Zakres kognicji sądu na tle ustawy z dnia 26. X. 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych

Jan Szachułowicz

Zakres kognicji sądu na tle ustawy z

dnia 26. X. 1971 r. o uregulowaniu

własności gospodarstw rolnych

Palestra 16/1(169), 19-31

JAN SZACHUŁOW ICZ

Zakres kognicji sqdu na łle ustawy z dnia

26. X. 1971 r. o uregulowaniu własności

gospodarstw rolnych

U staw a je st doniosłym ak tem p ra w n y m u reg u lo w a n ia stosunków w łasnościow ych n a wsi.

A rty k u ł o tw ie ra dyskusją, k tó ra będzie pożytecznym przyczynkiem do p raw id ło ­ w ego stosow ania przepisów ustaw y. 1

1. U W A G I O G O L N E

P ro b le m a ty k a z a k resu u p raw n ie ń sądów n a tle pow yższej u sta w y z d n ia 26.X. 1971 r. (zw anej d alej w skrócie „ u sta w ą ”) je s t bardzo tru d n a , gdyż u sta w a ta nie je st zred ag o w an a precyzyjnie. Z astrzeżenie powyższe stw a rz a zatem podstaw ę do różnego o d czytania z a k resu kognicji sądu. W ram a ch bow iem u staw y da się po ­ m ieścić kon cep cja zarów no szerokiego u jm o w a n ia tej kognicji i bardzo w ąskiego, ograniczającego się w zasadzie do zaw ieszenia p ostępow ania niem al w e w szystkich sp raw ac h toczących się w sądach a dotyczących stosunków w łasnościow ych.

O dpow iedź n a p y ta n ie, k tó ry z członów przytoczonej w yżej a lte rn a ty w y je st praw id ło w y , zależy od u sta le n ia dw óch elem entów , a m ianow icie:

a) sam ego c h a ra k te ru u sta w y oraz b) przedm iotow ego jej zakresu.

P rz y rozw ażaniach nad c h a ra k te re m ustaw y należy się ustosunkow ać do z a sa d n i­ czej kw estii, a m ianow icie czy u sta w a ta je s t w m o n to w an a w system p ra w a cyw il­ nego ja k o częściow e jego uzupełnienie, czy też pozostaje ona poza nim ja k o sam o­ dzielny a k t p raw n y , stan o w iący le x specialis o c h a ra k te rz e ustrojow ym .

O cena c h a ra k te ru u sta w y będzie m ia ła n astęp n ie w pływ n a jej zak res p rze d ­ m iotow y w o dniesieniu do kognicji sądow ej, albow iem u sta w a p oddaje reg u la cji trz y g ru p y nieruchom ości w sposób w yraźnie określony, w sposób zaś pośredni o k reśla cz w a rtą grupę, k tó ra obejm u je sp raw y o w łasność nieruchom ości będące w to k u p o stę p o w an ia sądow ego w dacie w ejścia w życie ustaw y.

20 J a n S z a c h u l o w i c z N r 1 (169)

W zakresie spraw , k tó re nie pod leg ają d ziałan iu ustaw y, kognicja sąd u je st oczy­ w isto. W sto su n k u zaś do sp ra w będących w to k u p ostępow ania p o w sta ją pow ażne w ątpliw ości, gdyż częściow o będ ą one obejm ow ać nieruchom ości podlegające u s ta ­ w ie (o ich w ięc w łasności będzie rozstrzygać o rgan p aństw ow ej a d m in istra c ji r o l­ nej), co do części zaś rozstrzygnięcie będzie należeć w yłącznie do kognicji sądu. D latego zadaniem niniejszego o p raco w an ia je st u stalenie, k tó re sp raw y z n a jd u ją ce się w postępow aniu sądow ym w dacie w ejścia w życie u sta w y pod leg ają ro z p o z n a ­ n iu przez w ładze ad m in istra c y jn e do sp ra w rolnych, a k tó re w p o stęp o w an iu są d o ­ wym . W zw iązku z tym w y łan ia się k w estia rozgraniczeń kom peten cy jn y ch obu organów .

2. C H A R A K T E R U S T A W Y

U staw a o u reg u lo w an iu w łasności gosp o d arstw rolnych stanow i m oim zdaniem u zupełnienie system u p ra w a cyw ilnego. Z a tezą tą p rze m aw ia ją n a stę p u ją c e a r g u ­ m enty. P rzepis a rt. 1 ust. 1 u sta w y m a zastosow anie wów czas, gdy sam oistni p o sia­ dacze gospodarstw rolnych w yw odzący sw e u p ra w n ie n ia z n ie fo rm a ln y ch um ów sprzedaży, zam iany, darow izny, um ow y o dożywocie i innych um ów o przeniesienie w łasności, o zniesienie w spółw łasności albo um ow y o dział sp a d k u nie m ieli — z b ra k u jedynie form y a k tu n o ta rialn e g o (art. 158 k.c.) — ty tu łu w łasności w ro z u ­ m ieniu p ra w a cywilnego. Żeby w ięc u sankcjonow ać n ie fo rm a ln y obrót ziem ią, u sta w a n a d a ła w ym ienionym czynnościom p raw n y m c h a ra k te r cyw ilnych ty tu łó w w łasności. Po w ejściu w życie u sta w y nie ty lk o ryg o r niew ażności tych czynności p raw n y ch został w yłączony e x lege, ale czynnościom tym n a d a n o pełną sk u te cz­ ność p raw n ą, sa n k cjo n u jąc jednocześnie dotychczasow e czynności p odjęte z n a r u ­ szeniem n o rm obszarow ych.

B ardzo isto tn e są p o stan o w ien ia a rt. 8, 9 i 10 ustaw y. P ierw szy z nich do n ie ­ fo rm aln y ch um ów dożyw ocia p rzy w ią zu je z m ocy sam ej u sta w y sk u te k um ów o d o ­ żyw ocie zaw arty ch w rozum ieniu przepisów kodeksu cyw ilnego, treść zaś dożyw o­ cia n ak a zu je u sta la ć w edług p o stanow ień dotychczasow ych n ie fo rm a ln y ch um ów . D rugi z kolei przepis idzie jeszcze d alej w zak resie pow iązan ia w system ie p ra w a cyw ilnego, gdyż stanow i, że d arow izny dokonane bez p raw em p rzew idzianej form y pod leg ają zaliczeniu n a poczet schedy spadkow ej. W reszcie a rt. 10 ustaw y u tr z y ­ m u je v/ mocy w szelkie ograniczone p ra w a rzeczow e i dożyw ocia obciążające n ie ru ­ chom ość.

P rzepis art. 1 ust. 2 tw orzy dla ro lników sam oistnych posiadaczy ty tu ły w ła s­ ności przez zm odyfikow anie jednej z p rze słan e k klasycznego sposobu n ab y c ia w ła s ­ ności, ja k im je st zasiedzenie. M o dyfikacja ta polega n a skróceniu up ły w u czasu. T en szczególny rodzaj zasiedzenia nieruchom ości rolnych też został w m ontow any w system p ra w a cyw ilnego (być może n aw e t w sposób nie zam ierzony) przez to, że nie w yłącza stosow ania przepisów części ogólnej p ra w a cyw ilnego, m ianow icie a rt. 121 i 123 k.c. G dyby u sta w o d aw ca p ra g n ą ł w yłączyć zastosow anie ty c h p rz e ­ pisów , to m usiałby dać tem u w yraz w ustaw ie np. w fo rm u le: „przepisy o zaw ie­ szeniu biegu przed aw n ien ia i jego p rze rw ie z a w arte w kodeksie cyw ilnym nie m a ją zastosow ania do niniejszej u sta w y ”.

P rzepis art. 2 ustaw y, k tó ry w ym ienia trze cią k ateg o rię nieruchom ości po d leg a­ jących d ziałaniu ustaw y, p o d porządkow ał sw oją treść m yślom przew odnim p ra w a spadkow ego. W edług tego przep isu m ożna uzyskać ty tu ł w łasności tych n ie ru c h o ­

N r 1 (169) Zakre s k ognic ji sądu na tle u s ta w y z 26.X. 1971 r. 21

m ości i ich części, k tó re sta n o w ią w łasność osób nie za tru d n io n y ch w in d y w id u a l­ nym gospodarstw ie ro ln y m lu b w spółdzielni p ro d u k cy jn e j, a w ięc tych osób, k tó re nie m a ją k w a lifik a c ji do dziedziczenia gosp o d arstw rolnych. M ożna m ieć w zw ią z­ ku z tym za strze że n ia co do tego, czy poszczególne sfo rm u ło w an ia u sta w y w is to ­ cie rzeczy nie sta n o w ią rea liza cji zasady jedności całego system u p ra w a w P R L , a nie — ja k tego p rag n ie a u to r — u zu p e łn ie n ia czy w m o n to w y w an ia ustaw y w p r a ­ w o cyw ilne, zw łaszcza że rów nież i praw o ad m in istra c y jn e o ch a ra k te rz e u s tr o jo ­ w ym reg u lu je sto su n k i m ajątk o w e. Jed n ak ż e należy m ieć n a uw adze, że u sta w a m ocno się w ta p ia w system p ra w a cyw ilnego. W ynika to nie tylk o z a rt. 8, 9 i 10 ustaw y, ale także pośrednio z art. 14 (o k tó ry m szczegółowo niżej) i z a rt. 17, ja k rów nież z p o stanow ień przepisów a rt. 5 i 6, k tó re re g u lu ją odpłatność za n a b y w a n ie nieruchom ości z w y ją tk ie m zasiedzenia (a w ięc w chodzi w grę ek w iw alen tn o ść n a tych sam ych zasadach, ja k ie obow iązują p rzy zniesieniu w spółw łasności i d ziała ch spadku). P o n ad to u sta w a n aw iązu je dość często do ogólnych pojęć p ra w a cyw ilnego, m ianow icie sam oistnego posiadania, zaliczenia p o siad an ia poprzedników , p o sia d an ia zależnego, dobrej i złej w iary , form y czynności p raw n y ch oraz k w alifik acji do p ro ­ w adzenia g o sp o d a rstw a rolnego.

Jednorazow ość u reg u lo w a n ia ustaw ow ego w łasności nieruchom ości ro ln y ch nie podw aża w niczym zasadniczej tezy o u zu p ełn iający m kodeks cyw ilny c h a ra k te rz e ustaw y. M ożna tw ierdzić, że m ogłoby być nieco inaczej, gdyby się ujęło to z a g a d ­ nienie od stro n y te ch n ik i u staw odaw czej. T ak np. m ożna by w now eli do k o d ek su cyw ilnego w p ro w ad zić przep is przejściow y, k tó ry by stanow ił, że przepisy dotyczące o b lig a to ry jn ej form y a k tu n o ta rialn e g o nie m a ją — pod rygorem niew ażności czyn­ ności p raw n ej — zastosow ania do czynności m ający ch za przed m io t obrót n ie r u ­ chom ościam i ro ln y m i i ich obciążenia, za w arty ch do dn ia takiego to a takiego, i w ten sposób za stą p ić a rt. 1 ust. 1 ustaw y. Co się zaś tyczy nabycia nieruchom ości rolnych przez zasiedzenie, to m ożna by rów nież p rzy ją ć okresow e skrócenie te rm i­ nów zasiedzenia za m ia st obecnego przew idzianego w a rt. 1 ust. 2. R ów nież d z ie rż a ­ w ę oraz inne p o sia d an ia zależne za w a rte w a rt. 2 u sta w y m ożna by p rzek ształcić n a podstaw ie przep isu przejściow ego — w p raw o w łasności, podobnie ja k p rz e ­ kształcono w p raw ie rzeczow ym z 1946 r. (w a rt. X X X V I przep. w pr. rzecz.) g ru n ty em fiteu ty czn e w ieczystoczynszow e i w ieczystodzierżaw ne w p raw o w łasności. Z p rz e ­ kształceniem p ra w e x liepe m ieliśm y do czynienia ta k że np. w art. 41 ustaw y z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce te re n a m i w m iastach i osiedlach (Dz. U. N r 32, poz. 159), w k tó ry m m iędzy in n y m i praw o w ieloletniej d zierżaw y przekształcono w p r a ­ w o w ieczystego użytkow ania.

Z pow yższego w idać, że przed m io t u n o rm o w ań ob jęty u sta w ą m ógłby być u r e ­ gulow any p rzepisam i w p ro w a d za jąc y m i k.c., co zresztą nie byłoby czym ś n a d z w y ­ czajnym , gdyż w tej sam ej dacie S ejm u ch w a lił u sta w ę zm ien iającą k odeks cy ­ w ilny. S k oro tego je d n a k nie uczyniono, to m ożna p o tra k to w a ć dokonany sposób ro zw iązan ia pro b lem u ja k o pom niejszenie go w ro zw ażanym try b ie, albo uznać, że b y ł w y ra źn ie zam ierzonym przedsięw zięciem w yłączenia części sp ra w w za k re sie nieruchom ości o b jęty ch przep isam i a rt. 1 i 2 u sta w y spod orzecznictw a sądów , by zapew nić sp raw n ie jsz e i szybsze u reg u lo w a n ie ty tu łó w w łasności chłopem p r a c u ją ­ cym w in d y w id u a ln y ch gospodarstw ach rolnych, a to w celu stw orzenia s p r z y ja ­ jących w aru n k ó w in te n sy fik a c ji p ro d u k cji rolnej.

P roblem zasadniczy spro w ad zający się do oceny, czy o b ran a droga ro zw ią zan ia ty c h doniosłych zam ierzeń spełni sw oją fu n k cję w zak resie szybkości i sp ra w n o śc i re g u la c ji w łasności, okaże się dopiero w to k u w y k o n y w an ia ustaw y.

22 J a n S z a c h u l o w i c z K r 1 (169)

3. C Z Y N N O Ś C I S Ą D U N A T L E A R T . 14 U S T A W Y

D la p ra k ty k i sądow ej doniosłe znaczenie m a przepis a rt. 14 ustaw y. J e s t to n o r­ m a ch y b a głów nie o c h a ra k te rz e m a teria ln o p raw n y m , gdyż sąd obow iązany je st ustalać, czy nieruchom ości stanow iące p rzedm iot spraw , k tó re w d n iu w ejścia w życie u sta w y o bjęte były postępow aniem sądow ym i dotyczyły w łasności n ie ru ­ chom ości, pod leg ają d ziała n iu ustaw y. D latego też sąd obow iązany je st badać w każdej sp raw ie o w łasności, czy zachodzą p rze słan k i z art. 1 i 2 ustaw y. O k re śle­ n ia c h a ra k te ru przep isu nie m ożna u p atry w a ć w jego sk u tk a c h procesow ych p ro ­ w adzących do zaw ieszenia postępow ania. R ola jego polega n a tym , że sąd m usi p odporządkow ać sta n y faktyczne sp ra w treści n o rm aty w n e j a rt. 1 i 2 ustaw y. Z a ­ w ieszenie je st dopiero n astęp stw e m podlegania p rzedm iotu sp raw y działan iu tych przepisów . A rty k u ł 14 m iałby c h a r a k te r czysto procesow y ty lk o w ów czas, gdyby n ak a zy w a ł zaw ieszenie p o stęp o w an ia w e w szystkich sp raw ac h o w łasność n ie ru ­ chom ości (nie ty lk o objętych ustaw ą).

Jeżeli w w y n ik u dokonanych u sta le ń sąd stw ierdzi, że k o n k re tn a nieruchom ość nie podlega d ziała n iu ustaw y, to d aje tem u jed y n ie fo rm a ln y w y ra z przez oddale­ nie w nio sk u o zaw ieszenie postępow ania, gdyby ta k i był zgłoszony, a w b ra k u w niosku — rozpoznaje spraw ę. Z daniem m oim sąd nie w y d aje orzeczeń w stępnych an i pozytyw nych czy neg aty w n y ch w rozum ieniu art. 318, 618 lu b 685 k.p.c. Z b ra k u w niosku o zaw ieszenie p ostępow ania rozpoznaw anie sp raw sądow ych będzie ró w n o ­ znaczne z odm ow ą zaw ieszenia. W om aw ianym w y p ad k u ta k a fo rm a odm ow y b ę­ dzie podlegać ocenie w p o stępow aniu rew izyjnym , ja k o o p a rta n a p odstaw ie obrazy p ra w a m a te ria ln e g o (art. 14 ustaw y). W w y p ad k u przeciw nym , jeżeli sąd stw ierdzi, że do nieruchom ości m a zastosow anie ustaw a, zaw iesza postępow anie i zaw iadam ia o tym w łaściw y do sp raw rolnycn o rgan p rezydium p ow iatow ej ra d y narodow ej.

Z pow yższego w idać, że do w y k ład n i u sta w y w zakresie sp ra w toczących się w p o stęp o w an iu sądow ym pow ołany je st sąd, i to zarów no w postęp o w an iu rozpoz­ naw czym ja k i w p o stępow aniu egzekucyjnym (w tym d ru g im w y p ad k u ze w zględu na treść a rt. 14 ust. 4 ustaw y). Jeżeli stan faktyczny sp raw y w y raźn ie w sk az u je na to, że istn ie ją p rze słan k i do zaw ieszenia postępow ania, może ono zapaść n a posie­ d zeniu n ie ja w n y m (art. 183 k.p.c.). W razie w ątpliw ości może być w yznaczona roz­ p ra w a (art. 148 k.p.c.), k tó rej celem byłoby w yjaśn ien ie, czy w sp raw ie chodzi o nieruchom ość p o d legającą działan iu ustaw y.

P ostęp o w an ie o zaw ieszeniu p ostępow ania w spraw ie zapadłe w sądzie I in stan c ji podlega z a sk a rż en iu na zasadzie a rt. 394 § 1 p k t 6 k.p.c., dzięki czem u sąd re w i­ zyjny będzie m ógł ponow nie zbadać zgłoszony zarzu t n a ru sz en ia p ra w a m a te ria l­ nego (art. 14 ustaw y). S praw y, k tó re z n a jd u ją się w postęp o w an iu m iędzyir.stan- cyjnym , nie m uszą być przekazyw ane w ra z z rew iz jam i do sądów w ojew ódzkich, chociaż po w y d a n iu zaskarżonych orzeczeń działalność sądów pierw szej in sta n c ji byw a zakończona.

S ąd pow iatow y, ju ż po w y d an iu orzeczenia kończącego p ostępow anie w I in s ta n ­ cji, może w to k u p ostępow ania m iędzyinstancyjnego, p rzy istn ien iu w aru n k ó w z art. 14 ustaw y, w ydać postanow ienie o zaw ieszeniu p ostępow ania bądź też jeżeli stw ie r­ dzi p o d sta w y do dalszego ro zpoznaw ania sp raw y w postęp o w an iu sądow ym , p rze d ­ staw ić je sądow i II in stan cji. R ozw iązanie ta k ie w y d aje się m ożliw e w św ietle u p ra w n ie ń sądu I in stan c ji do u m orzenia p ostępow ania rew izyjnego stosow nie do a rt. 393 § 2 k.p.c. U m orzenie p ostępow ania je s t orzeczeniem dalej idącym w za­ kresie sk u tk ó w procesow ych niż zaw ieszenie postępow ania. Skoro w ięc sąd je st

Kir 1 (169) Z a k re s kognic ji sądu na tle u s t a w y z 26.X. 1971 r. 23

u p ra w n io n y do o rze k an ia w szerszym zakresie, to je st on rów nież u p raw n io n y do o rz e k a n ia w w ęższym zasięgu.

Sąd rew iz y jn y w w iększości w yp ad k ó w będzie m ógł w yrobić sobie zdanie o tym , cz y p ostępow anie podlega zaw ieszeniu, n a p odstaw ie sam ych a k t sądow ych. Je d y ­ n ie w szczególnie w ątp liw y ch sy tu a cjach może zajść p o trzeb a w yjaśnienia sp raw y pod ty m w zględem i w ów czas m oże w yznaczyć rozpraw ę. Je śli tw ie rd z en ia sron czy uczestników p o stęp o w an ia byłyby sporne co do za k w alifik o w a n ia nieruchom ości o b ję ty c h u sta w ą, a dokonane w ty m zakresie u sta le n ia faktyczne nie d aw a łab y b y dostatecznej pod staw y do ro zstrzy g n ięcia bądź też byłyby w adliw e lu b k w estio ­ n o w an e — to w ów czas m ogłaby n a w e t zajść p o trzeb a p rzeprow adzenia ograniczo­ nego p ostępow ania dow odow ego, koniecznego do praw idłow ego zastosow ania art. 14 u staw y . P ro w ad zen ie dodatkow ego p ostępow ania dow odow ego w II in sta n c ji należy tra k to w a ć zw ężająco, albow iem jeśli tylk o istn ieje u p raw dopodobniona m ożliwość, że nieruchom ość lu b jej część podlega d ziała n iu u staw y , to należy postępow anie zaw iesić, a o stateczn ą decyzję pozostaw ić organow i a d m in istra cji. D opiero w razie odm ow y przez te n o rgan (a w ięc uznania, że nie m a zastosow ania u sta w a w k o n ­ k re tn e j spraw ie) sąd podejm ie zaw ieszone postępow anie i rozpozna sp raw ę m e ry ­ to ry cz n ie.

Rodzi się p y ta n ie, ja k należy p raw idłow o postąpić, gdy p ow stanie pozytyw ny k o n flik t kom peten cy jn y , tzn. gdy obie w ładze: a d m in istra c y jn a i sądow a u z n a ją się za w łaściw e do ro zstrzygnięcia o ty tu le w łasności. D w a rów nolegle toczące się p o stę p o w a n ia m ogą trw a ć jedynie do czasu u ja w n ie n ia te j okoliczności w każdym z ty c h postępow ań. Z ch w ilą u ja w n ie n ia jej w p o stępow aniu a d m in istra cy jn y m , o rg a n a a d m in istra c ji rolne"j pow inny n a d a l prow adzić sp raw ę aż do jej zakończenia, gdyż u sta w a w ty m zakresie p rzy z n aje p r io ry te t a d m in istra cji. Jed n ak że pow inna o n a zaw iadom ić sąd o toczącym się postępow aniu, n a sk u te k czego postępow anie są d o w e pow inno ulec o b lig a to ry jn em u zaw ieszeniu n a zasadzie art. 14 ustaw y, a nie n a pod staw ie p rze p isu a rt. 177 § 1 p k t 3 k.p.c.

T ak sam o pow inien p ostąpić sąd, gdy pow eźm ie w ja k ik o lw ie k sposób w iado­ m ość o toczącym się rów nolegle postęp o w an iu a d m in istra cy jn y m . J a k to ju ż w yżej •wspom niano, sąd je st pow ołany do w y k ład n i u sta w y w odniesieniu do sp ra w c y ­ w iln y c h o w łasność będących w to k u p o stęp o w an ia — w dacie 4.XI.1971 r. — na •etapie p o stę p o w an ia rozpoznaw czego i egzekucyjnego. S tosow nie do a rt. 14 p k t 4 u sta w y , w sto su n k u do rolników , k tó rzy nab y li w łasność nieruchom ości na po d ­ s ta w ie a rt. 1 i 2 u staw y , nie w yko n an e ty tu ły egzekucyjne zasądzające w y d an ie tej n ie ru c h o m o śc i są pozbaw ione sk u tk ó w praw n y ch . P ostępow anie egzekucyjne w szczę­

te n a pod staw ie takiego ty tu łu podlega um orzeniu. D latego też przy w y k onyw aniu orzeczeń za p ad ły ch przed w ejściem w życie ustaw y, a w ykonyw anych po 4.XI.1971 r. o rg a n eg zekucyjny z m ocy a rt. 14 p k t 4 u sta w y um orzy postępow anie. U m orzenia d o k o n u je o rgan egzekucyjny, na co w sk az u je przepis a rt. 827 k.p.c.

W obu pow yższych sy tu a cjach stro n ie p rzy słu g u je sk a rg a n a czynności k o m o r­ n ik a . Sąd m usi w ów czas badać, czy u sta w a m a zastosow anie do nieruchom ości w y ­ m ie n io n e j w ty tu le egzekucyjnym , gdyż o rgan egzekucyjny nie je st u p raw n io n y do ■ustalenia w postęp o w an iu w y jaśn iający m , czy d łużnik był posiadaczem sam oistnym

w d o b rej, czy też w złej w ierze oraz przez czas w ym ag an y ustaw ą.

W reszcie podnieść należy, że przepis a rt. 14 u sta w y je st zredagow any zbyt ry g o ­ rysty czn ie, poniew aż n ak a z u je o b lig a to ry jn e zaw ieszenie toczącego się p ostępow ania sądow ego. Z tym ry g o rem łączy się pow ażne niebezpieczeństw o, że działalność są ­ d ó w będzie b ezp ro d u k ty w n a, bo zm ierzająca ty lk o do zaw ieszania postępow ania, co miczego w zasadzie roln ik o w i nie załatw i, a w ładze ad m in istra c y jn e odczują z kolei

24 J a n S z a c h u l o w t c z _{N r 1 (169)}

n a d m ie rn y n ap ły w w niosków i za m ia st osiągnąć cel szybkiego w y k o n an ia ustaw y n a s tą p i jej opóźnienie, być może n a w e t n a szereg dalszych lat.

G dy b y przep is był zredagow any bard ziej lib eraln ie, to w sta n ac h fak ty czn y ch oczyw istych m ożna by pogodzić dw utorow ość jednoczesnego p o stęp o w an ia sąd o ­ w ego i ad m in istracy jn eg o , o ile byłoby to m ożliw e, by zapew nić sp ra w n ą realizację u sta w y . T a k w ięc m ożna by niekiedy stosow ać przepis art. 1038 k.c. o częściow ym dziale sp a d k u np. p rzy n astę p u ją c y m stan ie faktycznym : S p adkodaw ca za życia zb y ł n ie fo rm a ln ą um ow ą n a rzecz osób nie należących do k ręg u spadkobierców d ziałk ę 2 h a z 20 ha gospodarstw a. S padek po nim otw orzył się w 1968 r. Całe go­ sp o d a rstw o u ży tk u je jed en z d w u spadkobierców testam en to w y ch . R olnik nie u ży t­ k u ją c y g o sp o d arstw a spadkow ego, prow adzący gospodarstw o żony o b ejm u ją ce 3 ha, w y stą p ił z w nioskiem o dział sp a d k u w 1969 r. S ąd zaw iesza p ostępow anie obliga­ to ry jn ie i w szyscy za in te re so w an i m usieliby czekać b. długo. W ta k ie j sy tu acji m o żn a by dokonać działu ograniczonego do części spadku, a n ab y w c a z n ie fo rm a l­ nej um ow y m ógłby u b ie g a ć ,się o n ad a n ie m u ty tu łu w łasności. B rzm ienie a rt. 14 w y łąc za m ożliw ość stosow ania a rt. 1038 k.c. p rzy sta n ac h faktycznych objętych a rt. 1 u sta w y , a p ró b a rozw iązania tego ro d za ju m ogłaby być p o tra k to w a n a ja k o obejście u sta w y ze sk u tk a m i niew ażności. S zkoda jed n ak , że ta k a szansa nie została uw zg lęd n io n a. Z asada, że jeden o rgan m a czekać, a d ru g i m a być szczególnie ob­ ciążony, nie w y d aje się u sp raw ie d liw io n a w socjalistycznych w a ru n k a c h u stro jo ­ w ych.

N a tle a rt. 14 u sta w y p o w sta je jeszcze dalsza w ątpliw ość, a m ianow icie, czy n o rm a ta dotyczy sp ra w sądow ych zn a jd u ją cy c h się w to k u w dacie w ejścia w życie u staw y . W zw iązku z ty m d la sp raw , k tó re w p ły n ą do sąd u po dacie 4.XI.1971 r., p o w sta je sw oistego ro d za ju niedopuszczalność drogi sądow ej. Sw oistość ta polega n a tym , że sąd nie będzie m ógł odrzucić pozw u an i też w niosku, lecz będzie je d y n ie u p raw n io n y do zaw ieszenia postępow ania, jeżeli u sta w a będzie m ieć zastosow anie. Sw oistość ta będzie się w ięc w iązać ty lk o z odm iennym i sk u tk a m i p rocesow ym i. Jed n ak że w w y p a d k u ta k im p o d staw ą zaw ieszenia nie będzie przepis a rt. 14 u sta w y (gdyż przepis te n odnosi się w yłącznie do sp ra w będących w to k u w d acie w ejścia w życie ustaw y), ale przepis art. 177 § 1 p k t 3 k.p.c. lu b a rt. 177 § 2 k.p.c.

4. P O D M IO T O W Y I P R Z E D M IO T O W Y Z A K R E S U S T A W Y

P rz y c z y ta n iu w sposób ko lejn y przepisów u sta w y n a su w a się szereg w ą tp li­ w ości. N a czoło w ysuw a się tu przede w szystkim podm iotow y zakres działan ia u sta w y .

A rty k u ł 1 w u stępie 1 i 2 w y ra źn ie p odkreśla, że u p raw n io n y m i do n ab y c ia n ie ­ ruchom ości są rolnicy sam oistni posiadacze.

W p ra w ie cyw ilnym , a w szczególności w a rt. 160 k.c., w a rt. 216 k.c. w now ym b rz m ie n iu oraz w rozporządzeniu R ady M inistrów z d n ia 28.XI.1964 r. o p eru je się p o jęciem osoby posiadającej k w alifik acje do p ro w a d ze n ia g o sp o d arstw a rolnego. To sam o odnosi się do przepisów szczególnych o dziedziczeniu g o sp o d arstw ro l­ nych. P ojęcio w y za k res k w alifik acji do p ro w ad zen ia g o sp o d a rstw a rolnego i okreś­ le n ia „ ro ln ik ” jest różny, gdyż k w alifik acje może posiadać osoba, k tó ra nie z a j­ m u je się rolnictw em . Je st to w ięc te rm in bardzo szeroki. W iąże się on ty lk o z po­ sia d an iem u m iejętności w zaw odzie rolnika.

Je ż e li n a to m ia st u sta w a n aw ią zu je do k ateg o rii zaw odu ro ln ik a, to p ra g n ie przez to w y ra ź n ie podkreślić, że chodzi o ta k ie osoby, k tó re z a jm u ją się ro ln ictw em oso­ biście. W ątpliw ość rodzi się tu dopiero w ówczas, gdy postaw im y sobie p y ta n ie, czy

N r 1 (169) Z akre s kognic ji sądu j$a tle u s t a w y z 26.X. 1971 r. 25

chodzi o ro ln ik ó w klasycznej postaci, k tó ry ch p ra c a n a roli je st jed y n y m źródłem u trz y m a n ia , czy też o ta k ich rolników , k tó rzy poza p ra c ą osobistą n a roli p ra c u ją na sta łe poza roln ictw em i są o k reśla n i m ianem chłoporobotników . K ate g o ria chło­ p o robotników nie je st w cale p rze ciw sta w n a zaw odow i rolnika, gdyż ch łoporobotnicy to roln icy osobiście p row adzący gospodarstw o, a ponadto dodatkow o z a tru d n ie n i poza rolnictw em . W rozu m ien iu ogólnym i w rozu m ien iu om aw ianej u sta w y przez ro ln ik a należy rozum ieć osobę, k tó ra osobiście pro w ad zi gospodarstw o ro ln e lu b u p ra w ia nieruchom ość rolną. R ozróżnienie zatem , czy chodzi o chłoporobotnika, czy też o ta k ą osobę, k tó rej p ra c a na roli je st jed y n y m źródłem u trzy m an ia, p o zo staje bez znaczenia dla praw id ło w eg o stosow ania ustaw y. K ateg o ria nieklasycznych ro l­ nik ó w należy w edług przepisów o dziedziczeniu gospodarstw rolnych do sp a d k o b ie r­ ców dziedziczących te gospodarstw a. Pow yższe stanow isko je st logicznym n a s tę p ­ stw em zasadniczej tezy n iniejszej p u b lik a cji, że u staw a treśc ią sw oją jest w p ew ­ nym zak resie w m o n to w an a w całość system u p ra w a cyw ilnego. G dyby n a to m ia st zw ęzić stosow anie u sta w y n a rzecz ty lk o klasycznych rolników , m iałab y ona b a r ­ dzo w ąsk ie zastosow anie. O dnosiłaby się ty lk o do starszy ch rolników (z ograniczoną p rzy ty m m ożliw ością p ro w ad zen ia in te n sy w n ej gospodarki rolnej) bądź do ro ln ik ó w posiadaczy nieruchom ości położonych w strefie w iejsk iej znacznie oddalonej od m ia st i osiedli. W ten sposób re g u la c ja w łasności nieruchom ości rolnych p o m ija ła b y dużą g ru p ę nieruchom ości.

D alszą k w estią, ja k a w y ła n ia się n a tle a rt. 1 u staw y , je st nabycie w łasności n ie ­ ruchom ości z m ocy sam ej ustaw y. W zw iązku z tym p o w sta je w ątpliw ość czy w od­ n iesieniu do k atalo g u sp ra w m ieszczących się w a rt. 14 u sta w y p raw id ło w a je s t konieczność zaw ieszenia p o stęp o w an ia sądowego.

W y d a je się, że m am y tu ta j do czynienia ty lk o z pozo rn ą sprzecznością w ew n ę trz n ą ustaw y. J e s t ta k dlatego, że nabycie w łasności w edług art. 1 u sta w y n a s tę p u je

e x lege. Je d n a k ż e rów nież i w ta k im w y p a d k u p o trze b n a je s t decyzja w ład zy a d ­

m in istra c y jn e j w y d a n a w try b ie art. 12, przy czym decyzja ta będzie m ieć je d y n ie c h a r a k te r d e k laraty w n y . D a ta jej w y d a n ia nie będzie za te m rodzić żadnych s k u t­ ków p ra w n y c h poza stw ierd zen iem n ab y c ia w łasności nieruchom ości z mocy sa m ej u staw y . P oniew aż p rzy ję to k o n stru k c ję p o tw ie rd z en ia decyzją a d m in istra c y jn ą n a ­ bycia z m ocy u sta w y o k reślonej nieruchom ości, p rze to do czasu w y d an ia tej decyzji zasad n e je s t zaw ieszenie p o stę p o w an ia sądow ego.

W a rty k u le 1 ust. 1 w y ra źn ie stw ie rd z a się, że sam o istn i posiadacze ro ln ic y m ogą się pow oływ ać na p osiadanie poprzedników . S form ułow anie to nie w y stę p u je n a to m ia st w u stępie 2 tego przepisu. P om inięcie powyższe może być w y raźn ie z a ­ m ierzone przez ustaw o d aw cę i stan o w i w y ra z poglądu, że ze skróconych te rm in ó w m ogą sk o rzy stać tylk o sam oistni posiadacze bez m ożliw ości pow oływ ania się na poprzedników . Jed n ak ż e w ątp liw o ść tę m ożna także w ytłum aczyć dw om a innym i, niezależnym i od siebie a rg u m e n tam i, p row adzącym i do tego sam ego re z u lta tu . P ierw szy z nich o piera się n a analogii. S k oro w jed n y m przepisie u sta w y m a m y do czynienia z dw om a odm iennym i sta n a m i faktycznym i, p rzy czym w u stępie p ie rw ­ szym m ów i się o m ożliw ości pow ołania się n a sam oistne posiadanie poprzedników , to nie było po trzeb y p o w tarz ać tego u p ra w n ie n ia w u stęp ie drugim , ja k o w y n ik a ­ ją cy m z u stę p u pierw szego. D rugi zaś arg u m e n t w y n ik a z sam ej isto ty in sty tu c ji z a ­ siedzenia, m ianow icie z tego że sam o istn y posiadacz może doliczyć do czasu, przez k tó ry sam posiada, czas p o siad an ia sw ego p oprzednika. T en d ru g i arg u m e n t m ia łb y sw oje głębokie uzasadnienie, w y p ły w ają ce z zasadniczej tezy niniejszego o p rac o ­ w ania.

26 J a n S z a c h u ł o w i c z _{N r 1 (1691}

W ybór w y m ienionych arg u m e n tó w m oże się je d n a k dla o m aw ianej sy tu a cji oka­ za ć bezprzedm iotow y, je śli się p rzyjm ie, że zadaniem u sta w y je st dokonanie w y ­ raźnego w y ło m u od k lasycznych zasad n ab y w a n ia własności.

P rz y ję c ie ro zw ią zan ia op arteg o na tej zasadzie rów nież nie w yłącza w ątpliw ości. P rz y sto so w an iu p rze p isu a rt. 1 ust. 2 pow staje szereg k w estii doniosłych d la p ra k ty k i. M iędzy innym i chodzi np. o to, czy w sp raw ie o eksm isję z g ru n tu poz­ w a n y m oże się bronić za rz u te m zasiedzenia, jeśli m ógłby on uzyskać stw ierd zen ie n a b y c ia w łasności przez zasiedzenie w edług p ra w a cyw ilnego, i czy w ta k im w y­ p a d k u sąd m usi zaw iesić postępow anie, skoro zasiedzenie n a stę p u je z upływ em sa ­ m ego czasu, a orzeczenie sądow e m a c h a ra k te r d e k la ra ty w n y albo •— m ów iąc sze­ rzej — czy sąd może u zn ać sw o ją kognicję, jeżeli stro n y lu b uczestnicy m a ją ty tu ły cy w iln e w y n ik a ją c e np. ze sp ad k o b ran ia.

J a k o p rzy k ła d m ożna by tu przytoczyć p osiadanie g o spodarstw a przez m a tk ę 1 je j m a ło le tn ie dzieci. M a tk a posiada przez 10 la t gospodarstw o od d a ty o tw a rc ia sp a d k u , dzieci je d n a k w tym czasie nie osiągnęły jeszcze pełnoletności. Jeżeli p rze­ p is a rt. 1 ust. 2 m a zm ierzać do u reg u lo w an ia w łasności w o d erw an iu od k lasycz­ nych zasad p ra w a cyw ilnego, to w przytoczonym p rzykładzie nie m ożna je d n a k p o m in ąć przepisów o zasiedzeniu (art. 173 k.c.) i o zaw ieszeniu biegu p rzed aw n ie­ n ia (art. 121 k.c.), gdyż n a w e t rew o lu cy jn e zam ierzenia u sta w y nie m ogą godzić w w ięź ro d zin n ą i poczucie spraw iedliw ości. D latego też przepis a rt. 121 k.c., re g u ­ lu ją c y zaw ieszenie biegu p rzed aw n ien ia w trzech kolejno w nim w ym ienionych w y p ad k a ch , m u si tu m ieć zastosow anie, stosow anie w ięc w tym zak resie a rt. 1 ust. 2 będzie w yłączone.

D la u za sa d n ien ia konieczności stosow ania a rt. 121 k.c. nie w y d aje się w ty m w y ­ p a d k u n iezbędne sięganie do p rzew odniej tezy, ja k ą rep rez en tu je w n iniejszej p rac y a u to r. Je d n a k ż e je st to konieczne w razie k o rzy sta n ia z z a rzu tu opartego na p rze­ pisie a rt. 123 k.c., chociaż tru d n o je st pogodzić się z m yślą, że art. 121 k.c. m a n a p e w n o zasto so w an ie w o d n iesien iu do art. 1 ust. 2 ustaw y, rodzą się zaś pow ażne w ątp liw o ści, czy przepis a rt. 123 k.c, da się pogodzić z treśc ią ustaw y. A rg u m e n ta ­ m i p rze m aw ia jąc y m i za jego stosow aniem je st — oprócz arg u m e n tu w ynikającego z c h a r a k te ru u sta w y — b ra k w yraźnego przep isu o w yłączeniu d ziała n ia przepisów a r t. 121 i 123 k.c. przy je j stosow aniu.

P o dobnych p rzy k ła d ó w ja k pow ołany w yżej m ożna by przytoczyć znacznie w ięcej. A n aliza różnorodnych sta n ó w faktycznych d aje podstaw ę do w ysunięcia tezy, że lin ia podziału n a rzecz k o gnicji sąd u i p ostępow ania przed o rganam i ad m in istra cji będzie przebiegać przy sto so w an iu a rt. 1 ust. 2 w edług k ry te riu m , czy posiadacz m a cyw iln y ty tu ł w łasności, czy też je st go pozbaw iony. Je śli posiadacz nie je st w łaścicielem w rozu m ien iu p rzepisów kodeksu cyw ilnego, sta je się nim z mocy u s ta w y (art. 1 ust. 2).

P rz y stę p u ją c do dalszych rozw ażań, bezsporne będzie stw ierdzenie, że a rt. 2 u s ta w y w y m ie n ia ty lk o n ieruchom ości stanow iące w łasność osób pozostających w sta ły m z a tru d n ie n iu w zaw odach nierolniczych i że los tych nieruchom ości może być p rzesądzony w d w o jak i sposób: m ogą być przekazane n a w łasność dotychczaso­ w y m dzierżaw com lu b w ła d a ją c y m z innego ty tu łu albo też być p rze jęte przez P a ń ­ stw o.

T re ść tego p rze p isu rów n ież d aje podstaw ę do odm iennych możliwości jego od­ czytania. M ożna go odczytać w d w o jak i sposób. W edług w e rsji pierw szej tylk o te n ie ru c h o m o śc i m ogą być p rze k aza n e n a w łasność, k tó ry ch w łaściciele są n a stałe z a tr u d n ie n i poza ro ln ictw em i osobiście oraz przy pom ocy członków rodziny pozo­

N r 1 (169) Z akre s kognic ji sądu na tle u s t a w y z 28.X . 1971 r. 27

sta ją c y c h we w spólności dom ow ej nie u p ra w ia ją g o sp o d arstw a cd la t 5, licząc w stecz od d n ia 4.XI.1971 r.; przez te n czas m usi zachodzić stosunek w ła d a n ia po ­ siad aczy zależnych bądź w ład a ją cy c h z innego ty tu łu . W edług dru g iej w e rsji, ch y b a p raw id ło w e j, te rm in 5-cio le tn i w ym ieniony w a rt. 2 u sta w y odnosi się w yłącznie do w łaścicieli nieruchom ości i członków jego rod zin y pozostających z w łaścicielem w e w spólności dom ow ej, n ato m ia st nie odnosi się on do posiadaczy zależnych i w ła ­ d ając y ch z innego ty tu łu . Do takiego rozum ienia p rze p isu prow adzi w y k ła d n ia g r a ­ m atyczna.

P rzep is art. 2 n asu w a pytan ie, ja k im p rzy k ład em m ożna się posłużyć d la u z a sa d ­ n ie n ia w ła d a n ia nieruchom ością z innego ty tu łu niż dzierżaw a. Może tu w chodzić w g rę użyczenie, um ow a o przyrzeczenie sprzedaży i dożyw ocie w y n ik ając e ze sp a d ­ k o b ra n ia w edług a rt. 232 k.c.K.P. Z ty m o sta tn im p rzy k ła d em m ogą być tru d n o śc i ze w zględu n a tre ść art. 10 ustaw y. P rzepis te n bow iem w y raźn ie w y m ie n ia p ra w a rzeczow e i dożyw ocie obciążające dotychczas nieruchom ości stanow iące, że p o zo stają one w mocy.

O dożyw ociu u sta w a w spom ina w trzech w y p ad k a ch : w art. 1 ust. 1 oraz w art.

8 i 10, przy czym dw a pierw sze pozostają ze sobą w ścisłym zw iązku, gdyż w obu

sy tu a c ja c h chodzi o um ow ę dożyw ocia bez zachow ania w ym aganej form y. N ato ­ m ia st w a rt. 10 u sta w y nie chodzi, m.zd., o dożyw ocia p ow stałe z różnych ty tu łó w np. p ow stałych z czynności p raw n y ch (z zachow aniem p rzew idzianej p ra w e m form y) czy ugód sądow ych oraz z ty tu łu sp a d k o b ra n ia. D ożyw ocie pow stałe ze sp a d k o b ra ­ n ia nie m ieści się w treśc i a rt. 10 u sta w y ze w zględu n a sw oją specyfikę.

F o rm a dziedziczenia m ałżonka w zbiegu ze zstępnym i w edług a rt. 232 k.c.K.P. nie była zn a n a an i p ra w u spadkow em u z 1946 r., an i obow iązującem u kodeksow i cy w iln em u . Nie je st to czysta postać dożywocia, a ty lk o specyficzna m a sa spadkow a, o d b ie g ają ca d aleko od tego, co zw ykle sk ła d a się n a pojęcie spadku.

D latego też nie m ogło być in te n cją u sta w y u trz y m a n ie tej form y dożyw ocia, ja k o zupełnie szczątkow ej w naszym p o rzą d k u praw n y m . N iew ątpliw ym , choć u k r y ­ ty m i zarazem słusznym celem u sta w y je st odcięcie się od p ra w dzielnicow ych, k tó re w ystęp o w ały jeszcze w sto su n k ach m a jątk o w y c h n a tle nieruchom ości ro l­ nych. Z tego w zględu za w ład a ją cy c h z innego ty tu łu należy uznaw ać d o ży w o tn i- ków w rozu m ien iu a rt. 232 k.c.K.P. Często zdarza się w naszych sto su n k a c h w ie j­ skich, że dożyw otnik pro w ad zi całe gospodarstw o ro ln e o dość dużym obszarze, a jego fo rm a ln y w łaściciel je st z a tru d n io n y na sta łe w zawodzie pozarolniczym . W w ielu w y p ad k a ch prow adzone przez nich g o sp o d arstw a stanow ią d o b ry p rz y k ła d d la otoczenia. O tóż w sto su n k u do ta k ich posiadaczy nie m ożna w yłączyć m ożli­ w ości p rze k aza n ia im n a w łasność nieruchom ości n a podstaw ie p rzepisu a rt. 2 u s ta ­ w y. D otychczasow y sposób pro w ad zen ia g o sp o d arstw a będzie dow odem tego, że d a ją oni n ależ y tą g w aran c ję dobrego g o spodarow ania nieruchom ością na p rzy sz­ łość.

P od n ieść jfednak należy, że szczegółowa an aliza a rt. 2 u sta w y p row adzi do w n io s­ k u , iż przepis ten nie ob ejm u je nieruchom ości rolników , m ałoletnich i inw alidów .

D ecyzja w y d an a n a p odstaw ie art. 12 ustaw y w odniesieniu do nieruchom ości o kreślonych w art. 2 u sta w y będzie m ia ła c h a ra k te r k o n sty tu ty w n y . T en c h a ra k te r d ec y zji będzie pociągać za sobą pow ażne konsekw encje prak ty czn e w sto su n k ach pom iędzy w łaścicielem a dzierżaw cą nieruchom ości. W ydzierżaw iający będzie m ógł żądać zasądzenia n a jego rzecz czynszu dzierżaw nego do chw ili w y g aśn ięcia jego p r a w a w łasności do p rzed m io tu dzierżaw y. C hw ilą tą będzie praw om ocność decyzji w ład z y a d m in istra c y jn e j. Ten ty p sp ra w nie p odpada pod kateg o rię s p ra w d o ty c zą­

28 J a n S z a c h u l o w i c z N r 1 (169>

cych w łasności nieruchom ości, postępow anie w ięc w nich n a zasadzie art. 14 u sta w y nie będzie mogło być zaw ieszone; nie będzie też m ożna uczynić tego w sp raw ac h , k tó re w płyną do sąd u po dacie 4.XI.1971 r., n a p odstaw ie a rt. 177 § 1 p k t 3 k.p.c. D otychczas obow iązującą zasadą było, że nabycie nieruchom ości ro ln ej położonej nd terenie wsi podlegało ograniczeniom obszarow ym (art. 161, 163 k.c.), na te re n ie zaś m iast i osiedli podział nieruchom ości podlegał ograniczeniom w y n ik ając y m z u sta w y z dnia 29.XI.1948 r. o podziale nieruchom ości n a obszarach m ia st i osiedli (Dz. U. N r 35, poz. 240). O m aw iana tu u sta w a z 26.X.1971 r. o d stęp u je od w sp o m ­ n ianych zasad w a rt. 4 i stanow i, że nabycie w łasności nieruchom ości n a s tę p u je bez w zględu na pow yższe ograniczenia. Tym sam ym w ięc u sta w a p rzy jm u je, że sam o położenie nieruchom ości n a te re n ie m ia st i osiedli nie p rzesądza jeszcze o je j n ie- rolnym c h a rak te rz e i o nieprzynależności do gospodarstw a rolnego.

N a tle przepisu a rt. 4 może się n asu n ąć w ątpliw ość, czy k ażd a nieruchom ość po­ łożona n a te re n ie m ia sta i u ży tk o w a n a n a cele p ro d u k cji ro ln ej podlega d ziała n iu ustaw y. Sąd N ajw yższy 1 zajm ow ał stanow isko, że nieruchom ość nie m a c h a r a k te ru rolnego, jeśli zgodnie z art. 17 u sta w y z dnia 31.1.1961 r. o p la n ac h zag o sp o d aro w a­ nia przestrzennego została przeznaczona n a inne cele nie zw iązane z p ro d u k c ją ro l­ ną. D ecydujące znaczenie dla oceny c h a ra k te ru nieruchom ości m a m iejscow y p la n szczegółowy. D la stabilności rozw iązań stosunków w łasnościow ych w y n ik ając y ch ze sp a d k o b ra n ia Sąd N ajw yższy p r z y j ą ł 1 2, że dla spadków o tw arty c h przed d a tą 5.VII. 1963 r. o ch a ra k te rz e nieruchom ości ro zstrzy g a m iejscow y p la n szczegółowy o bow ią­ zu jący w dacie 5.V II.1963 r., a dla spadków o tw arty c h po tej dacie ■— p la n szczegó­ łow y obow iązujący w dacie o tw arc ia spadku.

U staw a obejm uje różn o rak ie nieruchom ości pod w zględem m iejsca położenia, ob­ szaru oraz przeznaczenia ja k rów nież z p u n k tu w idzenia przepisów o p la n o w a n iu przestrzennym . S tanow i ona je d n a k w yraźnie, że działan iu u sta w y p o dlegają n ie ru ­ chom ości w chodzące w sk ład gospodarstw rolnych (art. 1 ust. 1 ustaw y), z czego m ożna w yprow adzić w niosek, że o ta k im ich c h a ra k te rz e decyduje m om ent w ejścia w życie ustaw y, czyli — in n y m i słow y — jeżeli są one w y k o rzy sty w an e w dniu w ejścia w życie u sta w y ja k o rolne, to bez w zględu n a przytoczone w yżej k r y te r ia p o dlegają działan iu ustaw y. W ydaje się jed n ak , że pogląd ten je st niesłuszny, gdyż d ziała n iu ustaw y pow inny podlegać ty lk o te nieruchom ości położone na te re n ie m ia st i osiedli, k tó re w dacie w ejścia w życie ustaw y, tj. w dniu 4.X I.1971 r., m ia ły w edług przepisów o p la n o w a n iu p rzestrzen n y m c h a ra k te r nieruchom ości ro lnych, gdyż k w estia czasowego ich przeznaczenia n a p ro d u k c ję ro ln ą nie może pod d aw ać tych nieruchom ości pod działanie ustaw y. Byłoby sprzeczne z sam ym założeniem u sta w y przyjęcie, że rolnicy o trzy m u ją nieruchom ości pozbaw ione c h a ra k te ru ro l­ nego.

5. Z A K R E S S P R A W S Ą D O W Y C H O B JĘ T Y C H A R T . 14 U S T A W Y

O becnie należy rozw ażyć, ja k ic h typów s p ra w dotyczy art. 14 ustaw y.

P rzepis ten posługuje się te rm in em sp ra w o w łasność nieruchom ości. U k sz ta łto ­ w an ie tego z a k resu może w p ły w ać w różny sposób na sam o żąd an ie będące p rz e d ­ m iotem ro zstrzygnięcia sądowego, a w szczególności gdy sp ra w a dotyczyć będzie w łasności, ja k np. zasiedzenia, u sta le n ia w łasności, działu spadku, zniesienia w sp ó ł­

1 P o r .: u c h w a ł ę S ą d u N a j w y ż s z e g o z d n i a 17.V.1967 r . I I I C Z P 36/67, O S P i K A n r 3/1963, p o z . 54; u c h w a ł ę S ą d u N a j w y ż s z e g o z d n i a 4.V I I . 1967 r . , O S N C P n r 4/1968, p o z . 59.

2 P o r . u c h w a ł ę S ą d u N a j w y ż s z e g o z d n i a 21.IV.1967 r . I I I C Z P 29/67, O S N C P n r 12/1967,. p o z . 214.

N r 1 (169) Z a kres kognic ji sądu na tle u s ta w y z 26.X . 1971 r. ₂₉

w łasności, p rzen iesien ia w łasności n a zasadzie art. 231 k.c. W innych zaś sy tu a cjach w łasność może decydow ać o leg ity m acji w dochodzeniu p ra w alko też być p rze­ sła n k ę rozstrzygnięcia. B ędą to w ięc sp raw y o w yd an ie nieruchom ości, spraw y zw iązane z p rzekroczeniem g ranicy bądź o rozgraniczenie nieruchom ości.

W sp raw ac h o stw ierd zen ie n ab y c ia sp a d k u obejm ującego gospodarstw o rolne m oże zachodzić konieczność spraw d zen ia, czy istn ieje przed m io t spadku, gdyż w r a ­ zie jego zbycia n ie fo rm a ln ą um ow ą, albo w razie zasiedzenia lu b p rze k aza n ia w po­ sia d an ie zależne może się okazać, że zachodzi b ra k p rze d m io tu dziedziczenia.

A. K ognicja sądu będzie oczyw ista w e w szy stk ich sp raw ac h , w któ ry ch n ie ru c h o ­ m ości są w łasnością S k a rb u P ań stw a , zw iązków w yznaniow ych i obyw ateli pań stw obcych. Jed n ak ż e będą podstaw y do zaw ieszenia p ostępow ania sądow ego w trzech n a s tęp u jący c h sta n ac h faktycznych:

a) gdy w ym ienione w yżej podm ioty są tylk o w spółw łaścicielam i, na podstaw ie różnych n aw e t tytułów , albow iem w razie zbycia udziału w e w spółw łasności, doko­ n a n ia zam iany, darow izny, u sta n o w ien ia dożyw ocia bez p raw em przew idzianej fo rm y i o d d an ia w p osiadanie w ydzielonej części o dpow iadającej udziałow i we w spółw łasności przez innego w spółw łaściciela będzie m ożna p rzyjąć, że n astąp iła n ie fo rm a ln a um ow a o dział sp ad k u czy zniesienie w spółw łasności bądź przeniesienie u d ziału we w spółw łasności. Do przytoczonego sta n u faktycznego będzie m iał zasto ­ sow anie a rt. 1 ust. 1 u staw y;

b) ta k sam o m ożliw e będzie zasiedzenie udziału w e w spółw łasności, jeżeli zasie­ dzenie biegnie przeciw ko w spółw łaścicielow i nie będącem u S k arb em P ań stw a, zw iąz­ kiem w yznaniow ym lu b cudzoziem cem , skoro m ożliw e je st zasiedzenie udziału;

c) p rzy istn ien iu w spółw łasności w zbiegu ze S k arb em P ań stw a , cudzoziem cem lu b zw iązkiem w yznaniow ym oraz przy istn ien iu sto su n k u p o siad an ia zależnego do całości p rze d m io tu w spółw łasności, d zierżaw ca lu b w ład a ją cy z innego ty tu łu może się ubiegać o p rze k aza n ie m u na w łasność u d ziału w e w spółw łasności osoby w spół­ w łaściciela nie należącego do jed n ej z trzech w ym ienionych w yżej k ateg o rii osób.

B. K ognicji sądu będą podlegać sp raw y zw iązane z w łasnością nieruchom ości p o ­ łożonych n a te re n ie m ia st i osiedli, k tó re to nieruchom ości w dacie w ejścia w życie u sta w y u tra c iły c h a ra k te r rolnych n a p odstaw ie przepisów o p la n o w a n iu p rz e strz e n ­ nym . W sp raw ach dotyczących w łasności ta k ich nieruchom ości sąd pow inien do­ puścić dowód z decyzji w ładzy u rb an isty cz n ej dla u sta le n ia c h a ra k te ru n ie ru c h o ­ m ości. Jeżeli decyzja będzie obejm ow ać w całości p rzedm iot spraw y, to w łaściw ym o rg an e m do jej rozpoznania będzie sąd. N ato m iast jeżeli tylk o część nieruchom ości będzie pozbaw iona c h a ra k te ru rolnego, to należy badać, czy co do pozostałego o b ­ szaru nie zachodzą p rze słan k i z a rt. 1 i 2 ustaw y. D opiero u sta le n ie negatyw ne b ę­ dzie przem aw iać za kognicją sądu.

Je że li sp ra w a dotyczy działu sp a d k u położonego n a te re n ie a d m in istra cy jn y m m ia st i osiedli, przy czym część sp a d k u nie m a c h a ra k te ru rolnego, gdyż je st p rze­ znaczona n a inne cele, np. n a budow nictw o m ieszkaniow e lu b przem ysłow e, p o stę­ p o w an ie zaś sądow e tr w a ju ż dość długo, a uczestnicy p o stę p o w an ia są w podesz­ łym w iek u — to okoliczności te m ożna uznać za w ażne pow odo w rozum ieniu art. 1038 k.c. i ograniczyć dział sp ad k u do części spadku. W w y p ad k u ta k im kognicja są d u b yłaby tylk o częściowa.

T ak ie rozw iązanie dw utorow ego za ła tw ien ia sp raw y nie pow inno być je d n a k r e ­ gułą, a ty lk o w y ją tk ie m i pow inno być o p a rte na analizie dobrze pojętego in te resu społecznego i zespolenia go z in te resa m i uczestników postępow ania. W ybór środków

30 J a n S z a c h u l o w l c z r.T 1 (169>

czy try b ó w nie pow inien godzić w e w spom niany in te res, m ieć go zaś trze b a zaw sze na uw adze, co zapew ni rozum ne osiągnięcie celu ustaw y.

C. W sp raw ach o zasiedzenie będzie zachodzić kogn icja sąd u w ówczas, gdy d o czasu w ejścia w życie u sta w y u p ły n ą ł okres konieczny do zasiedzenia n ieruchom ości w edług zasad określonych w kodeksie cyw ilnym . J e s t to m ożliw e dlatego, że n a b y c ie w łasności przez zasiedzenie n a stę p u je na sk u te k sam ego upływ u czasu, a orzeczenie sądow e m a c h a ra k te r d ek laraty w n y .

P roblem zasiedzenia może rów nież w ystępow ać w sp raw ac h o zniesienie w sp ó ł­ w łasności i dział spadku, jeżeli spadkobiercy lu b w spółw łaściciele p o sia d ają n ie r u ­ chom ości sam oistnie. K ognicja sąd u będzie zachodzić w ów czas, gdy zasiedzenie s p e ł­ nia p rzesłanki określone p rzepisam i k odeksu cyw ilnego. Jeżeli n a to m ia st czas po­ sia d an ia je st k rótszy i w ynosi do d a ty w y stą p ien ia z w nioskiem 5 la t albo — łą c z ­ nie z okresem toczącego się p ostępow ania sądow ego — 10 la t, to w ów czas b ę d ą podstaw y do stosow ania a rt. 1 ust. 2 u staw y i konieczne się stan ie zaw ieszenie p o ­ stępow ania sądowego.

T ak sam o postąp i sąd w sp raw ie o zasiedzenie, kied y p o sia d an ą nieruchom ość w całości lub części posiadacz sam oistny oddał osobie trzeciej w p osiadanie zależne, gdyż w ów czas zachodziłyby w a ru n k i p rzew idziane w a rt. 2 ustaw y.

i ) . D zierżaw cy i w ład a ją cy n a podstaw ie innych ty tu łó w nie n a b y w a ją u p ra w n ie ń określonych w art. 2 u sta w y w w ypadkach, gdy w łaścicielam i nieruchom ości są ro l­ nicy, m ałoletni i inw alidzi. W ynika to z treśc i pow ołanego przepisu, gdyż odnosi się on w yłącznie do nieruchom ości tych w łaścicieli, k tó rzy osobiście oraz przy pom ocy członków rodziny pozostających w e w spólności dom ow ej nie g o sp o d a ru ją n a nich od 4.XI.1966 r. z pow odu stałego z a tru d n ie n ia w innych zaw odach niż p rac a w in ­ dyw id u aln y m gospodarstw ie ro ln y m albo w spółdzielni p ro d u k cy jn ej.

P rz y pow ództw ach oparty ch n a a rt. 189 k.p.c. sąd pow inien ustalić, czy p rz e d ­ m io t sp raw y nie był p rze d tem zbyty w części lu b całości w drodze n ie fo rm a ln ej’ um ow y oraz czy nie stanow ił on p rzedm iotu sam oistnego i n ieprzerw anego p o sia ­ d a n ia przez okresy w sk azan e w art. 1 ust. 2 u staw y , a n astęp n ie czy nie był on przedm iotem dzierżaw y lu b w ład a n ia z inego ty tu łu . W ynik n egatyw nych u s ta le ń o tw ie ra drogę d la kognicji sądu.

Z asady zm ierzające do u sta le n ia kognicji sąd u w sp raw ac h o u sta le n ie p ra w a w łasności odnoszą się rów nież do pow ództw o p arty c h n a a rt. 222 k.c.

W sp raw ach o zniesienie w spółw łasności i d ział sp a d k u sąd m usi b adać, czy przedm iot sp raw y w całości lu b części nie był p rzedm iotem czynności w ym ienionych w a rt. 1 ust. 1 ustaw y. W każdym razie jeżeli istn ia ła n ie fo rm a ln a um ow a o d ział sp a d k u lu b o zniesienie w spółw łasności, to istn ien ie ta k ie j um ow y u zasad n ia za­ w ieszenie postępow ania. Tego ro d za ju sy tu acje są dość częste, zw łaszcza w sp raw ac h o działy spadków o tw arty c h pod rządem k.c.N. i p ra w a spadkow ego z 1946 r. D latego też w razie istnienia um ów niefo rm aln y ch m iędzy sp ad k o b iercam i i w łaści­ cielam i, ja k rów nież osobam i trzecim i zaw sze będzie u zasadnione zaw ieszenie po­ stępow ania.

P rz y niefo rm aln y m zbyw aniu udziałów m ogą zachodzić dw ie typow e sy tu acje. J e d n a z nich będzie się odnosić do zbycia przez osobę u p raw n io n ą , gdy zbyw ca przeniósł n a osobę trzecią ty lk o sw ój udział bez zach o w an ia form y p rzew idzianej przez praw o, d ru g a zaś będzie m ieć m iejsce, gdy zbyw ca zbył ponad swój u d ział albo gdy po zbyciu okazało się, że nie zachow ał u p ra w n ie ń do dziedziczenia. W obu sy tu a cjach posiadacz sta n ie się w łaścicielem z mocy sam ego praw a, lecz z różnych

N r 1 (169) N iek tó r e p r o b le m y orz eczn ictw a cyw ilneg o ₃₁

p o d sta w p raw n y ch , p rzy czym p rzy n abyciu od n ie upraw nionego będzie m u sia ła zachodzić dod atk o w a p rze słan k a upły w u czasu.

D latego też sąd obow iązany je st także badać, czy po stro n ie w spółw łaścicieli i w sp ółspadkobierców nie zachodzą p rze słan k i do uzy sk an ia ty tu łu w łasności przez: zasiedzenie, ja k rów nież czy udział nie był w ydzierżaw iony oraz czy w y d z ie rż a w ia ­ ją c y w spółw łaściciel je s t rolnikiem .

U sta w a może m ieć także zastosow anie — w zak resie a rt. 1 ust. 1 i 2 — do s ta ­ nów fak ty czn y ch określonych w a rt. 231 k.c. Z ak res przedm iotow y przep isu a rt. 231 k.c. je s t odm ienny od ureg u lo w ań objęty ch ustaw ą, gdyż prócz elem e n tu posiadania niezb ęd n e je st jeszcze w zniesienie b u d y n k u lu b innych urząd zeń o w arto ści p rzeno­ szącej znacznie w arto ść za ję tej na te n cel działki. Z d ru g iej stro n y przepis a rt. 231 k.c. odnosi się do w szelkich nieruchom ości, a w ięc nie ty lk o do rolnych, i dlatego- o ce n ia jąc go z tego p u n k tu w idzenia, m a on szerszy za k res stosow ania. W w y p ad k a ch w ięc gdy zachodzi d odatkow y elem en t zabudow y naruchom ości rolnej, będą m iały zastosow anie przepisy u sta w y i p ostępow anie sądow e pow inno być zawieszone.

P rz y stw ie rd z en iu nabycia sp a d k u obejm ującego gospodarstw o ro ln e uzasadnione będzie zaw ieszenie p ostępow ania sądow ego tylk o w ówczas, gdy cała m a sa spadkow a tę d z ie podlegać d ziała n iu ustaw y, albow iem po w y d an iu decyzji w try b ie a rt. 12: nie będzie ju ż p rze d m io tu dziedziczenia.

W w y p a d k u gdy w łasność decyduje o leg ity m acji lu b je st p rze słan k ą ro zstrz y g ­ nięcia, ja k np. w sta n ac h fak ty czn y ch objętych a rt. 151 oraz 153 k.c., i n ie ru c h o ­ m ości jednego z sąsiadów lu b obu będ ą podlegały przepisow i a rt. i ust. 1 i 2 ustaw y,, należy p o stęp o w an ie sądowte zaw iesić, gdyż m a to sw oje uzasad n ien ie w k o n s tru k ­ cji p rze słan e k rozgraniczenia, zw łaszcza k iedy n aw ią zu je ono do sta n u praw nego- nieruchom ości. S tan p ra w n y bow iem w y m ag a oparcia się n a ty tu ła c h w łasności.

W sp raw ac h określonych w a rt. 2 ustaw y, dopóki nie upraw om ocni się d ec y zja a d m in istra c y jn a o c h a ra k te rz e k o n sty tu ty w n y m , legitym ow anym i do u d ziału w sp raw ie będą dotychczasow i w łaściciele.

JANUSZ ŚLEDZIŃSKI

O niektórych problemach orzecznictwa

cywilnego w PRL

1. W o b o w iązującym p ra w ie polskim o ro d za ju fo ru m rozstrzygającego sp raw y cy w iln e d ecy d u je m iędzy inym i, ja k w iadom o, c h a ra k te r podm iotow ości stron. Do ro z p o z n aw an ia sp ra w cyw ilnych pow ołane są sądy pow szechne, jeżeli sp raw y