Próba nowego spojrzenia na

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

WIAdOmOśCI

AR CHE OLO GICz NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

WARSzAWA 2010 vARSOvIE

TOm (vOL.) LXI

2009–2010

W

IA

d

O

m

O

śCI

A

RCHEOLOGIC

z

NE

LXI

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguje zespó? / Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / _{managing editor),} dr _Wojciech Brzezi?ski _{(redaktor naczelny} / editor in _chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego / subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska

Recenzenci tomu / Peer-reviewed _by:

dr Anna Bitner- Wróblewska, _prof. dr hab. _Andrzej Kokowski,

prof. dr hab. _{Magdalena M?czy?ska, prof.} dr hab. _Wojciech Nowakowski,

dr hab. _Andrzej Pelisiak

T?umaczenia / Translations:

Anna Kinecka

Jacek Andrzej owski

Sk?ad i ?amanie / _Layout:

JRJ

Rycina na ok?adce: _{br?zowa sprz?czka pasa sambijskiego}

z _Kovrova, obI. _{Kaliningrad (Rosja). Rys.} L. _Kobyli?ska

Cover _picture: bronze buckle from Samland be?t

from Kovrovo, distr. _{Kaliningrad (Russia).} Drawn _by L. _Kobyli?ska

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} w_Warszawie, 2010

©_Autorzy, 2010

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj?}

finansowan? ze ?rodków

Samorz?du Województwa Mazowieckiego

(!)t.tz.ow?z.e.

serce Polski

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest}

w salach _wystawowych muzeum, ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i _faktury.

Ponadto nasze _ksi??ki i_czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 5044872 i 5044 873 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i_{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Price list, list ofPMA _publications and contens ofPMA _{periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji / Editorial office:

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne}

ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoL)

LXI

SPIS TRE?CI Contents Od _Redakcji Editorial 2 2 ROZPRAWY Agata C h ili ? sk a - D

r a_p e11 a, Próba nowego spojrzenia na _{"pasy sambijskie"} A New Look at Samland Belt Sets

3

MISCELLANEA

Gra?yna Or l i ?

sk a, ?ukasz Kar c z m a_{rek, Niepublikowane nagolenniki typu stanomi?skiego}

Unpublished Shin _{-guards Type} Stanom in

81

Gra?yna Or l i ?

sk a, Rados?aw P r o ch o wic z, Pó?nohalsztacki skarb z _Ruszkowa, w _pow. ciechanowskim A Late Hallstatt Hoard from Ruszkowo in District Ciechanów

95

Katarzyna C z a r n e ck a, _{Nietypowe groty} w?óczni ze _{schy?ku staro?ytno?ci} z ziem _polskich

Eccentric Late _{Roman/Migration} Period Lanceheads from Poland

111

Aneks: Marcin B ibo rski, Janusz St_{? P}i?

ski, Wyniki bada? _{?elaznego grotu} z Cierniówki z li?ciem _wykonanym

z _{fragmentu g?owni} miecza _obosiecznego 133

Marcin B i b o r sk i, _{Chronologia cmentarzyska kultury przeworskiej} z _m?odszego i_pó?nego okresu _rzymskiego

oraz z _{wczesnej fazy w?drówek} ludów w _Mokrej na ?l?sku 137

Chronology of aPrzeworsk Culture _Cemetery from the _Younger and Late Roman Period and from _Early Phase of the _Migration Period

Joanna ? ó? k O w sk a, Dewocjonalia _nowo?ytne ze zbiorów _Pa?stwowego Muzeum _{Archeologicznego} w Warszawie 153

Post-rnedieval Devotional Articles in the Collection ofState _{Archaeological} Museum in Warsaw

MATERIA?Y

Jacek B o rk o w sk i, _Neolityczne i_{wczesnobr?zowe materia?y} z okolic _{miejscowo?ci Kuty} na Ukrainie

w zbiorach _Pa?stwowego Muzeum _{Archeologicznego} w Warszawie 165

A Neolithic and _Early Bronze _Age Materials Prom the Area of _{Kuty (Ukraine)} in the Collection

of State _{Archaeological} Museum in Warsaw

Izabela Szt er, _Cmentarzysko z okresu _{wp?ywów rzymskich} i z okresu _w?drówek ludów w Kamieniu

na _Poj ezierzu Mazurskim 200

Roman and _Migration Period _Cemetery at Kamie?, in Masurian Lake District

Od _Redakcji

Redakcja

"Wiadomo?ci

Archeologicznych"

uprzejmie

informuje,

?e tom _niniejszy

_obejmuje

lata 2009- _2010, co

spowo-dowane zasta?o _{wprowadzeniem} od _tego numeru

_zasady

recenzowania

_wszystkich

_prac

_przekazanych

do

_publikacji.

Dr

_Wojciech

Brzezi?ski

Redaktor

_Naczelny

Editorial

Starting from the _present volume all contributions will be

_subject

to _peer-review. The Editors of "Wiadomo?ci

Ar-cheologiczne"

apologise

for the

_delay

in

_releasing

the _present volume which covers the _period 2009-2010.

Wojciech

Brzezi?ski PdD

z

o

A

R

p

R

w

y

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LXI, 2009-2010

AGATA CHILI?SKA-DRAPELLA

PRÓBA

NOWEGO

_SPOJRZENIA

NA _"PASY

_SAMBIJSKIE"

A NEW LOOK AT SAMLAND BELT SETS

Pó?wysep

Sambijski,

dorzecze

_Prego?y

oraz obszar

po-mi?dzy

doln? Pas??k? a _?rodkow? ? yn?, w okresie

wp?y-wów

_rzymskich

i w okresie _w?drówek ludów

_by?y

za-mieszkiwane _przez ludno??

_kultury

Dollkeim-Kovrovo

(W. Nowakowski _1996). Do

_{wyznaczników}

_jej

najwcze-?niejszej

fazy,

przypadaj?cej

na _wczesny okres

_wp?ywów

rzymskich,

nale?? m.in.: _zapinki serii A.III.31 i A.V.7,

zapinki typów A.42 i A.72, _zapinki tarczowate,

naszyj-niki z

_tr?bkowatymi

_{zako?czeniami,}

_bransolety

o

w?-skich,

_{profilowanych}

ko?cach i _w?skich,

_ta?mowatych

kab??kach"

oraz tzw. _"pasy

_sambijskie"

_(W. Nowakowski

1996, s. 48-49, tabl. 107; por. O. Tischler 1880, s.

401--404). Spo?ród

wymienionych

zabytków

szczególnie

interesuj?ce

wydaj?

si? te _{ostatnie, poniewa?}

_powsta?y

pod

wp?ywem

oddzia?ywa?

naddunajskich

(O.

Almgren

1913, s. _269), ale _zasi?g ich _{wyst?powania (Tabl. 1)}

ogra-nicza? _si? do obszaru _{zajmowanego przez kultur?}

Doll-keim-Kovrovo (H. Jankuhn 1933a, ryc. 15; 1950, ryc. 3).

Wsk?ad _"pasa

_{sambijskiego"}

_zwykle

_wchodzi?y:

_sprz?czka

lub klamra o _{a?urowej skuwce, podobnie} do _niej

zdobio-na _prostok?tna, a?urowa nak?adka mocowana do

prze-ciwleg?ego

ko?ca rzemienia, niewielkie nak?adki o

?ódecz-kowatych

kab??kach i _w?skich,

_{profilowanych}

lub

trape-zowatych

ko?cach oraz

_niekiedy

_{kab??czki s?u??ce}

zawie-szaniu _{narz?dzi (Tabl. 28)3} .

Wszystkie

elementy

mocowa

-ne do rzemienia

_wykonywano

z_{br?zu (H. Jankuhn 1933a;}

1950, s. _55-56).

Wi?kszo?? spo?ród

dotychczas

opublikowanych

oka-zów _"pasów

_sambijskich"

zosta?a

_pozyskana

_przez bada-czy pruskich w _ostatniej ?wierci XIX wieku. _{Naj wcze?niej}

-w 1869 r.,

_wydobyto

_pas w Krasnodonskoe";

_znaleziony

przez w?a?ciciela

ziemskiego

von Schlemmera zosta?

prze-kazany

Prussia Museum _{("Altpreussische} Monatsschrift"

NF 6,1869, s. _267; NF 14, 1877, s. _{643). Najpó?niejszym}

przedwojennym

odkryciem

(rok 1905) jest pas

pochodz?-cy z Vetrova _(E. Hollack _1914, s. _281-282), a

_kolejny

eg-zemplarz zarejestrowano dopiero wniemal sto lat _pó?niej

(rok 2004) w_miejscowo?ci Berezovka (T. Ibsen, K.

Skvor-zov 2005, s. 410-411, ryc. 19). Kontekst

odkrycia

nie-których

"pasów

sambijskich"

nie _{jest znany, poniewa?}

zosta?y

przekazane Prussia Museum _przez

_{przypadkowych}

znalazców _{(patrz "Altpreussische} Monatsschrift" NF 14,

1877, s. 643, 648; Prussia 3, 1877, s. 49; G.

_Bujack

1883,

s. 127, 129; 1891, s. 13; E. Hollack 1914, s. 281). _Wi?kszo??

l

W _artykule zastosowano okre?lenia _{typologiczne zabytków} wedle

klasyfikacji autorstwa - Oscara

Almgrena (1923) dla _zapinek,

Chri-stamarii Beckmann (1969) dla pier?cionków, Zaigi Blumbergs (1982)

dla _{aplikacji "czepca':} Jochena Garbscha (1965) dla klamer _"pasów

norycko- pano?skich" inak?adek na _pas, Martina _Jahna (1916; 1921)

dla umb i _imaczy oraz dla _{ostróg, Renaty Madydy-Legutko (1987a;}

1990a) dla _sprz?czek i_klamer, Klausa Raddatza (1957) dla oku? ko?ca

pasa oraz _{Magdaleny Tempelmann}

-M?czy?skiej (1985) dla _paciorków. 3

Tablice _{cytowane s? zgodnie} z _{numeracj? odpowiadaj?c? kolejno?ci}

ich podawania w _{Katalogu, umieszczonym} na ko?cu _artyku?u.

2

W_{artykule bransolety} te okre?lam _{jako odmian?} BIA - _w

nawi?zaniu

do _klasyfikacji bransolet autorstwa Ericha Blume, który opisa? je jako

Schmalbandformige Abart von _Typus I (E. Blum e 1912, s. _71-72,

ryc. 89).

4

Pe?en _{zapis danych administracyjnych (wspó?czesnych} i_sprzed roku

1945) miejscowo?ci, w _których znaleziono "pasy sambijskie', a tak?e

pochodzi

jednak

z bada?

_{wykopaliskowych.}

_Najwi?cej

egzemplarzy

pozyska?

wlatach 1877-1885

_{najwybitniejszy}

królewiecki badacz - Otto Tischler: osiem

w _Kovrovie,

dwa wPutilovie oraz

_jeden

w Poddubnoe _(patrz

_katalog).

sambijskich"

Wcelu

_realizacji

_tego za?o?enia

przeanali-zowano _dost?pne dzi? ?ród?a archiwalne. _Najwi?cej

in-formacji

dostarczy?y

spu?cizna naukowa _samego H.

Jan-kuhna _{(H. Jankuhn, Spu?cizna)} oraz archiwum Prussia

Museum _(SMB-PK/MVF; O. Tischler, _Spu?cizna).

Wyni-ki

_kwerendy

_umo?liwi?y

m.in. odtworzenie _zespo?ów

grobowych

zawieraj?cych

"pasy

sambijskie"

(patrz

kata-log)

oraz

_dostarczy?y

_bogatego

materia?u

_{ilustracyjnego}

(Tabl. 3-40).

Autorem

_{najpe?niejszego}

_{opracowania "pasów}

sambij-skich" _jest Herbert _Jankuhn ₍₁₉₃ 3_a) .Jego

monografia

by?a

cz??ci? napisanej pod kierunkiem Maxa Eberta

dyserta-cji

doktorskiej

(patrz M. _J. Hoffmann 1999, s. _121), wbrew

swemu

_tytu?owi

-Giirteigarnituren der alteren romischen

Kaiserzeit im Samiand

-po?wi?conej tak?e wielu _innym

zagadnieniom,

dotycz?cym

wczesnego okresu

wp?ywów

rzymskich

na Sambii _(patrz H. _Jankuhn 1933a; 1933b).

H. _Jankuhn zna? z _autopsji

_egzemplarze

_"pasów

_{sarnbijskich',}

które _analizowa?, w

_drugiej

_po?owie lat 20. dokumentowa?

bowiem

_zbiory

_{królewieckiego}

Prussia Museum.

Wyko-nane _{przez niego} szkice i _opisy

_zabytków,

m.in. _"pasów

sambijskich',

znajduj?

si? na fiszkach

_(Ryc.

₁₎

_zebranych

w _spu?ci?nie

_naukowej

badacza _{(H. ankuhn,}

_Spusciznai'.

Zanotowa? on

_informacje

o

_wymiarach

inumerach

inwen-tarzowych

omawianych

pasów, a tak?e _poda? odno?niki

do

_literatury

o nich

_traktuj?cej.

_Jego archiwum zawiera

równie? zbiór

_fotografii

_"pasów

_{sambijskich',}

_którego

cz??? zosta?a _{opublikowana (H. Jankuhn} 1933a, ryc. 8, 9, tabl. _I-IV).

Problem _{genezy "pasów sambijskich"}

Niezwykle

interesuj?cym

zagadnieniem

jest problem

genezy "pasów

sambijskich"

Ze

_wzgl?du

na brak na

Pó?-wyspie

Sambijskim

zabytków,

od

_których

mo?na

_by

te

pasy

wywodzi?,

uznano, ?e

powsta?y

w efekcie

zewn?trz-nego

wp?ywu.

Oscar

Almgren

zaproponowa?

wywodzenie

ich od _"pasów

_{norycko-pano?skich"}

_(O.

_Almgren

1913,

s. 269),

_datowanych

od _pierwszej

_po?owy

I wieku _po

po-?ow? II wieku n.e.,

noszonych

przez ludno??

zamieszku-j?c? Noricum i _Panoni? oraz _przez Kwadów i

Markoma-nów _(J. Garbsch 1965; J. Okulicz 1976, s. _191-192).

Hipo-tez? t? w literaturze

_ugruntowa?

H. _Jankuhn (1933a) oraz

badacze,

którzy

pó?niej

zajmowali

si? ow?

problematyk?

(l.Okulicz 1976, s.191-198; R.

_Madyda

1977, s. 366-367;

R.

_Madyda

-Legutko

1984, s. _107). Za

_naddunajsk?

_genez?

"pasów

sambijskich"

przemawiaj?

?lady

kontaktów

po?u-dniowo-wschodnich

_wybrze?y

_Ba?tyku

z _po?udniem

Eu-ropy we _wczesnym okresie

_wp?ywów

_rzymskich,

przeja-wiaj?ce si? m.in. w

_nap?ywie

_{norycko-pano?skich}

_zapinek typów A 236-238 _(M. Ebert 1926, s. 76-77; J. Garbsch

1965, s. 71, 224, 227-228, 231-232, mapa 1; J. Okulicz

1976,s. 189, 205, ryc.

10;M.Kaczy?ski1991,s.

162-165,

ryc. 2-4; W Nowakowski 1985, s. 70-71, tabl. 1:1-3, 11:1;

2000, s. 213-214, ryc. le-g). Na obszarze

kultury

Doll-keim-Kovrovo znaleziono _trzy ich

_egzemplarze.

Niniejszy

artyku?

stanowi _prób?

_weryfikacji

_hipotez

zawartych

we _wspomnianej

_monografii,

_dotycz?cych

genezy,

chronologii,

konstrukcji

i

ornamentyki

"pasów

5

Zgromadzenie materia?ów _archiwalnych i_{napisanie niniejszego} art _y

-ku?u nie _by?yby mo?liwe _gdyby nie _pomoc wielu osób. _Dzi?kuj?: Panu

dr. Volkerowi _Hilbergowi iPanu _prof. dr. Clausowi von

Carnap-Born-heimowi _{(Archaologisches} Landesmuseum, Schlof Gottorf, Schleswig)

za _{udost?pnienie} materia?ów _archiwalnych Herberta J ankuhna, Carla

Engla iRudolfa Grenza, Panu dr. Heino _Neumayerowi iPani dr

Chri-stinie Reich (Museum fur Vor- und _{Fruhgeschichte,} Berlin) za

umo?-liwienie zadokumentowania _{zabytków przechowywanych} w Prussia

Magazin, w Museum fur Vor- und _{Fruhgeschichte} w Berlinie, oraz za

umo?liwienie _{opublikowania fotografii sporz?dzonych przez} C. _Plamp,

Panu dr. Miros?awowi J. Hoffmannowi (Muzeum Warmii i Mazur

w _Olsztynie) za _{udost?pnienie spu?cizny naukowej} Prussia Museum

przechowywanej w Muzeum Warmii i Mazur w _Olsztynie, Panu dr.

Horstowi Wiederowi (Museum fur Vor- und _{Fruhgeschichte,} Berlin)

za _{udost?pnienie spu?cizny} Prussia Museum _{przechowywanej} w

Mu-seum fur Vor- und Friihgeschichte w _Berlinie, Pani dr Annie

Juga-Szy-ma?skiej i Panu dr. Paw?owi _{Szyma?skiemu (Instytut Archeologii}

Uniwersytetu Warszawskiego) za _{udost?pnienie spu?cizny naukowej} Marty Schmiedehelm i _{spu?cizny naukowej} Gabinetu

Archeologicz-nego Uniwersytetu w Tartu oraz za _{uwagi merytoryczne,} Pani _mgr

Izabeli Szter _{(Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego)} za

udost?pnienie spu?cizny naukowej Martina Iahna, Panu _prof. dr. J

ano-wi Bemmannowi (Rheinische Friedrich- Wilhelms- Universitat Bonn,

Abteilung fur Vor -und

Fruhgeschichtliche Archaologie) za

umo?liwie-nie _{przeprowadzenia kwerendy ?ród?owej} wRheinische Friedrich -

Wil-helms- Universitat Bonn, Panu _prof. dr. hab. Wojciechowi

Nowakowskie-mu _{(Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego)} za:

udost?p-nienie _swojej kartoteki, uwagi merytoryczne i _cierpliwo??. Za cenne

uwagi dzi?kuj? równie? _Redakcji ,Wiadomo?ci Archeologicznych': Ten

skromny artyku? dedykuj? Krzysztofowi iHubertowi.

"Pasy

sambijskie"

i

_{"norycko-pano?skie"}

_mia?y

kilka

elementów

_wspólnych

-a?urow? skuwk?, prostok?tn?,

a?urow? nak?adk? mocowan? do ko?ca rzemienia oraz

niewielkie nak?adki o

_{?ódeczkowatych}

_kab??kach i

profilo-wanych

ko?cach. _{Zupe?nie inny}

_{by? jednak}

_sposób

zapina-nia

_tych

_pasów.

_{"Pasynorycko-pano?skie"}

_mia?y

w

przy-bli?eniu _prostok?tne

_klamry

_zaopatrzone w

_jeden

lub dwa,

cz?sto zoomorficznie, zdobione _{wyst?py (J.} Garbsch 1965,

s. 79-83, ryc. 42, 43). Prawdopodobnie przez klamr?

przewlekano rzemienie lub _je o _{ni? zap?tlano (Tabl. 2a),}

tak

_by

okaza?a skuwka i a?urowa nak?adka _przymocowa

-na do

_{przeciwleg?ego}

ko?ca rzemienia

pozostawa?ywido-czne _(J. Garbsch 1965, s. 109-110, 112, ryc. 58: 1). "Pasy

sambijskie',

ze

_wzgl?du

na _{sposób zapinania,} mo?na

po-dzieli? na dwie _grupy.

Pierwsza

_obejmuje

_{pasy zaopatrzone} w

_klamry

hakowe

typu 3 _(R.

_{Madyda-Legutko}

1990a, s. 170-172, ryc. 6)

z

_pojedynczym,

_{zagi?tym zaczepem (Tabl.} 7b - H.

--- -

--?

jr-

b-

Y

,

?S

At1:

lur,

q,

/lo

:

PIt.

4'1U'-/J

?.:

:>- _./i!. o /

'trr

?/· . ,

<?1;7

??,

???

3_,l. .

Ryc. 1. Fiszka _sporz?dzona przez Herberta Iankuhna, pochodz?ca ze _{spu?cizny naukowej} badacza _{(opis sprz?czki} "pasa sambijskiego"

znalezionej w dawno _Corjeiten, w _{grobie 15)}

Fig. 1. Index card from the research files ofHerbert Jankuhn (with a_description of abe?t _fastening from a Samiand be?t set

1933a, s. 182-185).

_Klamry

_sambijskie

_by?y

w ca?o?ci

odlewane _{(Tabl. 13f, 24i)} lub

_sk?ada?y

_si? z

_po??czonych

nitami,

_{prostok?tnych}

blaszek, z

_których

_jedna

_ko?czy?a

si? zaczepem (Tabl. 24c). Inn?

konstrukcj?

mia?a klamra

pochodz?ca z _miejscowo?ci Gur'evsk, Do _{górnej strony}

prostok?tnej

blaszki,

przechodz?cej

w _{zaczep (Tabl. 7b),}

przynitowano a?urow? ram? skuwki (H. Jankuhn 1933a, s. _184). Podobnie

_wykonana

_jest klamra z Berezovki - do

krótkiej,

prostok?tnej,

przechodz?cej

w _zaczep skuwki,

przynitowano lit? blaszk?",

Rekonstrukcja

sposobu

zapi-nania _"pasów

_sambijskich"

_{zaopatrzonych}

w

_klamry

_jest

mo?liwa _dzi?ki znalezieniu niemal _kompletnie

zachowane-go

egzemplarza

w _miejscowo?ci Povarovka, w

_grobie

F

(2107) (Tabl. 28 - KP II

1897, ryc. 31). Zaczep

klamry

za-haczono o

_jeden

z otworów

_{umieszczonych}

_przy

przeciw-leg?ym

ko?cu rzemienia _{(Tabl. 28a4),} dodatkowo

wzmoc-nionym przez br?zow? nak?adk? (H. Jankuhn 1933a,

s. _185). Podobnie _zapinany

_by?

_pas

_znaleziony

w Berezo-vce (Tabl. _5p - T.

Ibsen, K. Skvorzov 2005, ryc. 19), wi?c

najpewniej tak?e i _pozosta?e

_okazy

_omawianych

_pasów.

uszka

_"zamykanego"

_{przy pomocy} nitu - umieszczano

w nim _{ramk? (Tabl.} 31a

-H. _Jankuhn 1933a, s. 167, ryc.

1).

Tylko

w

_przypadku

dwóch

_zabytków

_konstrukcja

_jest

inna od _{opisanej (H. Jankuhn} 1933a, s. _173). Kolec

sprz?cz-ki

_znalezionej

w Putilovie, w

_grobie

15 zosta?

_odlany

wraz

z _poprzecznie do _{niego usytuowan?, prostok?tn? blaszk?,} po??czon? trzema nitami z _pozosta??

-a?urow? cz??ci?

skuwki _{(Tabl. 34a).} Równie? kolec _sprz?czki

_pochodz?cej

z Aroslavskoe, stan. _IV, z

_grobu

20 odlano wraz z

po-przecznie do _{niego usytuowan?, prostok?tn?}

_p?ytk?,

po??czon? nitami z _{pozosta?? cz??ci?} skuwki. Dolna _cz???

tego kolca jest

wyj?tkowo

d?uga

i _{opiera si?} na _niej

sze-roki rzemie? oraz _przymocowana do _niego cienka

blasz-ka zdobiona wzorem

_trybowanym

_{(Tabl. 4c).}

Sposobu zapinania "pasów

sambijskich"

przy pomocy

sprz?czek nie mo?na naturalnie _wi?za? z

_wp?ywem

no-rycko-pano?skim.

Impulsem do _{powstania tej}

konstruk-cji

by?y

najpewniej pozbawione

a?urowych

skuwek

sprz?czki o

_{nieruchornych,}

_{przed?u?onych}

w skuwki

kolcach

-typów Cl-9. Z

_Pó?wyspu

_Sambijskiego

znane

s?

tylko

trzy

egzemplarze

tych

zabytków.

Z dawno

Waren-gen, Kr. Fischhausen,

Depotfurui

(Tabl. 38i) pochodzi okaz

typu CI _(Prussia 4, 1878, s. 92; H. _Jankuhn 1933a, s. 178,

ryc. 6; 1933b, s. _222), z _{Primorska, raj.}

_Zelenogradsk

(I1pMMOpCK, pa?, 3eJIeHOrpa,I1;CK, dawno Fischhausen, Kr. loco

-sprz?czka typu C3 _(W. Nowakowski 2002, s. 142,

ryc. 7: 1) i z dawno Warnicker _Forst, Kr. Fischhausen, stan.

II,

_grób

VIa

-sprz?czka typu C4 _(H. Kemke 1909,

s. 388-389). _Sprz?czk? z dawno Warnicker Forst

_nale?y

datowa? na

_m?odszy

okres

_przedrzymski

_{(M. J.} Hoffmann

2000, s. 142).

_Egzemplarz

z Primorska, na _podstawie

ana-legii

do znalezisk m.in. z terenów kultur

_{przeworskiej,}

bogaczewskiej

oraz

_{wielbarskiej,}

odnie?? mo?na do faz

A2/A3-B2a (por. R.

_{Madyda-Legutko}

1987a, s. 16-18,21;

W. Nowakowski 1995, s. 24-26; 2002, s. 139-143; P.

Szy-ma?ski 2005, s. 30-31; P. Iwanicki, A.

_{Juga-Szyma?ska}

2007, s. 46-53; T. _D?browska 2008, s. 38). _Sprz?czk?

z dawno _{Warengen towarzysz?cy jej inwentarz,} w _tym

fi-bule _typów A.42 i _{A.72, pozwala} datowa? na _{faz? B2•}

Mimo rozbie?no?ci

_{konstrukcyjnych}

klamer

sarnbij-skich i

_norycko-

_pano?skich, idea _{zapinania" pasów}

sam-bijskich"

przy pomocy klamer najpewniej zosta?a

zaczerp-ni?ta z obszarów

_{naddunajskich.}

_Widoczny

_jest

_jednak

tak?e

_wp?yw

z _innego terenu. H. _Jankuhn

_zauwa?y?

po-dobie?stwo

_{konstrukcyjne}

klamer

_sambijskich

i klamer

hakowych

znad

_dolnej

_Wis?y

_{(H. Jankuhn} 1933a, s. _186).

Zagadnienie

to _rozwin??a Renata

_Madyda

-Legutko,

wedle

której,

pod

wzgl?dem

konstrukcji,

sambijskie

klamry

wydzielonego

przez ni? typu 3a _{(Tabl. 20b) s?} zbli?one do

klamer _typu 2a

-dwudzielnych,

o

_d?ugim

_zaczepie

po??-czonym nitem z _{poprzecznie usytuowan? blaszk?,} które

koncentrowa?y

si? nad _{doln? Wis??,}

_gdzie

_pojawi?y

_si?

w fazie _{B2a (R.}

_Madyda

-Legutko

1990a). By? mo?e ludno??

kultury

Dollkeim -Kovrovo

zapo?yczy?a

od ludno?ci

kul-tury

wielbarskiej

pomys?

konstrukcji

klamry

o

_d?ugim,

zagi?tym zaczepie i doda?a _{okaza??, a?urow? skuwk?.}

Argumentem za _{t? hipotez? s?}

_?lady

_o?ywionych

kontak-tów

_pomi?dzy

_Pó?wyspem

_Sambijskim

a _stref? A

_kultury

wielbarskiej

(R.

Wo??giewicz

1981, s. ₈₄₎ w fazie _B2,

b?-d?ce zapewne efektem

wspólnego

udzia?u ludno?ci

za-mieszkuj?cej

te _tereny whandlu

_bursztynem

_(W.

Nowako-wski 1989, s. 145-151; 1996, s. _98-99).

Egzemplarze

znalezione w Primorsku oraz w dawno

Warnicker

_{Forstwykonano}

z ?elaza, natomiast _sprz?czka

pochodz?ca

z dawno _{Warengen jest br?zowa.} Nie mo?na

wykluczy?,

?e _pierwotnie stanowi?a ona element _"pasa

sambijskiego"

(patrz

katalog

- H.

Jankuhn 1933a, s. _178;

1933b, s. _222). Przemawia za _{tym jej} surowiec oraz to, ?e

stylistycznie

odpowiada sprz?czkom "pasów

sarnbij-skich"

-ma _podobnie

_profilowany

kolec i _profilowan?

ramk?. By? mo?e do

_wierzchniej

_strony

_w?skiej

_skuwki,

w _{któr? przechodzi} kolec, _{przy pomocy nitów,} przymo-Drug?,

liczniejsz?

grup? "pasów

sambijskich"

stanowi?

okazy

zapinane przy pomocy sprz?czek typów C10-12

(Tabl. 4c, 16j, 30s) - _o

nieruchornych,

przed?u?onych

w skuwki kolcach i

_ruchomych

ramkach _{(H. Jankuhn}

1933a, s. _167-182; R.

_{Madyda-Legutko}

1987a, s. _18, tabl.

6:10.11,7:12). Kolec

_zwykle

odlewano wraz ze _skuwk?.

Kszta?t _jego

_nasady

_by?

_zbli?ony

do _otwartego ko?a lub

7

Okre?lenie _{Depotfund podano} za Adalbertem _{Bezzenbergerem} (I 904,

s. _75). W _pierwszej wzmiance o znalezisku _{(Prussia 4, 1878,} s. ₉₂₎ u?yto s?owa _Dep?t, natomiast _Ingvald Undset (1882, s. _{160) opisa? je}

jako ein Collectiv- (oder D?poi-) Fund.

6

Panu dr. Timo Ibsenowi _{(Archaologisches} Landesmuseum, Schlof

Gottorf, Schleswig) dzi?kuj? za _{udost?pnienie nieopublikowanej cz??ci}

cowana

_by?a

a?urowa rama. Jak _dot?d nieznana _jest sprz?czka o

_takiej

_konstrukcji,

ale _{podobn? maj?}

_klamry

"pasów

sambijskich"

znalezione w: _Kovrovie, w

_grobie

26 _{(Tabl. 20b),}

_Lugovskoe,

w

_grobie

A _{(18) (Tabl. 24c)}

oraz Gur'evsku (Tabl. 7b). _{Interpretacji}

_zabytku

z dawno

Warengen

jako

elementu _"pasa

_{sambijskiego"}

_zdaj?

_si?

jednak

przeczy? znaleziska

_podobnych

_{stylistycznie}

sprz?czek typu CI

-br?zowych,

o

_{profilowanych}

ramkach

i kolcach

-z obszaru

_strefy

A

_kultury

_{wielbarskiej.}

Zbli-?ony

egzemplarz

pochodzi ze stanowiska w

Grudzi?dzu

-Rz?dzu, pow.

grudzi?dzki

(dawn. Rondsen, Kr. Graudenz),

z

_grobu

432/1888 _{(S. Anger} 1890, s. 37, tabl. _17:20), a

nie-co dalsze

_analogie

(z

_dodatkowymi

okuciami

_brzegu

rze-mienia) stanowi? sprz?czki z

_Elbl?ga-Pola

Nowomiejskie-go, pow. elbl?ski (dawn.

Elbing-Neustiidter

Feld, Kr.

Elbing

-E. Blume 1912, s. 47, ryc. 46) oraz z Pruszcza

Gda?skie-go, pow.

gda?ski,

stan. 10, z

_grobu

49 _(M. Pietrzak 1997,

szechnych

dla form

_po?udniowych

_masywnych,

zoomor-ficznie

_zdobionych

_{kab??ków (Tabl.} 2b

-patrz J. Garbsch

1965, s. 94-101, ryc. 51-54).

Niekiedy

zaopatrywano je

jednak

w niewielkie _{kab??czki, najpewniej s?u??ce}

zawie-szaniu _{narz?dzi (Tabl. 30, 29f-h).} Ko?ce rzemieni _"pasów

norycko-pano?skich"

by?y

zako?czone wielokrotnie

pro-filowanymi

okuciami _(Tabl. 2c

-patrz J. Garbsch 1965,

s. 104-106, ryc. 56),

których,

poza

jednym

wyj?tkiem

(Tabl. 16m - R.

Madyda-Legutko

1987b, s. _27), brak

w _"pasach

_{sambijskich".}

Ponadto rzemienie _"pasów

no-rycko-pano?skich"

dekorowano _masywnymi,

pó?kuli-stymi nitami _(Tabl. 2a

-patrz J. Garbsch 1965, ryc. 58:

1--3), które nie

_wyst?powa?y

na

_Pó?wyspie

_Sambijskim.

Dalsze ró?nice widoczne _s? w_{ornamentyce. Wi?kszo??}

skuwek klamer _"pasów

_{norycko-pano?skich"}

mia?a _ca??

powierzchni?

wype?nion?

drobnym

a?urem o

_zbli?onym

kszta?cie _{(Tabl. 2d-f),} natomiast skuwki klamer _i

sprz?-czek oraz _prostok?tne nak?adki _"pasów

_sambijskich"

_by?y

niekiedy

podzielone na _pola dekorowane a?urem o

ró?-nych

wzorach _{(Tabl. 23g,} 35i

-H. _Jankuhn 1933a, s. 193;

J. Okulicz 1976, s. _196).

_{Najliczniejsze}

_grupy skuwek

klamer" pasów

norycko-

pano?skich"

stanowi?y

zdobione

a?urem

_{prostok?tnym,}

w kszta?cie

_krzy?y

i

_litery

T

_(typ

B1) oraz w kszta?cie

_{florystycznym}

_(typ

_{B2) (J.} Garbsch

1965, s. 84-89, ryc. 44-45). Natomiast na skuwkach i na

nak?adkach _"pasów

_sambijskich"

_pojawia?y

_{si? motywy}

zbli?one do form

_obecnych

_tylko

na

_niektórych

_zabytkach

naddunajskich

(J.Okulicz 1976, s. 194-196; U.

_Kobyli?ska

1981, s. 148-149; 1986, s. 385-388). A?ur

_prostok?tny

(Tabl. 3g),

"schodkowy"

(Tabl. 16j) i w kszta?cie

_krzy?a

(Tabl. 7a) jest

zbli?ony

do

_ornamentyki

skuwek _typu B1

(Tabl. 2d

-patrz J. Garbsch 1965, ryc. 44),

pó?kolisty

(Tabl.

7b) przypomina

obecny

na skuwkach _typu B2 _(Tabl. 2e

-patrz J. Garbsch 1965, ryc. 45), a tzw. _{.wazowaty" (Tabl.}

26a)

zdobi?cy

niezbyt

popularne skuwki _typu B5 _(Tabl.

2f

-patrz J. Garbsch 1965, ryc. 48).

s. 17, tabl. X/49:1.1a, CLXV:2).

Wydaje

si? prawdopodobne, ?e ludno??

_kultury

Doll-keim -Kovrovo

zapo?yczy?a

pomys?

konstrukcji

sprz?czek

o

_nieruchornym

kolcu i

_ruchomej

ramce od ludno?ci

kul-tury

wielbarskiej

znad

_dolnej

_Wis?y

i doda?a _a?urow?

skuwk?, wskutek _czego

_powsta?y

okaza?e _"pasy

_sambijskie"

(por. H. _Jankuhn 1933a, s. 178-182; R.

_Wo??giewicz

1976;

U.

_Kobyli?ska

1981, s. 142-143; 1986, s. 380, 382-383).

Do _{przyj?cia tej}

_hipotezy

sk?ania ró?nica

_{chronologiczna}

-sprz?czki znad

_dolnej

_Wis?y

_s? starsze. Okazowi z

Rz?-dza _towarzyszy? mia?a _zapinka o

_konstrukcji

?rodkowola-te?skiej

(R. Hachmann 1972, s. 93; por. S. Anger 1890,

s. _{37), sprz?czce} z

_Elblaga

_zapinki oczkowate okre?lone przez

Blumego

jako

A III alt. iA III mittl., a

egzemplarzo-wi z Pruszcza

_Gda?skiego

_zapinka zbli?ona do _typu A.1 02.

Niewykluczone,

?e istnia?a tak?e trzecia _{grupa" pasów}

sambijskich"

-zapinana przy pomocy

Krempenschnallen

(patrz R.

_{Madyda-Legutko}

1987a, s. 43-44, tabl. _12).

WKovrovie, w

_grobie

11a znaleziono _{sprz?czk? typu} F3

(Tabl. 15g) oraz

_fragmenty

_a?urowych

blaszek, najpew-niej stanowi?ce

fragmenty

skuwki _sprz?czki i nak?adki

mocowanej do ko?ca rzemienia _{(Tabl. 15d.e). By?} mo?e

sprz?czka typu F3

_by?a

_po??czona z _{a?urow? skuwk?}

i wraz z _ni?

_tworzy?a

_zapi?cie

"pasa

sambijskiego".

Nie

mo?na

_jednak

_wykluczy?,

?e w

_grobie

_tym

_znajdowa?y

_si?

dwa _pasy

-"sambijski"

i _{zapinany przy pomocy}

sprz?cz-ki _typu F3. Inna

_{Krempenschnalle}

z _{a?urow? skuwk? (Tabl.}

27e), o _{nieznanym miejscu}

_odkrycia,

_znajdowa?a

_si?

w zbiorach

_Kbniglichen

Staatsarchiv w Królewcu _(H.

Jan-kuhn 1933a, s. 199; H. _{Jankuhn, Spu?cizna).} Uznanie _jej

za element _"pasa

_{sambijskiego"}

_by?oby

_jednak

nadu?y-ciem, _poniewa?

_wykonano

_j? nie z _br?zu, a z ?elaza.

Niemniej, wpisuje si? ona w

_stylistyk?

_omawianych

_pasów.

Ponadto na elementach _"pasów

_sambijskich"

wyst?po-wa?y

typy zdobie?, które trudno

_wywodzi?

od form

nad-dunajskich

i _najpewniej

_stanowi?y

efekt _miejscowej

_mody.

Znajduj?cy

si? na skuwce _sprz?czki

_znalezionej

w

Putilo-vie, w

_grobie

15 (Tabl. 34a) i na nak?adce

_pochodz?cej

z Tlilenina _{(Tabl. 34c)} ornament w kszta?cie

_wkl?s?ych

kó?

wype?nionych

wypuk?ymi

krzy?ami

i _{punktami, wpisuje}

si? w

_stylistyk?

_sambijskich

ozdób

_datowanych

na _{faz? B2}

(patrz U.

_Kobyli?ska

1981, tabl. _1:5). Podobne zdobienie

wyst?pi?o

m.in. na

_kolistej

_{zapince tarczowatej} z

miejsco-wo?ci

_Dybki,

_raj.

_Zelenogradsk

_{CIJ;bI6KM, pa?,} 3eJIeHO-rpap;cK, dawno

Wargenau-Kunterstrauch,

Kr. Fischhausen),

w

_grobie

IV _{(patrz J.}

_Heydeck

_1909, tabl. _XXXVI:a) oraz

na niewielkich _{nak?adkach, najpewniej}

_stanowi?cych

aplikacje

"czepca':

pochodz?cych

z Kar'ernoe, z

_grobu

3

(H. Jankuhn 1933a, przyp. 29; H. _{Jankuhn, Spu?cizna).}

Tak?e inne _typy ornamentu,

_jak

np. pary

wybijanych,

koncentrycznych

kó?ek,

by?y

nieobecne na

_zabytkach

Oprócz

opisanych

ró?nic w _{sposobie zapinania,}

mo?-na

_wykaza?

dalsze rozbie?no?ci

_pomi?dzy

_"pasami

sam-bijskirni"

a _"pasami

_{norycko-pano?skimi"}

_(J.Okulicz

pow-typu A.721O• Wfazie _B2 na obszarze _omawianej

_kultury

rozpocz??a si? moda na

_inkrustacj?

_br?zowych

ozdób

?elazem - widoczna m.in.

na elementach _"pasów

sam-bijskich"

i na _zapinkach, która _{upowszechni?a si?} w fazie

B2/CI-Cla (por. H. _Jankuhn 1933a, s. 169). Wówczas ch?tnie zdobiono w ten _{sposób zapinki} serii A.V.1 _(patrz

R. Klebs 1877, tabl. _11:3) oraz

_bransolety

_(patrz O.

Tisch-ler, H. Kemke 1902, tabl. _X1V:18).

naddunajskich,

wi?c najpewniej

zosta?y

dodane _przez

miejscowych

-sambijskich

wytwórców pasów. Z kolei na

nak?adce z Tulenina (Tabl. _34c) oraz na skuwce _sprz?czki

i na nak?adce z _miejscowo?ci

_Nalikajmy

_{(Tabl. 27a.b)}

znajdowa?

si? ornament

_okre?lany

_przez H. _Jankuhna

_jako

jischgratenartiges

lub

_{tannenzweigahnliche}

_{(H. J}ankuhn

1933a, s. 176, 187). Ten równie? nie

_znajduje

_analogii

w zdobieniach skuwek _"pasów

_{norycko-pano?skich".}

Wliteraturze _{zaproponowano wi?zanie go} z

ornamenty-k? wczesno

_rzymskich

oku? _uprz??y ko?skich

_znanych

z

_rzymskich

_{prowincji (J.} Werner _1953, s. 256, 260, ryc. 1;

U.

_Kobyli?ska

1986, s. 385-387, ryc. 8). Jednak

geogra-ficznie _bli?sz?

_analogi?

stanowi zdobienie _nachrapnika

z dawno _{Mehlawischken,} Kr. Labiau _{(H. Jankuhn} 1933a,

s. 176, 187, przyp. 30; C.

Engel,

R. Grenz, Spu?cizna; por.

L Undset 1882, s. 161, tabl. XV1:19; W La Baume 1944,

s. 7). _{Prawdopodobnie} taki sam ornament

_znajdowa?

_si?

tak?e na _nachrapniku z _Berezovki, z

_grobu

23 _(H.

Jan-kuhn, Spu?cizna; por. W La Baume 1944, s. 3, ryc. 5h).

Mimo

_wykazanych

ró?nic

_{konstrukcyjnych}

iornamen

-tacyjnych

pomi?dzy

"pasami

sambijskimi"

a _"pasami

norycko-pano?skimi',

nale?y

zgodzi?

si? z _propozycj?

O.

_Almgrena,

_mówi?c?, ?e

_formy

_sambijskie

_powsta?y

w

_wyniku

_oddzia?ywa?

_{naddunajskich}

(O.

_Almgren

_1913,

s. _269). Ró?nice

_pomi?dzy

_"pasami

_sambijskimi"

_i

"pasa-mi

_{norycko-pano?skimi"}

_?wiadcz?

_jednak,

?e

_zabytki

pochodz?ce z obszaru _{zajmowanego przez kultur?}

Doll-keim -Kovrovo nie

by?y

importami, a

_stanowi?y

na?ladow-nictwa _{(H. Jankuhn} 1933a, s. _194). Osiad?a na

_Pó?wyspie

Sambijskim

ludno?? _zaadaptowa?a

_elementy

_stroju kobiet

zamieszkuj?cych

obszary

naddunajskie,

dostosowuj?c

je

do

_miejscowych

_{potrzeb czy}

_mody

-wprowadzi?a

odmien-ne _rozwi?zania

_{konstrukcyjne}

i inne _w?tki zdobnicze. Nie

mo?na _przyjmowa?, ?e kierunek

_oddzia?ywa?

_by?

odwro-tny, poniewa? "pasy

sambijskie"

datowane s? na _{faz? B2}

i

_sporadycznie

_wyst?powa?y

_jeszcze wfazie _B2/CI-Cla, za?

"pasy

norycko-pano?skie"

wesz?y

w _{u?ycie wcze?niej}

-Za _przejaw

_sambijskiej

_mody

_nale?y

równie? uzna?

inkrustacj?

?elazem - ozdobiono

w ten _sposób kolce

sprz?czek z _Kovrova, z

_grobu

11 b i z Krasnodonskoe

(H. Jankuhn 1933a, s. 169).

_Dotychczas

w

_publikacjach

nie _{po?wi?cono miejsca} kwestii

_takiego

_sposobu

orna-mentowania

_{wczesnorzymskich}

_sambijskich

_ozdób,

a _{obecnie, dzi?ki dost?powi} do ?róde?

_{archiwalnych,}

mo?na to

_zagadnienie

nieco _rozwin??.

We wczesnym okresie

_wp?ywów

_rzymskich

na

obsza-rze

_kultury

Dollkeim-Kovrovo

_niezwykle

_popularn?

ozdob?

stanowi?y

zapinki typów A.42 oraz wariantu 2.

typu A.728 (W Nowakowski 1989, s. 145, 148, 156, ryc.

2; 1991,s. 52, 65, ryc. 3; 1996,s.49-50, 155-156,mapa

4).

Wszystkie

znalezione

_egzemplarze

_owych

_zapinek

wykonano

z _br?zu, ale ich

_grzebyki

_cz?sto inkrustowano

?elazem. Zdobienie takie zaobserwowano na

przynaj-mniej czternastu

_{egzemplarzach}

_typu A.429 i _dziesi?ciu

nr1a(C. Scherbring 1883,s. 105-106; H. la n k uhn, _Spu?cizna;

por. F. _Jak ob s o _{n, Spu?cizna), Lugovskoe, grób} 20 (H. Ja n kuhn,

Spu?cizna; por. G. Bujack 1890,s. 172; A. Bitner- Wróblewska

2008, tabl. CXCI), Poddubnoe (1-2 egz.), nieznany kontekst znalezienia

(H. Ja n k uh n, _Spu?cizna; zbiory MVF Pr 3909), Povarovka, grób VII

(1-2egz.;H. Jankuhn,Spu?cizna;por.K. Stadie 1909,s. 370-371;

M.Jahn 1921,s. 117;W La Baume 1941,s. 7; M. lahn,

Spu?ci-zna; M. S chmied ehelm, Spu?cizna VM), Povarovka, nieznany

kontekst znalezienia (H. Ja n kuh n, Spu?cizna), dawno _Warengen,

Depotfund (patrz katalog; H. Ja n k uhn, Spu?cizna; por. Prussia 4,

1878, s. _92; I. Und s e t1882, s. _160; A. Be z z e nb e r_ge r _1904, s. _75).

8

W_artykule zastosowano _{system klasyfikacji zapinek typu} A.72

opi-sany w _{niepublikowanej pracy magisterskiej, przygotowanej przez}

autork? w2009 r. _pod kierunkiem _prof. dr hab. _Wojciecha

Nowakow-skiego (A. Chili?ska 2009). Wariant 1. _{zapinek typu} A.72 _obejmuje

egzemplarze z _{ci?ciw? przytrzymywan?} szerokim _haczykiem iz_p?ytk?

oporow? na _{g?ówce (opisany przez} O. _{Almgrena jako} wie _Fig. 72

- o.

Almgren 1923, s. _157-158), wariant 2. _{obejmuje egzemplarze} ze

spr??yn? i _{ci?ciw? zamkni?tymi} w tulei _(opisany jako mit Hiilse

- O.

Almgren 1923, s. _157-158), wariant 2.1 _{obejmuje egzemplarze} ze

spr??yn? i_{ci?ciw? zamkni?tymi} w tulei otwartej od _{spodniej strony,}

której d?u?sze _{brzegi ??czy w?ska} blaszka, wariant 2.2 _obejmuje

egzem-plarze ze _spr??yn? i_{ci?ciw? zamkni?tymi} wtulei otwartej od spodniej

strony, której d?u?sze _brzegi s? niepo??czone, wariant 3. _obejmuje

eg-zemplarz, który prawdopodobnie ma _{konstrukcj? zawiaskow?.}

10

Hrustal'noe, grób XVIIILf - ₂

egz., w_{tym jeden} wariantu 2.1 _(patrz

katalog; H. la n k uhn, _Spu?cizna; por. G. Bujack 1889, s.

277--278; A. _Bezzenberger 1904, s. _74-75; M. lahn, Spu?cizna;

M. Schmiedehelm, Spu?cizna VM), Kovrovo, grób 2 - 2

egz.

wa-riantu2.1 (BA 1880, tabl. 8:374; O. T is ch ler, H. Ke mke 1902, s. _16,

tabl. II:13; H. _Ja n kuh n, _Spu?cizna), Povarovka, znal. lu?ne

-egz.

wariantu 2.1 (H. Ja n k uhn, Spu?cizna; zbiory MVF Pr 3899; por.

M. Sc hmied ehelm, _Spu?cizna VM), Putilovo, grób 400

-egz.

wariantu 2.1 (H. [a nku hn, Spu?cizna; por. O. Tischler 1891,s.22;

O. Alm_g re n _1923, s. _158,216; 5MB-PK/MVF, IXd 8, PM-A 1839/1;

O. T is c h ler, Spu?cizna), Putilovo, znal. lu?ne

-egz. wariantu 2.1

(H. Ja n kuhn, _Spu?cizna; por. M. Jah n, _Spu?cizna; M. Sch mie

-d ehelm, Spu?cizna VM), Samland. _Sammlung Michaelis

-egz.

wa-riantu 2.1 (H. Ja nk uh n, _Spu?cizna; por. M. Sc hmied eh elm,

Spu?cizna VM), dawno _{Warengen, Depotfund}

-egz. wariantu 2.1 _(patrz

katalog; H. _Ja n k uh n, _Spu?cizna; por. Prussia 4, 1878, s. _92; L Und

-s et 1882, s. 160; A. B e z z e n b e r _ger 1904, s. _75), dawno _Warnikam,

Kr. _{Heiligenbeil,} znal. lu?ne

-egz. wariantu 2.2 (BA 1880, tabl. 8:376;

O. Tischler, H. Kemke 1902, s. 45, tabl. II:11; H. l a nk uhn,

Spu?cizna; por. M. Sc hmied ehelm, _Spu?cizna 7.13c.228).

9

Gur'evsk, groby: 10 (2 egz.), 13, 23 _{(patrz katalog;} KP II 1897, s. 15,

ryc. 44; A. _Bezzenberger 1904, s. _71-72; H. la n k uhn,

Spu?-cizna; M. Sch mied eh elm, Spu?cizna 7.25), Kovrovo, groby: 1 ₍₂

egz.), 11b, 16 _{(patrz katalog;} BA 1880, tabl. 7:359.360.363.364; O.

Ti-s ch ler, H. Kemke 1902, s. 15, 17, tabl. 1:10.11.13; M. lahn,

w czasach

_{pó?noagustia?skich,}

_{najpopularniejsze}

_sta?y

si? w _po?owie I _wieku,

_sporadycznie

_{wyst?puj?c jeszcze} w _po?owie II wieku (J. Garbsch _{1965; J.} Okulicz _1976, s. _{191-192). Wyra?n?} rozbie?no??

_{chronologiczn?}

_owych

zabytków

Jerzy Okulicz- _{Kozaryn (IOkulicz} 1976, s. 196)

t?umaczy?

tym, ?e _{omawiany pas} musia?

_by?

w _u?yciu

w?ród kobiet

_sambijskich,

nim _{jego pierwsze}

_egzemplarze

trafi?y

do

_grobów

_wyposa?onych

_wed?ug

_{nowego obrzqdku}

w

_poczqtku

_fazy

B2. Fakt, i? brak _jest znalezisk _"pasów

sambijskich"

datowanych

analogicznie,

jak

wi?kszo??

norycko-pano?skich

-na _{faz? Bp}

_chyba

nie _powinien

specjalnie

dziwi? _(por. U.

_Kobyli?ska

1986, s. _388-389),

poniewa? liczba

_zabytków

o

_takiej

_chronologii

_znanych

z

_Pó?wyspu

_Sambijskiego

_jest znikoma i wzrasta _dopiero

w fazie _B2, wraz z

_{krystalizowaniem}

_si?

_kultury

Dollkeim--Kovrovo _(patrz W Nowakowski 1996, s. _93-95). Wfazie

BI ludno??

_{zamieszkuj?ca}

_Pó?wysep

_Sambijski

prawdo-podobnie

utrzymywa?a

jednak

kontakty

z obszarami

naddunajskimi

i _mimo, i? trudno wskaza? tak datowane

?lady

materialne, ?wiadectw

_tych

_oddzia?ywa?

mo?na

szuka? w ?ród?ach

_pisanych

(Tac. Germ. 45).

powstania "pasów

sambijskich".

Ryszard

Wo??giewicz

przypuszcza?,

?e pasy te

_mog?y

nie mie?

_jednego

pierwo-wzoru. _Przyjmuj?c kierunek

_naddunajski

za _oczywisty,

zwróci? _uwag? na zbli?one do _"pasów

_sambijskich"

_formy

sprz?czek z Gotlandii i znad

_dolnej

_?aby

(R.

_Wo??giewicz

1976). Znacznie

_dalej

w swoich rozwa?aniach _posz?a

Urszula

_Kobyli?ska

_(1981, s. 139-150; 1986).

Akceptuj?c

fakt

_wp?ywu

_{norycko-pano?skiego,}

_uzna?a, ?e _jest on

przez

badaczy

przeceniany (U.

Kobyli?ska

1986, s.

373-- 3

74) i

_zasugerowa?a

inne mo?liwe kierunki

_oddzia?ywa?.

Szczególn?

uwag? zwróci?a na kierunek

_pó?nocny,

zauwa-?aj?c m.in. _wspólne

_cechy

_"pasów

_sambijskich"

i _"pasów

gotlandzkich"

(U.

Kobyli?ska

1986, s. 377-379).

Gotlan-dzki rodowód _"pasów

_sambijskich"

_wydaje

_si?

_jednak

ma?o

_{prawdopodobny}

_(W Nowakowski 1996, s. 73)

-ze

wzgl?du

na

_zbyt

du?e rozbie?no?ci

_{chronologiczne,}

kon-strukcyjne

i

_stylistyczne

_mi?dzy

_tymi

_zabytkami

_(patrz

E.

_Nyl?n

1956, s. _452-468).

_Nale?y

_jednak

_zgodzi?

_si?

z _hipotez? R.

_{Wo??giewicza,}

_mówi?c? ?e omawiana forma

pasa

mog?a

nie mie?

jednego

pierwowzoru. Obok

ewi-dentnego

wp?ywu

naddunajskiego,

w _{rozwi?zaniach}

kon-strukcyjnych

widoczne _{s? zapo?yczenia} z

_innych

ob-szarów

-najpewniej ze

_strefy

A

_kultury

_{wielbarskiej.}

Najpewniej wi?c genez? "pasa

sambijskiego"

wi?za?

nale?y

z

_{dalekosi??nymi}

kontaktami ludno?ci

zamieszku-j?cej

Pó?wysep

Sambijski

z obszarami

_{naddunajskimi}

w fazie _{BI (J.Okulicz} 1976). Zdaniem _J.

Okulicza-Koza-ryna powstanie "pasa

sambijskiego"

by?o

skutkiem

bez-po?rednich kontaktów _miejscowej ludno?ci z

penetruj?-cymi

Pó?wysep

Sambijski

kupcami z Noricum i Panonii

lub z o?rodków kwadzko-markoma?skich (J.Okulicz

1976, s. _{197-198,206).}

Chronologia "pasów sambijskich"

Datowanie _typów

_konstrukcji

Jak

wykazano,

"pasy

sambijskie",

ze

_wzgl?du

na

kon-strukcj?,

mo?na _{podzieli? przynajmniej} na dwie _grupy.

Pierwsza

_obejmuje

_{zapinane przy pomocy} klamer _typu 3,

druga

-zapinane przy pomocy sprz?czek typów C10-12. Na _podstawie

_dost?pnych

?róde?,

mi?dzy

tymi grupami

nie mo?na

_wykaza?

_ró?nicy

_{chronologicznej.}

W

_grobach

klamrom i _sprz?czkom

_towarzyszy?y

bowiem te same

formy

zabytków

-zapinki typów A.42 i _{A.60-62, zapinki}

tarczowate oraz

_bransolety

_odmiany

BIA.

Nie mo?na

_jednak

_wykluczy?,

?e do takich bezpo?red-nich _spotka? nie dochodzi?o _(U.

_Kobyli?ska

1986, s. _384).

Z terenu

_kultury

Dollkeim-Kovrovo i z obszaru

_ca?ego

kulturowego

kr?gu

zachodnioba?tyjskiego

brak bowiem

importowanych

elementów _"pasów

norycko-pano?ski-ch"!', Znane _s? one natomiast z terenu

_kultury

wielbar-skiej

-np. z

_Ciep?ego,

_pow. tczewski (dawn.

_Warmhof,

Kr.

Mewe), z

_grobu

_{szkieletowego}

32 _pochodzi klamra _typu

G2a _(A. Schmidt 1902, s. 107, tabL VIII:17; J. Garbsch

1965, s. _234), a w _{Rogowie, pow. toru?ski,} stan. 23, w

gro-bie 59 znaleziono

_kompletny

_"pas

_{norycko-pano?ski"}

(E. Bokiniec, W Chudziak, K.

_Cyrek,

_J. Gackowski _2003,

s. 50, ryc. 28). By? mo?e ludno??

kultury

wielbarskiej

znad

dolnej

Wis?y

po?redniczy?a

w kontaktach

sambijsko-nad-dunajskich,

co _najpewniej

_by?o

_zwi?zane z

funkcjonowa-niem _"szlaku

_{bursztynowego':}

Wkulturze

_wielbarskiej

_{zapinki typu} A.42 _s?

_jednym

z

_{wyznaczników}

_fazy

_{B2 (J.}

_Andrzejowski

_1994, s. 91; por.

R.

_Wo??giewicz

1981, ryc. 1; M. Ol?dzki 1992, przyp. 20;

1998, s. _81). Na obszarze

_kultury

Dollkeim-Kovrovo

najcz??ciej

znajdowane

s? obok zapinek typów A.60-62

-np. w _Putilovie, w

_grobie

_{15 czy} w _Kovrovie, w

_grobach:

4, 11 b i 16 _(patrz

_katalog;

o. Tischler, Kemke 1902, s. _17).

W literaturze _{zaproponowano przed?u?enie} datowania

zapinek typu A.42 na obszarze

_kultury

Dollkeim

-Kovrovo po faz? B2/CI-Cla (W Nowakowski _1996, s. ₅₀₎ - _na

pod-stawie wzmianki o znalezieniu w _Povarovce, w

_grobie

VII

zapinek typów A.42 i A.41 _(M. Iahn 1921, s. _117). We

wspomnianym

grobie

prawdopodobnie

znajdowa?y

si?

jednak

dwie _{zapinki typu} A.42 _(K. Stadie _1909, s. _370;

H. _{Jankuhn, Spu?cizna;} M. Schmiedehelm, Spu?cizna VM), wi?c najpewniej

nale?y

je datowa? _jeszcze na _{faz? B2•}

Warto nadmieni?, ?e w literaturze _proponowano inne

mo?liwe kierunki

_oddzia?ywa?,

które

_przyczyni?y

_si? do

11

Wed?ug Jochena Garbscha w _{Koczku, pow. szczycie?ski (dawn.}

Koczek/Kotzek/Kotzeck/Waldersee, Kr. _{Johannisburg),} stan. II, w_grobie

67 znaleziono _{klamr? typu} G2a _O. G a rb s c h 1965, s. _82,228).

Nale-?y uzna? to za _pomy?k? badacza (W Nowakowski 1985, s. _79),

bowiem w _{rzeczywisto?ci} z _{grobu pochodzi} ?elazna _{sprz?czka typu}

G38 (R. Mad yda- Legu tko 1990b, s. _{561-562, 584).}

Towarzysz?ce zarówno klamrom,

_jak

i _sprz?czkom