Teresa Kostkiewiczowa
Oświeceniowe wiersze o porach roku
wobec dziedzictwa Jana
Kochanowskiego
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 71/4, 105-114
1980
P a m i ę t n i k L i t e r a c k i L X X I, 1980, z. 4 P L IS S N 0031-0514
TERESA KO STKIEW ICZOW A
OŚWIECENIOWE WIERSZE O PORACH ROKU WOBEC DZIEDZICTWA JANA KOCHANOWSKIEGO
Motyw pór roku, znany w europejskiej tradycji literackiej od czasów antyku, a najczęściej opracowywany w epoce Oświecenia — w poezji polskiej zadomowił się za spraw ą Kochanowskiego. Kolejne obrazy po
jaw iające się na scenie obserwowanej przez człowieka n atu ry lub też poszczególne etapy rocznego cyklu jej przem ian staw ały się tem atem wypowiedzi poetyckich wielu autorów barokowych, by rozgościć się na dobre w wierszowanej twórczości drugiej połowy XVIII wieku. Jed
nakże — tak jak w wielu innych dziedzinach — doświadczenia Kocha
nowskiego stały się nie tylko niezbędnym progiem dalszych poczynań poetyckich, ale w znacznym stopniu zadecydowały o sposobach opra
cowywania tem atu, dostrzegalnych jeszcze w epoce Oświecenia. Prze
jaw ia się to w dwu dziedzinach, najistotniejszych dla znaczeń i kształtu utworów. Po pierwsze więc: poezja czarnoleska przynosi pewien sposób interpretacji fenomenu zmienności pór roku, fenomenu, którego istota nie w yczerpuje się jedynie w naturalnych procesach zachodzących w świecie roślin i zwierząt, ale staje się znakiem głębszych sensów św iata fizycznego. Po drugie: nieliczne przecież wiersze Kochanowskiego podejmujące ten motyw w ytyczają sposoby widzenia, horyzonty w y
obraźni, a co za tym idzie — dziedzinę środków stylistycznych (przede wszystkim zaś słownictwa i frazeologii) służących poetyckiem u opraco
w aniu tem atu.
Nie analizujem y tu taj kwestii, w jakim stopniu ów horyzont wyobraźni dostrzegalny w wierszach Kochanowskiego ukształtow any został przez doświadczenia poetyckie wyniesione z lek tu r autorów starożytności, w jakim zaś — samodzielnie w ypracow any w rodzimym m ateriale ję
zykowym, zgodnie z jego możliwościami i charakterem . Interesuje nas przede wszystkim trwałość uform ow anych w poezji Kochanowskiego sposobów mówienia o porach roku, sposobów, które stały się niejako obowiązującym kanonem, czy naw et zastygły w konwencje i weszły w obieg, niby nieprzekraczalne, naturalne składniki mowy poetyckiej 1.
1 O p rob lem atyce języ k a p o ety ck ieg o , a tak że o relacjach m ięd zy in d y w id u a l
n ym sło w n ik iem tw ó r c y a ten d en cją k o n w en cjo n a liza cji zob. M. R. M a y e n o w a , P e t y k a te o r e ty c z n a . Z a g a d n ie n ia j ę z y k a . W rocław 1974, s. 234—241.
106 T E R E S A K O S T K I E W I C Z O W A
Można przypuszczać, że po raz pierw szy m otyw pór roku pojawił się w pieśni-hym nie Czego chcesz od nas, Panie... (II, 25) 2. Przynosi ona obraz uniw ersum realizującego Boski porządek całości i jedności w peł
nym i doskonałym kształcie, który staje się przedm iotem ludzkiego po
dziwu. Następstwo kolejnych saisons stanow i więc widomy objaw tran s
cendentnego ch arakteru rzeczywistości ziemskiej, której sens daje się odczytywać jedynie w ogólnym planie Boskiego dzieła.
T obie k ’w o li rozliczn e k w ia tk i W iosna rodzi, T ob ie k ’w o li w k łosian ym w ień cu L ato chodzi, W ino J esień i jab łk a rozm aite d aw a,
P otym do goto w eg o gn u śn a Zim a w sta w a 3.
Ten syntetyczny zarys opatrznościowego urządzenia św iata pomy
ślanego w ten właśnie sposób, aby przynieść człowiekowi zarówno po
żytek, jak i radość niemal estetyczną, nie sprowadza się jednak do m aterialnej z swej istoty serii cyklów w naturze. Sama bowiem przy
roda nie w yczerpuje się w swej m aterialności, prześw ituje przez nią Boski plan stworzenia, który jest m anifestacją swoistego ładu i nadaje zarazem pozam aterialny sens przyrodniczym przemianom. Taka właśnie idea in terpretacji saisons powraca np. w pieśni 3 Fragm entów :
Za czyją sp raw ą w e dnie słoń ce chodzi, A m iesią c św ieci, k ied y noc nadchodzi?
K ażdy znać m u si krom w szela k iej zw ad y, Że się to d zieje w szy tk o z P ań sk iej rady.
Jego p orząd k iem L ato W iosnę goni, A czujna Jesień przed Zim ą się chroni;
Boski porządek n atu ry przejaw iający się w cyklicznym następstw ie pór roku jest u Kochanowskiego zarazem porządkiem przede wszystkim czasowym 4. Podobnie jak w pieśni 3 Fragmentów, również w hymnie Czego chcesz od nas, Panie... obraz wiosny, lata, jesieni i zimy poprze
dzony jest wzmianką o innym przejaw ie upływ u czasu: pow rotach nocy i dnia, słońca i księżyca: „Biały dzień, a noc ciemna swoje czasy znają”.
Poeta zainteresow any jest w tym przypadku nie tyle przestrzennym w ym iarem naturalnych przem ian, co przede wszystkim ich sensem tem - poralnym , w którym zmienność jest zarazem m anifestacją trwałości Boskiego prawa.
Jednakże obrazy pór roku u Kochanowskiego w ystępują zazwyczaj
2 N a tem a t pieśn i, jej p ro b lem a ty k i i sty lu zob. W. W e i n t r a u b , M an ifest r e n e s a n s o w y . W: R z e c z czarnole ska. K raków 1977, s. 287— 303.
3 W iersze J. K o c h a n o w s k i e g o cy tu ję w ed łu g ed ycji: D zie ła polskie.
O pracow ał J. K r z y ż a n o w s k i . W yd. 6. T. 1—2. W arszaw a 1969.
4 O zagad n ien iach w izji u n iw ersu m w poezji K och a n o w sk ieg o p isze obszernie T. M i c h a ł o w s k a : K o c h a n o w s k ie g o p o e t y k a p r z e s tr z e n i. K u l a i pion. „P a m ięt
nik L itera c k i” 1978, z. 1, zw łaszcza s. 78—83; K o c h a n o w s k i e g o p o e t y k a p rz e str ze n i.
W i z ja horyz o n ta ln a . Jw ., 1979, z. 1, s. 6—9.
O Ś W I E C E N I O W E W I E R S Z E O P O R A C H R O K U 107
w innym jeszcze kontekście — spraw ludzkich. Trudno zresztą powie
dzieć, czy rzeczywiście jest to kontekst inny. Bo człowiek i jego spraw y doczesne współtworzą przecież to samo, jedno uniw ersum i podlegają tem u samemu porządkowi, prowadzącemu ku transcendencji. Takie przesłanie przygotow ują zarówno kolejne strofy hym nu, jak i pieśni 3 Fragmentów.
Toć grunt w szy stk ieg o , b y śm y B oga znali, A Jem u sp raw ę w szego p rzypisali.
W sposób bardziej dram atyczny i nie w pełni jednoznaczny proble
m atyka miejsca człowieka i swoistości jego sytuacji powraca w tych wierszach, które nie odnoszą się do pełnego cyklu pór, a dotyczą tylko jednej z nich, jednakże rozważanej zawsze w perspektyw ie pow tarzal
ności i przebiegu temporalnego. Tak dzieje się np. w pieśni rozw ija
jącej skomplikowaną paralelę między przem ianam i w naturze a koleja
mi życia ludzkiego:
N ie porzucaj nadzieje, Jakoć się k o lw iek dzieje:
Bo n ie już sło ń ce o sta tn ie zachodzi, A po złej c h w ili p ięk n y d zień przychodzi:
P atrzaj teraz na la sy , Jako prze zim ne czasy W szystk ę sw ą k rasę drzew a u traciły, A śn iegi pola w ysok o przyk ryły.
Po c h w ili w io sn a p rzyjdzie, T en śn ieg z n ien a g ła zyjdzie A ziem ia, skoro słoń ce jej zagrzeje, W rozliczn e b arw y zn ow u się odzieje.
[ ]
T y n ie m iej za stracone, Co m oże być w rócone:
Siła B óg m oże w y w ró cić w godzinie;
A k to m u k o lw iek ufa, n ie zagin ie. [II, 8]
Moralnie budujący sens nacechowanej celowościowo zmiany w na
turze płynie tu niew ątpliw ie z możliwości traktow ania życia ludzkiego i życia przyrody jako przynależnych do tej samej całości, realizującej jeden, nadrzędny plan ładu i sprawiedliwości. Praw da, że ów sens nie zawsze bywa tak jednoznaczny, a paralela wiedzie czasem ku akcento
waniu tego, co może świadczyć o odmienności sytuacji człowieka w po
rów naniu z naturą, ciągle odżywającą w błogosławionym następstwie kolejnych pór roku.
Wskazanie na zjawisko saisons jako argum ent dowodzący różnic między życiem ludzkim a przem ianam i n atu ry służy np. wsparciu poe
tyckiego wywodu o upływ ie czasu, o chw ytaniu pomyślnych chwil:
Zim a b y w szy zejd zie snadnie, N am gd y śn ieg iem w ło s przypadnie,
108 T E R E S A K O S T K I E W IC Z O W A
Już w iosn a, już lato m inie,
A ten z g ło w y m róz n ie zginie. [II, 23]
Bez sięgnięcia do m ateriałów Słownika polszczyzny X V I wieku nie
łatwo jest stwierdzić, czy słowa „śnieg” i „m róz” byw ały wcześniej używane w poezji polskiej w tego typu kontekstach, grających wielością skojarzeń i m etaforycznych sensów (szczególnie w przypadku wyrazu
„m róz”, który odsyła nie tylko do obrazu srebrnego szronu, ale ewokuje również jakby bliski widzeniu barokowemu „mróz śm ierci”). Natomiast m ateriał zebrany w Słowniku pod hasłam i „Lato” i „Jesień” pozwala zaobserwować, jak Kochanowski poetycko w aloryzuje funkcjonujące w języku m etaforyczne znaczenia nazw pór roku, odnoszące je do ko
lejnych etapów życia człowieka. Zawsze jednak pojawia się w tedy u ta jony kom entarz m oralistyczny.
J elen io m n ow e rogi w yrastają;
N am , gdy raz m łodość m inie, Już na w ie k w iek o m ginie, A zaw żd y gorsze lata przypadają. [I, 14]
Ta strofa, jakkolw iek bardziej akcentująca biologiczny charakter ludzkiej natury, wpisana jest również w kontekst zaw ierający przesła
nie m oralne: „O statek niechaj Bóg ma na swej pieczy!” Tak więc poja
wienie się m otyw u pór roku w poezji Kochanowskiego albo wspiera wizję transcendentnego porządku wszechświata, albo też ilu stru je re fleksję filozoficzno-moralną na tem at losu i przeznaczenia ludzkiego.
Oba te sposoby ujm ow ania m otyw u w ydają się bardzo istotne z p er
spektyw y dalszego rozwoju poetyckich opracowań saisons.
Nie mniej ważna jest jednakże sfera językowo-stylistycznych do
świadczeń w tym zakresie, silnie związana z głównymi kierunkam i wyobraźni i horyzontem skojarzeń językowych, jakie nasuw ają się poe
cie mówiącemu o przemienności naturalnego cyklu i jego przejawach.
Dość oczywiste spostrzeżenie o personifikacji pór, w ystępującej niemal powszechnie w piśmiennictwie staro po lsk im 5, nie w ystarcza wszakże do uchwycenia podstawowej stylowej tendencji poety. Oba bowiem te ksty, z hym nu i z pieśni 3 Fragmentów, odznaczają się tym , że zaryso
wana w nich została silna osobowość Wiosny, Lata, Zimy i Jesieni, sugerowana m. in. graficzną form ą zapisu (dużą literą). Można przy
puszczać, że zjawisko to w pewnym stopniu w ypływ a z samej substancji języka, który przez gram atyczny rodzaj żeński nie tylko sugeruje na
danie nazywanym słowami porom roku określonej postaci, ale niemal podpowiada pewne ich właściwości i cechy, które wręcz domagają się konkretyzacji w wyobraźni.
U Kochanowskiego konkretyzacja ta przybiera form y szczególnie
5 Na tem at p erson ifik acji i an im izacji u K o ch an ow sk iego zob. W. W e i n t r a u b , S t y l Jana K o c h a n o w s k ie g o . W: R z e c z c zarn oleska, s. 101— 103.
O Ś W I E C E N I O W E W I E R S Z E O P O R A C H R O K U 109
interesujące, uczestniczą w niej bowiem zarówno nominalne, jak i w er
balne składniki wypowiedzi. Upersonifikowana pora roku nie jest uka
zana w statycznym opisie, ale — w prost przeciwnie — jej podstawowym atrybutem staje się działanie, określane przez sensy czasowników usy
tuow anych w klauzulach wersów: „rodzi”, „chodzi”, „daw a”, „w staw a”
(hymn); „goni”, „chroni” (pieśń 3 Fragmentów). Właśnie owe czasowniki stają się najw ażniejszym czynnikiem stylistycznego ukształtow ania w y
powiedzi o saisons, współtworząc ów dynam iczny i tem poralny zarazem charakter obrazu poetyckiego. Dopiero jakby w uzupełnieniu tych pod
stawowych cech pojaw iają się dopełnienia i — rzadziej — przydawki.
Sformułowania te dzisiejsza wrażliwość językowa przyjm uje jako zu
pełnie naturalne, nienacechowane stylistycznie, skoro przyzwyczajeni jesteśm y do w ielorakich związków sem antycznych czasownika „rodzić”,
„w staw ać”, czy „gonić”. Jaki jednak w alor m iały one przypuszczalnie w języku czasów Kochanowskiego, można wyczytać częściowo z kart Słownika polszczyzny X V I wieku. Hasła „Jesień” i „Lato” przynoszą dokum entację stylistycznego now atorstw a Kochanowskiego, którego wiersze cytowane są jako przykłady indywidualnego użycia przenośnego (nie mieszczącego się w klasyfikacjach sem antycznych porządkujących zebrany w Słowniku m ateriał) zarówno nazw pór roku, jak i słów są
siadujących z nimi w w yrażeniach, zwrotach frazeologicznych. I tak np.
w kontekście najczęściej w ystępujących połączeń czasownikowych sło
wa „lato” („m ija”, „nadchodzi”, „nastaje”, „przybliża się”, „przycho
dzi”, „chodzi”, „ustępuje”) zwrot „Lato Wiosnę goni” dorzuca jakby nowe spostrzeżenie dotyczące samej istoty pór, w ydobywając zarazem swoisty, m etaforyczny odcień znaczeniowy czasownika „gonić”.
Podobne przekształcenia semantyczne obserw ujem y w zdaniu „czuj
na Jesień przed Zimą się chroni”, gdzie zarówno epitet, jak i orzeczenie nabierają swoistych sensów poetyckich, indyw idualnych i niepowta
rzalnych.
W zestawieniu czasowników nadających porom roku w yraziste cechy osobowe i uzupełniających te czasowniki dopełnień rodzą się m etafory o bardzo bogatych skojarzeniach znaczeniowych, odznaczające się jed
nocześnie dążnością do zarysowania obrazu syntezy przez zasygnalizo
wanie jednej, ale jakby najistotniejszej cechy każdej z pór. Podobnie epitety „gnuśna Zim a” i „czujna Jesień” skupiają w sobie kw intesen
cję tego, co zmieścić się może znaczeniowo w personifikacji.
Przedstaw ienia pór roku przybierają jednak u Kochanowskiego rów nież postać bardziej rozbudowanych opisów. Znam ienną ich cechą jest również dążność do uchwycenia pewnej liczby podstawowych, najsil
niej narzucających się w poetyckim ujęciu cech n atury, które składają się na syntetyczny obraz całości. W yobraźnia autora pieśni 2 Ksiąg pierwszych i pieśni 9 Ksiąg wtórych ukierunkow ana jest na przywo
łanie i nazwanie kilku w ybranych elementów pejzażu zimowego lub
110 T E R E S A K O S T K I E W I C Z O W A
wiosennego, które w ypełniają przestrzeń poetyckiego widzenia i odzna
czają się charakterystyczną powtarzalnością, w ystępują w w ielu te kstach.
Serce roście patrząc na te czasy!
M ało przed tym gołe b y ły la sy , Ś n ieg po ziem i w y sszej łok cia leżał,
A po rzekach w az n a cięższy zbieżał.
T eraz d rzew a liśc ie na się w zięły , P oln e łą k i p ięk n ie zak w itn ęły;
L ody zeszły, a po czystej w od zie Idą statk i i ciosan e łodzie.
T eraz p raw ie św ia t się w sz y ste k śm ieje, Zboża w sta ły , w ia tr zachodny w ieje;
P ta cy sob ie gniazda om yślają,
A przede d n iem śp iew a ć poczynają. [I, 2]
Ten sam rep ertu ar elementów składowych obrazu zimy pojaw ią się w pieśni 14 Ksiąg pierw szych: „śnieg się bieli”, „W iatry [...] w stają”,
„Jeziora się ścinają”, „Żorawie [...] precz lecieli”; w pieśni 9 Ksiąg w tó- rych: „Wszystkę swą krasę drzewa utraciły, / A śniegi pola wysoko p rzy k ry ły ”, „śnieg z nienagła zyjdzie”, „słońce jej zagrzeje”, „ziemia [...] / W rozliczne barw y znowu się odzieje”; w hymnie: „rozliczne kw iatki Wiosna rodzi”, „w kłosianym wieńcu Lato chodzi”.
Przy powtarzalności tego rep ertu aru zwraca uwagę tendencja do stylistycznego urozmaicania związków frazeologicznych nazyw ających to samo zjawisko: „Śnieg po ziemi wysszej łokcia leżał”, „śniegi pola wysoko p rzy k ry ły ”, ale również powtarzalność określeń: „Lody zeszły”,
„śnieg [...] zyjdzie”, „jeziora się ścinają”, po rzekach „Wóz nacięższy zbieżał”. W szystkie te w yodrębnione i poetycko nazwane składniki p e j
zażu poszczególnych saisons złożyły się na pewien kanon literackiego widzenia, który na długo zadomowił się w literatu rze polskiej.
Niezwykłą rolę twórczości Jana Kochanowskiego w dziejach poezji potw ierdza bowiem również fakt, że kilka drobnych w ierszy i kilka fragm entów poetyckich, w których pojawił się motyw pór roku, w y ty czyło szlak myślowego i stylistycznego opracowywania m otyw u wio
dący aż do czasów Oświecenia. Świadczą o tym najwcześniejsze utw ory poświęcone tem u zjawisku: cykle poetyckie D rużbackiej, Bohomolca.
i Naruszewicza. Poeci połowy XVIII w. kontynuują więc przede w szyst
kim m oralistyczną orientację i m otywację poetyckiego zainteresow ania saisons. Jest ona szczególnie w yrazista u Naruszewicza, k tó ry niem al pow tarza nie tylko tok rozumowania, ale również konstrukcje sty li
styczne i nacechowanie m etaforyczne w ystępujące u Kochanowskiego.
W skazują na tę orientację w sposób bezpośredni łacińskie m otta oraz zam ykające każdą część cyklu pointy, które odnoszą się jednoznacznie do człowieka i jego ziemskiego bytow ania oraz form ułują konkretne
O Ś W I E C E N I O W E W I E R S Z E O P O R A C H R O K U 111
wnioski, jakie w inien on wyciągnąć z porów nania sytuacji w łasnej i bie
gu natury, np. w wierszu Z im a :
N a d ejd zie znow u, gdy m iną lody, Czas, co osyp ie k w ieciem ogrody.
A le na cieb ie n ęd zn y człow iecze G dy się sta ro ści zim a p rzyw lecze, Z etn ie k rew w żyłach , n a b a w i szronu, N ie spędzisz śn iegu z w ło só w d o zgonu 6.
W arto zauważyć, że przy zachowaniu podstawowego schem atu wy
pracowanego przez autora Pieśni poeta XVIII-wieczny jednoznacznie nazywa i w aloryzuje emocjonalnie to, co u Kochanowskiego było tylko sugerow ane w sposób delikatny. Ten sam rep ertu ar słów: „śnieg” lub
„m róz”, zostaje udobitniająco dopowiedziany: „do zgonu”, „starości zim a”, „zetnie krew w żyłach” — widać tu pośrednictwo wrażliwości i stylistyki barokowej, która jednoznacznie polaryzuje zjawiska i w y
jaskraw ia kontrasty, łączy przeciw ieństw a, wyraziście sygnalizuje atm o
sferę eschatologiczną.
Moralistyczne przesłanie i zam iar usytuow ania zjawiska pór w per
spektyw ie Boskiego porządku uniw ersum najwyraziściej sform ułow ane są w Opisaniu czterech części roku D rużbackiej, która poświęca te j kwe
stii w stępną część poem atu, zaw ierającą bezpośrednie deklaracje na te
m at światopoglądowych m otyw acji i celu utw oru:
P o w ied zcie czasy, k to w a m i kieruje?
Skąd regu larn ość sw o ich b ie g ó w m acie?
K to p ra w o d a w ca w asz, k to w a m panuje?
K om u p o słu szn y hołd co rok daw acie?
K to w io sn ę, lato, jesień , zim ę oddał Pod w a sze rządy i p od d ań stw o poddał?
[ ]
A co na ziem i B óg d ał w id zieć oku,
C h w alić go zacznę w czterech częściach roku 7.
Tego typu uzasadnienie podjęcia tem atu najm niej oczywiste jest w próbkach poetyckich zaw artych w zredagowanym przez Bohomolca tom iku Zabawki poetyckie niektórych kawalerów 8. Jednakże zauw ażal
na jest zmiana ch arakteru kom entarza moralistycznego. Podczas gdy u Kochanowskiego przeświadczenia dotyczące istoty i ch arakteru rzeczy
wistości ziemskiej wpisane są niejako w sam kształt obrazu poetyckiego, u poetów Oświecenia zostają wydzielone poza sam opis pór, przez który nie prześw ituje transcendentny sens uniw ersum . Fascynacja n atu rą pły
nie tu — szczególnie u Drużbackiej — nie tyle z zachw ytu dziełem
6 U tw o ry A. N a r u s z e w i c z a cy tu ję w ed łu g: Dzieła. T. 2. W arszaw a 1778.
7 U tw ó r E. D r u ż b a c k i e j cy tu ję w ed łu g: P oezje. T. 1. L ipsk 1837.
8 Zob. Z a b a w k i p o e t y c k i e n ie k t ó r y c h k a w a l e r ó w A k a d e m i i S z l a c h e c k ie j W a r s z a w s k i e j Societatis Jesu. W arszaw a 1757, s. 63— 70.
112 T E R E S A K O S T K I E W I C Z O W A
stw orzenia, ile gospodarskim ładem świata widzianego w p rak ty cy sty cz- nej, a czasem estetyzującej perspektyw ie. Tradycja Kochanowskiego, dostrzegalna wciąż i żywa, zostaje więc w pew nym stopniu uprosz
czona i sprowadzona jakby do roli zabiegu konw encjonalnego, którego istotny sens w znacznym stopniu uległ zatarciu.
Podobne zjawisko zaobserwować można w sferze językow o-styli- stycznych wyznaczników w yobraźni poetyckiej i sposobów p rzedstaw ia
nia poszczególnych pór roku. Form ułując tę obserwację trzeba jednakże pam iętać, że u Kochanowskiego zajm ujem y się motywem organizującym drobne fragm enty utworów lub krótkie, pojedyncze w iersze, podczas gdy w przypadku Drużbackiej czy Naruszewicza m am y do czynienia z rozbudowanym i cyklami poetyckimi, które poświęcone są w całości opisowi saisons. Oczywiste jest więc, że wiersze XVIII-wieczne mogą w ydawać się bogatsze w zakresie różnorodności spostrzeżeń, obfitości obrazów i skojarzeń. Nie można jednak dać się zwieść tej obfitości, pod
budow anej aluzjam i mitologicznymi z jednej strony (np. Flora i Pomona w Wiośnie Drużbackiej; Zefirki i Ceres w zbiorze Bohomolca; Akwilon, w iatr Boota u Naruszewicza) i odwołaniami do opowieści biblijnych (np.
aluzje do rajskiego jabłka w Jesieni Drużbackiej), z drugiej zaś — rekw izytam i idyllicznymi (szczególnie w wierszach o wiośnie) i elem en
tam i w pewnym stopniu ewokującymi koloryt lokalny (np. u D rużbac
kiej obraz żniw z chłopem bitym przez w ójta i podstarostę). Pomimo bowiem tego typu poszerzeń horyzont wyobraźni autorów cykli poe
tyckich poświęconych porom roku w ytyczony jest w XVIII w. przez zespół spostrzeżeń i obrazów, które zostały w yodrębnione i poetycko nazw ane w twórczości Kochanowskiego.
I tak np. Drużbacka i Naruszewicz nie w ykraczają poza sferę w y
pracow anych w poezji XVI w. zabiegów stylistycznych służących opisy
w aniu wiosennej kolorystyki. Zwrócono już uwagę na poetyckie przed
staw ianie barw w wierszach K ochanow skiego9, które zazwyczaj spro
w adzają tę sferę przedstaw ianej rzeczywistości do zasygnalizowania róż
norodności, bez jej dokładniejszego nazywania: „A ziemia [...] / W roz
liczne barw y znowu się odzieje”. Podobnie postępuje zarówno Drużbacka, zadow alająca się uw ypukleniem „różnych kolorów” wiosennej szaty, z których każdy jest „inszy”, jak i Naruszewicz w form ule „W śliczną się barw ę odziały lasy”.
M etaforycznym obrazem służącym poetyckiem u ewokowaniu pory roku jest u Kochanowskiego w izerunek Lata, które „w kłosianym w ień
cu [...] chodzi”. Obraz ten staje się w twórczości późniejszej pow tarzal
nym, skonwencjonalizowanym chwytem, którego stylistyczne opracow a
9 Zob. E. O s t r o w s k a , O j ę z y k u o p is ó w p r z y r o d y w p ie śnia ch Jana K o c h a n o w s k ie g o . „Język P o lsk i” 1973, z. 1.
O Ś W I E C E N I O W E W I E R S Z E O P O R A C H R O K U 113
nie świadczy o swoistych tendencjach i właściwościach przem ian mowy poetyckiej. U Drużbackiej widzimy Lato
W w ień cu z żytn iego i p szen n ego k w ia tu , Sierp w ręce p raw ej, w le w e j snop p iastu je, Pod nogą kosa z grabiam i czatuje.
W wierszu z Zabawek Bohomolca:
L ato k ło sa m i u w ień czy w szy skronie P od n osi b erło i siad a n a tronie.
W tych cytatach zwraca uwagę powtarzalność podstawowych skład
ników obrazu, przy dążności do ich rozbudowania i pewnego skonkre
tyzowania u poetów Oświecenia. Prowadzi to jakby do przekształcenia subtelnej i wieloznacznej form uły m etaforycznej w prostą personifi
kację pozostającą na pograniczu banalności. Podobnie dzieje się z innym i elementami, które charakteryzują u Kochanowskiego np. obraz wiosny:
„Teraz praw ie świat się w szystek śm ieje”. Radosna atm osfera w yrażona przez wesoły śmiech jest jednym z istotnych czynników charak terysty k i tej pory w późniejszej trad y cji poetyckiej, ale form uły D rużbackiej („Wiosno wesoła! Toż się pięknie śm iejesz”) i Naruszewicza („O, jak wesołe nastały czasy!”) przekształcają również podstawową, m etafory- zującą intencję poety odrodzenia w kierunku personifikacji lub abstrak- cyjności.
Punktem wyjścia opisu jesieni jest również form uła w ypracow ana w polszczyźnie przez Kochanowskiego: „Wino Jesień i jabłka rozm aite daw a”. Zarówno Drużbacka, jak i Naruszewicz rozw ijają to syntetyczne zdanie, rozszerzając obraz, który nie wnosi jednak nowych spostrzeżeń do tego, co zostało zaw arte w wierszu XVI-wiecznym:
G łow ę jej w in n e op asało liście, K osz fru k tó w n iesie różnego rodzaju, G rona w iszą ce trzym a w sza ty kraju.
(D rużbacka, O pisan ie [...]) Ł ask aw a je sie ń d zieli sw e dary.
[ ]
R ozlicznych w e tó w m oc niezliczona Ł am ie ciężarem drzew om ram iona,
(N aruszew icz, C z t e r y części roku)
Personifikująca konkretność w pierwszym przypadku i stylistyczna pretensjonalność (wynikająca z czysto kulturow ej perspektyw y widze
nia natu ry — owe „w ety”) w drugim są przejaw em potraktow ania for
m uły Kochanowskiego jako czysto konwencjonalnego w izerunku pory roku.
Znajdziemy również i takie przypadki, które dokum entują zarazem pełne uzależnienie w yobraźni i inwencji poetyckiej autorów oświecenio
wych saisons od konwencji wypracow anych przez Kochanowskiego, jak i — całkowitą rozbieżność ujęć stylistycznych, odmienność przekonań
3 — P a m i ę t n i k L i t e r a c k i 1980, z. 4
ш T E R E S A K O S T K I E W I C Z O W A
0 naturze mowy poetyckiej. Wiosenne topnienia lodów rzecznych czyni Kochanowski jednym z istotnych wyznaczników ch arak tery sty k i tej pory:
L ody zeszły, a po czystej w od zie Idą statk i i ciosan e łodzie.
Zjawisko to wchodzi na stałe do re p ertu aru obrazów wiosennej prze
m iany i przybiera taką oto postać u Naruszewicza:
W isła ok ow y zd arłszy w a ro w n e P ęd zi do m orza sta tk i ła d o w n e.
M etaforyka oparta na skojrzeniach w ięzienno-batalistycznych spra
wia, że poeta XVIII wieku, pozostając w tym samym kręgu spostrzeżeń 1 wyobrażeń, wprowadza do niego odmienną perspektyw ę widzenia, b ar
dziej cywilizacyjną, odbiegającą znacznie od właściwego K ochanow skie
mu zaciekawienia samym fenomenem n atu ry , samą istotą jej ładu i cy
klicznej powtarzalności.
Oświeceniowe poem aty na tem at saisons podchw ytują również zna
lezioną u Kochanowskiego charakterystykę zimy poprzez obraz zam arz
niętej rzeki, po której poruszać się mogą pojazdy: „A po rzekach wóz nacięższy zbieżał”. Jednak form uły stylistyczne, jakie w XVIII w. na
daje się tej obserwacji, daleko odbiegają od konkretyzującego, a zara
zem zobiektywizowanego zdania pieśni 2 Ksiąg pierwszych. W zbiorze Bohomolca znajdujem y w yrażenie peryfrastyczne, w którym akcent po
łożony zostaje nie tyle na prezentację opisywanej pory roku, ile na w a
loryzującą emocjonalnie charakterystykę rzeki: Wisła „dopuszcza deptać po swym karku hard y m ”. N atom iast odpowiedni fragm ent wiersza Na
ruszewicza Zima dobitnie uw ydatnia całą odmienność stylistycznej orien
tacji poety w yrastającego z trad ycji barokow ej, choć niew ątpliw ie czer
piącego również inspiracje z dorobku tw órcy czarnoleskiego:
R ącze k ry szta łó w w od n ych w o źn ik i ' N oszą na grzb ietach ła d o w n e bryki.
Tak oto horyzont wyobraźni wytyczony w kilku fragm entach Pieśni Kochanowskiego stanow ił granicę poetyckiego widzenia późniejszych autorów , ale zarazem poddaw any był modyfikacjom, w ynikającym ze zmienionej sytuacji literackiej. Widzenie Kochanowskiego, dążące do syntezy metaforycznego obrazu i utajonego, głębokiego sensu rzeczy
wistości, zastąpione zostało jakby przeglądem różnorodnych składników i przejaw ów naturalnego cyklu; przejaw ów ukazanych w szerokiej pa
noram ie, ale istniejących jakby obok siebie, jedynie do siebie dodanych i zestawionych.
Poszczególne saisons, ukazane w w aloryzującej perspektyw ie czło
wieka bardziej zakorzenionego w obszarze stworzonej przez niego sa
mego cywilizacji i k u ltu ry niż wnikającego w tajn ik i n atury, u traciły m etaforyczną perspektyw ę czarnoleskiej poezji.
