L
I
S
T
Y
D O
R
E
D
A
K
C
J
I
Szanowni Koledzy,
z pewnym zakłopotaniem przeczytałem artykuł Przemysława R ó ż a ń s k i e g o „Hugh Gibson wobec kwestii żydowskiej w Polsce w 1919 roku” (PH t. XCV, 2004, z. 2, s. 233-240). Bez wątpienia raporty dyploma tyczne stanowiące najważniejszą podstawę źródłową artykułu, opublikowane już dość dawno w USA, są godne pamięci, jak też interesujące są związane z nimi tematycznie dokumenty zaczerpnięte przez autora z archiwów, choć nie wie on, że jeden z nich (relacja płk. Francisa F. Fronczaka) również był opublikowany wraz z innymi do kumentami. Kłopot polega na tym, że traktuje te źródła bezkrytycznie i nie zna literatury.
Ze zrozumiałych względów poseł sporządzał raporty przede wszystkim na podstawie zebranych relacji, które nie zawsze w pełni zasługiwały na wiarę. Pierwszym konkretnym przypadkiem wymienionym przez Gibso na był tzw. pogrom w Pińsku. Pisał o nim Frank G o l c z e w s k i ' n a podstawie dokumentów komisji sejmowej, zachowanych w spuściźnie Icchaka Griinbauma (członka komisji) w Jerozolimie; zachowany w Warszawie ra port komisji wojskowej oraz zeznania Fronczaka opublikowałem w „Polin”2, w następnym tomie ukazał się arty kuł Józefa L e w a n d o w s k i e g o 3. Z relacji Fronczaka (na której Gibson oparł swój raport) dowiadujemy się, że jego wiedza o wydarzeniach była oparta na informacji oficera, który bez sądu i śledztwa (wynika to z raportu komisji wojskowej) nakazał rozstrzelanie kilkudziesięciu Żydów, a więc pierwotne źródło wiadomości było oso biście zainteresowane fałszywym opisaniem wypadków. Wbrew jego informacjom nie było zebrania uczestników „komunistycznego spisku”, a jedynie paniczna decyzja młodego oficera, do którego doszła plotka o zagrożeniu garnizonu, która doprowadziła do zbrodni.
Nie miałem w ręku dokumentów dotyczących wydarzeń w Wilnie, natomiast o pogromie w Częstochowie 27 maja 1919 znam raport płk. Władysława Beliny-Prażmowskiego, który dowodził wówczas policją4. Pisał m.in.: „--- około godziny 12 w południe żołnierze z armii generała Hallera zaczęli obcinać brody spotykanym na uli cach Żydom, wywołując wśród nich panikę. Po wysłaniu silnych patroli policyjnych udało się utrzymać względny spokój. Około godziny 2 po południu--- ktoś strzelił do przechodzącego żołnierza, raniąc go w głowę. Nie uda ło się znaleźć sprawcy zamachu, lecz kiedy policja odeszła, tłum ciężko pobił czeladnika krawieckiego. Policji udało się go odbić, lecz kompania Ślązaków podjęła próbę przejęcia go z rąk policji, a następnie — razem z tłu mem — żołnierze rozpoczęli rabowanie i bicie Żydów. Wieczorem zapanował spokój, siedmiu Żydów zamordo wano, przeszło 30 raniono”. Opis ten niewiele ma wspólnego z wyjaśnieniami Gibsona.
Różański ma rację, gdy pisze, że oskarżenia o wystąpienia antysemickie „szkodziły sprawie polskiej, ponie waż utrwalały negatywny wizerunek Polaka-antysemity” (s. 234). Nie dostrzega jednak istotnej przyczyny tego, że podjęte w USA „konferencje polsko-żydowskie z kwietnia, czerwca i października 1918 r. nie przyniosły poro zumienia” (tamże). Nie zna bowiem przebiegu tych rozmów, w których ze strony polskiej uczestniczył w paź dzierniku Roman Dmowski. Obszerną o nich relację na podstawie archiwów amerykańskich opublikował Jerzy J. L e r s к i5. Wynika z niej, że amerykańscy rozmówcy zostali przekonani przez Dmowskiego, że przyszła Rzecz pospolita Polska nie zamierza uznać Żydów za pełnoprawnych obywateli. Nie widzi również, iż wieści krążące
1 F. G o l c z e w s k i , Polnisch-jüdische Beziehungen 1881-1922. Eine Studie zur Geschichte des Antisemitismus in Osteuro
pa, Wiesbaden 1981, s. 219-229.
2 J. T om a s z e w s к i, I4n.sk. Saturday 5 April 1919, „Polin. A jo u rn ai of Polish-Jewish Studies” 1.1 ,1986, s. 226-251.
3 J. L e w a n d o w s k i , History and Myth: Pińsk, April 1919, „Polin. A Journal of Polish-Jewish Studies” t. II, 1987, s. 50-72.
4 Dokument w :J. T o m a s z e w s k i , Rzeczpospolita wielu narodów, Warszawa 1985, s. 144-145.
G. J. L e r s k i , Dmowski, Paderewski and American Jews (A Documentary Compilationj , „Polin. A jo u rn ai of Polish-Je- wish Studies” t. II, 1987, s. 95-116.
586
LISTY DO REDAKCJIw prasie amerykańskiej o prześladowaniu Żydów i pogromach w Polsce mogły być przesadzone, ale — niestety — miały podstawy w faktach. Szkoda, że autor nie podjął próby skonfrontowania raportów, o których pisze, z in nymi dokumentami, już opublikowanymi, oraz z publikacjami dostępnymi w Polsce.
