larz w i zy ta c ji d e k a n a ln e j przytoczony np. w sta tu ta c h syn. gnieźnieńskiego, zibyt ofoszerny, by go tu przytaczać.
465 S yn. w a r m i ń s k i z 1010 r., s. 281 (odn. 426); R e f . Gen., s. 50 (odn. 427); syn. k r a k o w s k i , s. 35 (odn. 425); syn. c h e ł m s k i , c. 3: „Sd quis su p ellectilem sacram , p raecip u in suro, arg e n to, e t p re tio - siorem ) etiam in rem et necessitatem Ecclesiae su a e <circa ex-pressam e t a N obis o b te n ta m in scripto fa c u lta te m op p ig n o rav erit, a u t v en d id e- rit, vel alien a v erit... ad Nos ... d e fe rre te n e tu r (sc. D ecanus F o ran en u s); z a rząd z en ie pow yższe syn. chełm skiego p o w tarz a dosłow nie syn. p ł o c
ki , s. 170, i syn. c h e ł m i ń s k i , s. 83, oraz z n ie w ielk ą zm ianą sty li sty czn ą syn. k i j o w s k i , s. 538; syn. c h e ł m s k i , c. 3 (c.d.); „Si quis obligationes M issaruim ex F undatione, a u t O fficii P a r v i B -m ae M.V., v ulgo CursuS non ad im p le t: si quis Iu ra , D ecim as, census, sliosque p ro - v e riu s no n v u lt, et sic E cclesiam de anno in a n n u m in m aiorem ru in a m , p ra e stiti, v in d ic a re a u t negligit, a u t de A nno in A nnum r e ta rd a t; si quis B onae P ra e p o situ ra e , P le b a n a tu s, C om m endae, P ra e b e n d a e su ae, n o n h a b ita d esu p er a N obis in scripto fa c u lta te , a re n d a t a u t oppigno- r a t; si quis Ecclesiae, D om uni, e t F am iliae suae p rae esse n escit, sive veTius non vu lt, et sic E cclesiam de an n o in a n n u m in m aiorem ru in a m , ae d ificiaq u e P le b a n a lia in desolationem , in dies g rav iu s te n d e re p e
r-6. S tosow nie do w skazów ki „R eform ationes G en erales”, łącznie z in- in n y m i k ap łan a m i ze b ran y m i n a k o n feren c ji d ek a n aln ej w y d aw ał opinię co do m ożliw ości alie n a c ji ja k ie jk o lw ie k rzeczy z kościelnego m a ją tk u , o czym przecież mógł roztrzy g ać a u to ry ta ty w n ie ty lk o ord y n ariu sz •*66.
7. Z godnie z upow ażnieniem synodu w arm iń sk ieg o z r. 1610, w w y p a d k a ch koniecznych, zezw alał, aby p rzedm iot w chodzący w skład g o spodarstw a p ara fia ln e g o i m ogący ulec zniszczeniu zaw czasu zo s ta ł przy pom ocy k ilk u uczciw ych ludzi lu b rad n y c h kościelnych spieniężony i o trzy m an a w te n sposób sum a wipisana do in w e n ta rz a 467.
8. N a koniec dla obrony sta n u p o siad an ia kościoła u sta n a w ia ł ra d y p a ra fia ln e .
U żyteczność ich w y n ik ała z po trzeb y niesien ia pom ocy kap łan o w i p rz y a d m in istra c ji m a ją tk u b en eficjaln eg o i u trzy m y w a n ia koniecznej m ittit, ru in is tem p estiv e non occurendo, nec s a rta te cta pro posse con- serv an d o ; a u t quod peius est, B ona, aedificia, F undos P ro v e n tu sq u e E cclesiasticos (quorum non D om inus e t H aeres est, sed A d m in istra to r D ispensator) d iss ip â t et d ila p id â t; ta lis q u ilib e t sem el ite ru m q u e a suo D ecano fra te r n e adm onitus, e t co rrep tu s, si se non em en d av erit, N obis officioque N ostro in d ila te e t irre m issib ilte r, su b g rav i, co n tra negli- gentem D ecanum an im ad v ersio n e, d e n u n tie tu r” ; pow yższy te k st syn. chełm skiego dosłow nie, choć w pew nym Skrócie, p rzy tacza syn. c h e ł m i ń s k i , s. 84, oraz z niew ielkim i zm ianam i syn. k i j o w s k i , s. 538; syn. c h e ł m i ń s k i , s. 186 (odn. 445); t a m ż e , s. 186—187: „Si autem , quod D eus a v e rta t, c o n tin g eret aliq u em B eneficiatum su b stan tia m , vel res E cclesiae dispergere, talis p er D ecanum loci Officio d efe ra tu r, quod u ltr a poenas a lu r e p rae sc rip ta s, se q u e stru m fru c tu u m B eneficii. ad reco m p en san d u m d am n u m d e c ern et” ; syn. ż m u d z k i , s. 52—53: „Tales fsc. alienatores), si quos no v erin t, D ecani fo rn a ei in p ra e se n tia ru m e t in p o ste ru m ad Nos officium que N o stru m sin e ullo p e rso n a ru m respectu, sta tim , a tq u e su b se q u u ta fu e rit alien atio , candide, plene, sin c ere défé ra n t, in quo o neram us conscientias eorum , alio au in in ipsas ta n q u am fav e n tes alien a tio n ib u s p ra e lib a te s poenas extendem us (sc. poenam ex - com m unicationis)” ; oraz past. Ł u b i e ń s k i e g o , a rt. 9: „Ł atw ieyby się podobno zabiegło ty m dezolacyom , b ru d n y m , p o d arty m , y niepo- rzą d n y m sprzętom kościelnym przez pilnych D ziekanów , p d y b y w idząc początki tego nie dyssym ulow ali, ale upom inali m niey dbaiących raz d ru g i p ry w a tn ie , trzeci przed zgrom adzonym i na kongregacyę k a p ła n a m i; ale żeby to napom nienie pow ażnieysze i śm ielsze było trzeb a żeby sam i D ziekani w k onserw acyi tych rzeczy w y tw o rn e m i byli. A gdyby y to nie pomogło, donosili n am lub officio N ostro, m ógłby bydż y na to w ynaleziony sposób”.
466 Ref. Gen., s. 13, kol. 1 (odn. 448) i syn. c h e ł m s k i , c. 3 (odn. poprzedni).
467 Syn. w a r m i ń s k i z r . 1610, s. 284: „A rch ip resb y teri, in prim a f u tu ra v isitatio n e A rć h ip re sb y te ra li, om nia in v en ta r ia sedium P a ro - ch ialiu m d ilig en te r rev id e a n t, et q u ae in v e n ta rio ta li digna su n t re lin - q u a n t, qu ae non, obriciant; qu ae v ero tem iporum d iu tu rn ita te facile afasumi et p u tre fie ri possunt, pecuniis a duobus vel trib u s praecipuis b o n ae fidei viris, a u t v itric is, ae stim a ri et d istra h i fac ian t, atq u e p e- cunias p ro iis acceptas in v e n ta rio in s c rib a n t”.
w ta k im ra z ie k o n tr o li46S, ja k rów nież ze w zględów czysto p raw nych. Od d aw n a bow iem p rzy ję to za podstaw ę, że n ie poszczególne p a ra fie i in sty tu cje relig ijn e są w łaścicielam i dó b r kościelnych, lecz cały K oś ciół. k tó ry w ładzę n ad nim i s p ra w u je przez biskupów , ci zaś przez p ro boszczów i rad n y c h , znanych ju ż od czasów K aro la W ielkiego i szcze gólnie zalecanych przez sobór T ry d e n ck i 469.
W yborem rad n y c h , zw anych często p ro w izo ram i albo w itry k u sam i, zajm o w ał się n a ogół proboszcz razem z p a ra fia n a m i 470, lu b starszym i przysięgłym i, ja k p rzy p isu je synod poznański z r. 1738, pozw alający zarazem a k tu tego dokonyw ać po m ia sta ch m a g is tr a to m 471. S tosow nie do u w agi R ozporządzeń P oniatow skiego, do d ziek a n a należało w ów czas je d y n ie spraw dzić w czasie w izy tacji d ek a n aln ej, ozy i jacy ra d n i zostali u sta n o w ien i 472. W edług R ozporządzeń S karszew skiego, w y b o ru dokonyw a, przy zachow aniu w szelkich form alności, sam dziekan w raz
468 P o r. np. past. Ł u b i e ń s k i e g o , a r t. 8: „Co się tycze kościel nych M ężów lu b P row izorów . Żeby się y potrzebom K ościołów zadosyć stało, y s ta ra n ie N asze n ie było podey rzan e u św ieckich, iakośm y w ob- w encyach y n ależytościach kościelnych szukali, co naszego iest, nie co Je zu sa C h ry stu sa. D latego... życzylibyśm y... ta k dla d o b ra K ościoła, iako y sam ych P leb a n ó w u stan o w ić i u trzy m y w a ć w e w szystkich K oś ciołach... F a rn y c h y S zpitalnych w rę k u św ieckich lu b zakonnych b ę d ąc y ch ”.
469 C.5. C.10, q .l (ex conc. A ńtiocheno a. 332, c. 24): „Q uaecum que re s ecclesiasticae s u n t conu en it cum om ni d ilig en tia est b o n a fide, q u e Deo d eb e tu r, q u i om nia p ro u id e t e t cu n c ta in d icat, g u b e rn a ri et dis- p en sari cum iudicio et p o te sta te episcopi, cui to tiu s plebis a n im ae u i- d e n tu r esse conm issae” ; c. 21, C. 16, q. 7) ex conc. C alcedonensi a 451, c. 26): „... p la cu it, om nem ecclesiam h ab e n te m episcopum h ab e re yco- nom um de clero pro p rio , q u i d isp e n set re s ecclesiasticas se cu n d u m sen- te n tia m episcopi”...: sob. t r y d e n c k i , ses. 22 de réf., c. 9: „A dm ini- stra to re s ecclesiastici qu am Iaici fa b ric a e cu ju sv is ecclesiae, etiam ca- th e d ra lis, höspitalis, c o b fra te rn ita tis, eleem osynae, m ontis p ie tatis, et a u o ru m c u m a u e p io ru m locorum , singulis an n is te n e a n tu r re d d e re r a - tionem a d m in istra tio n is o rd in ario , co nsuetudinibus et oriv ileg iis q u i- b u scu m q u e in c o n tra ru m su b la tis” . Zob. ta k ż e odn. 447. W sp ra w ie rad n y c h p a ra fia ln y c h za czasów K aro la W ielkiego, por. En cykl. Kośc. N o w o d w o r s k i e g o , t. II. s. 201, sv. K o ścieln y m a ią te k.
470 P o r. np. syn. p o z n a ń s k i z r. 1720, c. 12: „H orum v itric o ru m Electio, vel an tiq u o ru m confirm atio... f ia t p e r P a ro c h u m e t P arac b ian o s, u ltim is D ecem bris singulis a n n is”.
471 Syn. p o z n a ń s k i z r. 1738. s. 143: ... d ecernim us, q u aten u s V itrici seu Oeconom i C atholici ad E cclesias P aro c h ia le s e t H ospitales, ac X enodochia su p e rv e n ie n te s p e r P e rillu s tre s V isitato res c o n stitu ti con- se rv e n tu r, et ubi non su n t c o n s titu a n tu r, post fa ta corum alii C atholici b en e possessionati p e r M a g istra tu s in C iv itatib u s. in villis v ero p er P a ro c h u m et S eniores v illa e iu rato s e lic a n tu r” ...
472 Rozrządzenia, t. 4, s. 50—51: „Ichm ość XX. D ziekani i o tym sie inform ow ać b ęd a (sc. w czasie w izytacyi dek an aln ey ). czyli są o b ran i S ta rsi K ościelni, albo ia k m ów ią V ictrici, a ieśliby ich ądzie ieszcze nie było, sam i w to w n ijd ą , ab y b y li za raz o b ra n i”...; oraz t a m ż e . s . 88, n ak a z u ja c e dziekanow i w czasie w izy tacji d e k a n a tu b adać, „Qui v ic tric i? ”
■z ludem zgrom adzonym u m yślnie w kościele, po u przednim u sta le n iu z proboszczem listy k an d y d a tó w 475.
•Czynności w yborcze przep ro w ad zan o corocznie la tem 474, albo też pod Tioniec ro k u 475, pow ołując n a u rzą d prow izorski, zależnie od potrzeby, od dw u do czterech osób spośród u rzędników m iejskich, szlachty i w ie j sk ich gospodarzy, ludzi relig ijn y ch i m ogących się w ykazać pew nym m a ją tk ie m 47*.
Do ich zadań należało prow adzić na ró w n i z proboszczem księgę k a r o w ą p a ra fii czy in sty tu c ji kościelnej, załatw iać z jego w iedzą m niejsze w y d a tk i, n a te re n ie diecezji w arm iń sk iej przeprow adzać n aw e t w szel
k ie o peracje finansow e, i w ogóle strzec kasy kościelnej, k tó ra w inna ■być o tw ie ra n a kom isy jn ie przy pomocy oddzielnie przechow yw anych
k lu c z y 4T7.
473 R ozporządzenia, a rt. 8: „... nayusilniey WW. X X . D ziekanom zle cam y, ab y do o b ran ia tych M ężów ra d ą , pow agą y pom ocą XX. P ro b o sz czom farn y m , iako y szpitalnym w sw oich D ek an atach zn ay d u iący m się... przyłożyli się, y te o b ra n ia w A k tac h kościelnych y D ek an aln y ch •zapisali. Co też N am sam ym na W izycie lu b gen eraln y m w izytatorom 'pokazano będzie.
Sposób ob ieran ia tych dw óch przerzeczonych M ężów ta k i się podaie: M iędzy O ktaw ą Zielonych Ś w iąte k lu b Bożego C iała przestrzegłszy p ierw ey Ich Mć K ollatorów , ieżeli się blisko znayduią, P a ra fia n ó w ta k S ta n u Szlacheckiego, iako y gospodarzów , ludzi sum ienia bogoboynego, do b rze Osiadłych y w ia ry godnych aby za daniem znaku w e Dzwon do K ościoła zeyść raczyli. T am k ró tk o zagai X. D ziekan, opowie przyczy n y te y zchadzki, zachęci Im ieniem M atki Kościoła, ażeby się nie z te a - n ia li tey ta k chw alebney F unkcyi, y usługi Tey, ułożonych y zam ó w ionych z X. P leb an em poda K andydatów , ogłosi y u tw ie rd z i to o b ranie z a p isa n iem w X ięgę, y ta k ro k rocznie składać się będzie Elekcya, alb o tych p o tw ierd zaiąca albo now ych obieraiąca; w M iastach z osób M ieyskich, M agistratow ych, po w siach m ogą się y z Szlacheckiego S ta n u bliżey K ościoła m ieszkaiące znaleźć osoby, m iłością Boga y Kościoła n ag rz an i, że się podeym ą tego U rzędu; ieżeliby n ie było? z G ospoda- darizów osiadłych m oże się o b rać”.
474 Por. np. R ozporządzenia, art. 8 (odn. poprzedni). 475 Por. np. syn. p o z n a ń s k i z r. 1720, c. ,12 (odn. 470).
476 P o r. np. syn. p o z n a ń s k i z r. 1720, c. 12: „V itrici seu P ro v iso - re s, q u i ex P aro ch ia n is possessionatis, et zelum honoris Dei in se h a - b en tib u s, singulis A nnis elig an tu r trè s vel q u a tu o r, q u o ru m duo sin t N obiles, vel saltem unus, e t duo Cives, sive V illa n i”...; syn. p o z n a ń s k i z r. 1738, s. 143 (odn. 471); R o z r z ą d z e n i a , t. 3, s. 95—96: „Cum v itricos... n u llib i fere re p e riri audiverim us..., u t pro m aiori et ex a ctio ri c u ra n ec essita tu m cu iu slib e t Ecclesiae, aliq u i ex P aro ch ia n is possessio n atis, e t zelum honoris D ei h ab e n tib u s singulis an n is eligantur.
... decernim us, u t tot e lig an tu r cuiusvis E cclesiae P aro ch ia lis vitrici..., -quot ra tio n e extensionis e t ex ig en tiae P aro ch ia e, n ecessari iu d ic ab u n - tu r ; ad sum m um v ero q u atu o r, q u o ru m duo sin t Nobiles, duo v ero ex in fe rio rib u s O rd in ib u s”...; oraz past. L u b i e ń s k i e g o , a rt. 8 (odn. 473).
477 P ast. M a c i e j o w s k i e g o , D e su pellectlili sacra: „ H a b ea n tu r ■denique lib ri, u nus a R ectore Ecclesiae, a lte r a vitricis, in quibus dili- •genter p o rrectio n es sive eleem osynae, pro fa b rica e t necessitatib u s Ec- Ælesiae, fie ri a fidelibus solitae, disp en satio q u e ea ru n d em , qu ae cum
