E
С
E
N
Z
J
E
A lan K . B o w m a n , E g yp t a fte r th e Pharaons. 332 B.C. — A.D. 612.
From A le x a n d e r to th e A ra b C onquest, B ritish M useum P u b licatio n s,
L ondon 1986, s. 264.
Jest to bardzo p ię k n a książka. Na 264 stro n a c h znalazło się m iejsce na 144 znakomicie d o b ran e ilu s tra c je oraz k ilk a m ap i b ard z o w szechstronne, św ietnie napisane przedstaw ienie d ziejów E g ip tu w pod an y ch w ty tu le ra m a c h chronolo gicznych. Oczywiście p u b lik a c ja a d re so w a n a je s t do szerszej publiczności; je s t to popularyzacja d la intelig en tn eg o i m ającego ju ż p ew n e przygotow anie odbiorcy. J e s t lo jednocześnie p ró b a syntezy pod p o rząd k o w an a postaw io n em u w p rzedm ow ie celow i pokazania znaczenia obecności w Egipcie G reków i R zym ian w sto su n k u do m iejsco wej, egipskiej trad y c ji.
Rozdział w stę p n y (I. „T he G ift of th e N ile”), w k tó ry m czy teln ik spodziew a się opisu geograficznego E g ip tu i jego bogactw , zapow iada w łaściw ie od ra z u bogactw o wątków i in te resu ją ce ujęcie au to ra . O b ejm u je on opis te ry to riu m , bogactw o plonów , rasoby n atu ra ln e w ra z z ich zastosow aniem w p ro d u k cji, b ardzo w yw ażone k a lk u lacje dem ograficzne. Je d n o cześn ie w p ro w ad za sta ro ż y tn e w yob rażen ia o E gipcie iHerodot, P liniusz S tarszy , S trab o n , opisy geograficzne i m apy). A u torow i u dało się uniknąć opisu statycznego, je st on u ję ty rozw ojow o i b ard z o słu szn ie odchodzi od przyjętego w w ielu opraco w an iach sc h em a tu u p a d k u ogólnego w o k resie późno- rzymskim i bizan ty ń sk im . Z n a jd u je się też w ty m rozdziale m iejsce n a elem en ty kulturalne i w za jem n e p rz e n ik a n ie się trz e c h k u ltu r z zapow iedzią rozszerzenia problematyki w n a stęp n y c h p a r tia c h książki.
Rozdział II „T he R uling P o w e r” z a w iera zary s h isto rii polity czn ej E giptu, bardzo ogólny z konieczności, a le k o n se k w e n tn ie p o d k re śla ją c y greck i c h a r a k te r d y n astii ptolemejskiej m im o pozornego p rze jęc ia n ie k tó ry c h tra d y c ji faraonów . Z w raca tu uwagę au to r n a znaczenie m a łże ń stw d y n asty cz n y ch w ładców h ellen isty cz n y ch dla utrzymania tr a d y c ji greck o -m aced o ń sk ich korzeni. O d w o łu jąc się do k ro n ik i dem o- tycznej z połow y III w iek u i do z n a n ej p rze p o w ied n i g a rn c a rz a z I I w. w sk a z u je n a objawy niechęci tu b y lc ó w w y stę p u ją c e znacznie w cześniej niż b itw a pod R afią. Zresztą słusznie t u przy p o m in a, że k o n ty n g e n ty tu b y lc z e w w o jsk u sp o ty k am y ju ż w 312 r. (pod Gazą). N ie p o m ija te ż w cześnie w y stę p u jąc eg o za in te re so w an ia R zym u Egiptem (168 r.). C h a ra k te ry z u ją c o sta tn i w ie k d y n a s tii p to le m e jsk ie j B o w m a n podkreśla, że zależność od R zym u n ie by ła jedn o zn aczn a z u p ad k iem E g ip tu (d ec lin e) jak to przy jm u je część lite ra tu ry . I to słusznie. W w y ja ś n ia n iu d łu g o trw ałeg o u trz y mywania E giptu w sta tu s ie rac zej k lie n te li niż p o d d ań stw a z a b ra k ło m oże w sk azan ia, te właśnie bogactw o E g ip tu i łatw ość jego obrony p o w trzy m y w a ła se n a t rzy m sk i od powierzenia go ja k o p ro w in c ji k tó re m u ś z w alczących ju ż w ted y o w p ły w y i władzę rzym skich w y b itn y c h p o lity k ó w i dow ódców .
Bardzo cenne je s t zw rócenie u w ag i n a zm iany w p ro w a d za n e przez p an o w a n ie rzymskie w b re w ogólnie p rz y ję te j tezie, że R zym n ie w p ro w a d za ł szczególnych zm ian w strukturach p o d b ija n y ch k ra jó w . S łusznie t u a u to r zw raca u w ag ę n a odm ienność Egiptu, w k tó ry m R zym ianie n ie m ogli, ja k w in n y c h p ro w in cja ch , oprzeć się n a strukturach c ivita tes. B ard zo o strożnie podchodzi też B ow m an do k w estii p erio d y - zacji dziejów E g ip tu i u sta le n ia p o cz ątk u o k re su bizantyńskiego. D la E g ip tu p rz y chyla się raczej d o la t około 312 — zw rac a u w ag ę n a p o stę p u ją c ą u n ifo rm iza cję z resztą im p eriu m — d ato w a n ie w ed łu g in d y k c ji, w sp ó ln a m o n e ta itp. P o d k re śla też konsekwencje założenia K o n sta n ty n o p o la i ro zw oju ch rz eśc ija ń stw a. R ozdział III
326 R E C E N Z J E
„ S ta te a n d S u b je c t” o b e jm u je b ardzo szero k i k om pleks zagadnień. A utor trafnie i u m ie ję tn ie ro zb ija p ew n e sch em aty u trw a lo n e w śró d n ie sp ec jalistó w n a podstawie
daw niejszych o p raco w ań a ju ż daw no p rze ła m a n e w lite ra tu rz e specjalistycznej. Tak w ięc w obrazie sy stem u fiskalnego P tolem euszów p o d k re śla różnorodność działal ności ekonom icznej d ro b n y ch posiadaczy i ludności osad m ie jsk ich bynajmniej n ie ograniczonej ty lk o do u p ra w zbożowych, sprzeciw ia się też p rzesadnym opiniom 0 fisk alizm ie p a ń s tw a i k ra ń c o w y m w y zy sk u w si, z w ra c a tu uw agę na wysoką pozycję ta k ż e gospodarczą E g ip tu w św iecie śródziem nom orskim niemożliwą do osiągnięcia p rz y p rzy ję c iu te o rii krań co w eg o w yzysku. T u m oże je d n a k zbyt daleko idzie a u to r w sw ych optym isty czn y ch ocenach; p om yślna sy tu a c ja ekonomiczna pań stw a nie zaw sze idzie w p a rz e z pom yślną sy tu a c ją gospodarczą ogółu jego mieszkań ców. S łusznie te ż zw ra c a u w ag ę n a b r a k d o kładnego rozg ran iczen ia kompetencji poszczególnych u rzę d n ik ó w w okresie p to le m e jsk im a tak że, w dalszych partiach k siążki, na b r a k rozg ran iczen ia k o m p e ten c ji a d m in istra c y jn y c h i sądowniczych u rzę d n ik ó w rzy m sk ich , co n asu w a w spółczesnym n a m badaczom pow ażne trudności
in te rp re ta c y jn e .
W rozdziale ty m b ardzo in te resu ją co przep ro w ad zo n y je st w yw ód o funkcjo n o w an iu system u, w k tó ry m ścierały się ro zsąd n e za rządzenia ze złym funkcjonowa n iem a p a ra tu , o k tó ry m św iadczą liczne zachow ane sk a rg i w p ety c ja c h do wyższych u rzę d n ik ó w i m onarchy. S łu szn ie zw raca tu uw agę B ow m an, że poza nielicznymi w y ją tk a m i m a te ria ł źródłow y nie d o starcza n am w iadom ości o no rm aln y m , zgodnym z in te n c ja m i rząd zący ch ru ty n o w y m fu n k cjo n o w a n iu system u — ta k im przykładem są np. zachow ane a rc h iw a u rzę d u M enchesa z K erkeosiris. C iekaw ym przejawem szerokiego m a rg in esu sw obody d ziała n ia m im o pozornie k rę p u ją c y c h życie ekonomicz n e p rzepisów są dzieje rod zin y D ionysiosa, sy n a K ep h a lo sa z końca II w. p.n.e. („P apyrologia L u g d u n o -B a ta v a ” 22, 1982) — E g ip c jan in a zhellenizow anego w służbie w ojskow ej. J e s t to w ięc a rc h iw u m ro d zin y tk w ią c e j w dw óch środow iskach, o róż n y ch p e ry p e tia c h osobistych i gospodarczych. W ogóle trz e b a podkreślić obfity 1 in te re su ją c y m a te ria ł źródłow y sta n o w iąc y in te g ra ln ą część w y k ła d u podobnie jak m a te ria ł ilu s tra c y jn y , b ard z o b ogaty i p ię k n y , k tó ry w całości służy nie ozdobie k sią żk i lecz je j
treści-W p a r tii dotyczącej p an o w a n ia rzym skiego z a słu g u je n a u w ag ę ja sn e i przekony w a ją c e w sk az an ie zm ian w o rg an iz ac ji za rz ą d u E giptu, ro li litu rg ii, wzrostu znaczenia m etropoleis, w zro stu znaczenia p r a w a rzym skiego p rz y trw a n iu elemen tó w p ra w a egipskiego, g reckiego a ta k ż e p ra w w y o d ręb n io n y ch g ru p etnicznych ja k np. Ż ydów w A lek san d rii. W ydaje m i się, że B ow m an p rze cen ia także stopień rozpow szechnienia się p ra w a rzym skiego d o I I I w.n.e. N ie m ożna te ż się zgodzić z poglądem a u to ra , że a rm ia rzy m sk a w E gipcie była m n iej zin teg ro w an a niż ptole- m e jsk a , poniew aż żołnierzy re k ru to w a n o poza E giptem . W łaśnie a rm ia rzymska na te re n ie E g ip tu ju ż od połow y I w. b y ła w znacznej części re k ru to w a n a z ludności m iejscow ej.
R ozdział IV „P o v e rty a n d P ro s p e rity ” je s t b ard z o ud an y . A u to r znów wbrew p rz y ję ty m w lite ra tu rz e d aw n iejszej sch em ato m k ła d zie n ac isk n a rozw ój gospodarki pien iężn ej w g ru p ac h z n a jd u ją c y c h się n a w yższym poziom ie społeczno-ekonomicz n y m (ludność A lek san d rii, m ia st i m etropoleis) a ta k ż e w śró d lu d zi na poziomie niższym , gdzie w y m ia n a w y stę p o w a ła częściowo w n a tu rz e , a le b yły i drobne tra n s a k c je pieniężne. W ystępow ały duże różnice m iędzy poszczególnym i regionami
E giptu, p ań stw o usiłow ało w pływ ać n a to d ro g ą p o d atk ó w i p o lity k i m onetarnej. Szczególnie u d a n e są w książce p a rtie dotyczące o k re su rzym skiego, któremu pośw ięcił B ow m an sw oje b a d a n ia naukow e. T u w sk a z u je n a częściow ą skuteczność e d y k tu D ioklecjana o cenach, n a stosunkow o d o b rą pozycję E g ip tu w życiu gospo
R E C E N Z J E 327
darczym basenu M orza Śródziem nego. I n te re s u ją c e je s t p o d k reśle n ie n isk ich kosztów ivstemu a d m in istra c ji w o k resie rzym skim , w zro stu w łasności p ry w a tn e j i m ożli wości bogacenia się w łaścicieli. W z ra sta ją też dochody m iast, k tó re uzy sk ały w łas ność ziemi. W skazuje też a u to r n a p o ja w ien ie się w ielk iej w łasności ziem skiej ju ż »■ okresie rzym skim (np. Tib. Iu liu sa T heona) — w sy stem ie licznych rozproszonych działek zarządzanych c e n tra ln ie , co s ta je się re g u łą w ok resie b izatyńskim . D zier żawcom tych d ziałe k n ie działo się źle, n a to m ia st p o d staw o w a m a sa chłopów , ży ją cych na m ałych d ziałk a ch ziem i b y ła n a pogran iczu nędzy i każde niepow odzenie, braki w naw odnieniu czy in n y k a ta k liz m sta w ia ł ich w obliczu ru in y . Istn ia ł oczy wiście i sta n śre d n i — w łaściciele 15—30 a r u r, k tó ry m w ok resie rzy m sk im działo się nieźle w m etropoleis. S poro m ie jsc a pośw ięca B ow m an n ie ty lk o w pływ ow i p rzy bycia Greków n a ro ln ic tw o a le ta k ż e n a rzem iosło i h an d el. O gólne w n io sk i są bardzo w yważone, k o n se k w e n tn ie je d n a k p rze p ro w ad z o n a je s t teza, że E gipt greck i ; rzymski oraz jego ludność k o rzy sta ły z pom yślności, k tó ra w późniejszej h isto rii tego kraju p o jaw ia się dopiero w X IX w.
Rozdział V „G reeks a n d E g y p tia n s” dzieli się n a trz y części: „C lass a n d S ta tu s ”, „The Physical S e ttin g ” i „ C u ltu ra l P a tte r n s ”. W p ierw szej części ro z p a tru je B ow m an wzajemny stosunek różnych g ru p etn iczn y ch w o k resie p to le m e jsk im i rzy m sk im (Egipcjanie, G recy, Żydzi) z w ra c a ją c uw agę, że z biegiem czasu a szczególnie w kresie bizantyńskim o p ra w a c h i p rz y w ile ja c h d e c y d u je w p ra k ty c e ju ż n ie pocho dzenie etniczne a pozycja ekonom iczna i społeczna w b re w przep iso m p ra w n y m s ta ra jącym się u trzy m ać dziedziczność sta tu su . W części d ru g ie j m a m y opis m iast, osad, obyczajów a ta k ż e sto su n k ó w w ieś — m iasto.
W części trzeciej rozw aża B ow m an sp ra w y językow e, um iejętn o ść czytania . pisania, sp raw y lite r a tu r y i n au k i. B ardzo isto tn e za g ad n ien ia re lig ijn e ro z p a tru je : punktu w idzenia k u ltó w g reckich, rzy m sk ich i b iz an ty ń sk ich p rz e jm u ją c y c h ele menty m iejscow ych. D zia ła ją tu , ja k p o d k re ślił w przedm ow ie, i jego k o m p e ten c je badawcze, ale także, ja k słu szn ie zauw aża, i fa k t, że zarów no bad acze ja k i czytel nicy ukształtow ani p rzez relig ie e u ro p e jsk ie i ta k m a ją podobny p u n k t w idzenia. Bardziej szczegółowo k u lty E g ip tu aż d o o k resu a ra b sk ieg o om ów ione są w roz dziale VI — „G ods, T em ples a n d C h u rch e s”, a w rozdziale V II d o k ła d n iej p rze d stawiona je st s tr u k tu r a n ajw ięk sz eg o m ia sta E g ip tu albo raczej, w ed łu g o k reśle ń starożytnych, „przy E gipcie” — A lek san d rii.
Kończy k siążk ę A p p e n d ix I — ta b lic a chronologiczna p an o w a n ia P tolem euszy i Appendix I I — szczególnie w ażny, ta b lic a m ia r i pien iąd za, b ib lio g ra fia i indeks rzeczowy.
Książka je s t in te re su ją c a , po u czająca, o p a rta n a a k tu a ln y m sta n ie b ad a ń , choć niewątpliwie m a te ria ł je s t p o d p o rzą d k o w a n y o kreślonem u w p rzedm ow ie u ję ciu autora. Szczególnie u d a n e je s t w p ro w a d ze n ie o bfitego m a te ria łu źródłow ego ściśle związanego z n a r r a c ją ja k i św ietn y ch fo to g ra fii za b y tk ó w w szelkiego ro d zaju . Było by bardzo pożyteczne p rze tłu m a cz en ie te j k sią żk i n a ję zy k polski.
Iza B ie żu ń ska -M a ło w ist
H einz H e i n e n , T rie r u n d das T re v e re rla n d in rö m isch er Z eit.
2000 Ja h re T rier. Bd. 1, T rie r 1385, s. 468, 3 m apy.
Badania n a d poszczególnym i m ia sta m i Im p e riu m rzym skiego b u d zą w h isto rio - grafii, zarów no sta rsz e j, ja k też i w spółczesnej, duże za in tereso w an ie, zw łaszcza w wypadku, gdy tr a d y c je jak ieg o ś ośro d k a antycznego k o n ty n u u je p ręż n e in te le k tualnie ce n tru m w spółczesne. W s tu d ia c h ty c h łączą się bow iem d w a n u r ty za in te
