Wyrobisz, Andrzej
"Oczerki istorii izuczenia sibirskogo
goroda konca XVI - pierwoj połowiny
XVIII wieka", D. Ja. Rezun, pod red. O. N.
Wilkowa, Nowosibirsk 1982 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 74/4, 769-772
1983
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
R E C E N Z J E
η
g g .---Opalczyka i później nie strac ił z nim k o n ta k tu ” (s. 231). A utor sam wspomniał już wcześniej (s. 116—117) dokum ent Opolczyka z 23 listopada 1374, w którym świadkiem, obok D ym itra, był Awdaniec. I później te dwie osoby w ystępują razem na dokum entach, np. 27 września 1389 (ZDMłp. cz. VI, n r1 1561) i 1 października 1389 (ZDMłp. cz. VI, n r 1562). Podobnie zbędna jest wątpliwość, czy D ym itr był w K rakow ie w czasie w ystaw iania dokum entu w dniu 14 października 1389, w k tó rym zapisał część dóbr swoim bratankom (s. 260—261). Obecność jego potwierdza dokument wystaw iony dzień wcześniej (ZDMłp. cz. VIII, n r 2555). Sprostowania Jřym aga też uwaga, że po Dymitrze objął urząd podskarbiego Hinczka z P rzem an- kowa (s. 227—228). Rachunki dw oru inform ują, iż przed 1393 r. podskarbim był Dzierzko Łopaciński (Rach., s. 164). N atom iast D ym itr jako m arszałek koronny pojawia się w źródłach nie od 26 października 1390, jak podaje autor (s. 227), lecz już od 5 sierpnia t.r. (KDKK cz. II, n r 369), co potw ierdza dokum ent z 16 sierp nia 1390 (KDmK cz. I, n r 74).Mimo dyskusyjności niektórych tez iksiążka Kazimierza M yślińskiego w arta jest lektury. Stanowi ona ważny w kład do podejmowanych w ostatnich latach badań nad karieram i społeczno-politycznymi w średniowiecznej Polsce. Ponadto łna cenną zaletę — dobrze się ją czyta, a nowe — naw et kontrow ersyjne — oceny i wnioski inspirują do dalszej dyskusji.
Grażyna R utkow ska
D. Ja. R e z u n , Oczerki is'orii izuczenija sibtrskogo goroda konca
X V I — pierw oj połowiny X V III wieka, pod red. O. N. W i ł k o w a ,
A kadem ija Nauk SSSR, Sibirskoje Otdielenie, In stitu t Istorii, Fiłołogii i Fiłosofii, Izdatielstw o „N auka”, Nowosibirsk 1982, s. 220.
Recenzowana tu książka jest czw artą z kolei pozycją z serii redagow anej przez 0. N. W i ł к o w a, a poświęconej historii m iast na Syberii w okresie do Rewolucji Październikowej. O ile poprzednie trzy tomy składały się każdy z kilk u n astu roz praw różnych autorów i o rozm aitej tem atyce o tyle omawiany tu ta j tom n ap i sany został w całości przez jednego badacza i poświęcony jednem u zagadnieniu: kształtow aniu się historiografii m iejskiej i świadomości historycznej w m iastach syberyjskich od czasu ich powstania w ostatnim dwudziestoleciu XVI w. aż do
połowy XVIII stulecia. v
Tem at to ważny nie tylko z punktu widzenia historii historiografii, historii nauki albo dziejów kultury, lecz także dlatego, że gromadzenie wiedzy o przesz łości i związane z tym kształtow anie świadomości historycznej je st bardzo w aż nym zjawiskiem społecznym, czynnikiem konsolidującym wielkie grupy społeczne. Historia wiedzy o przeszłości m iast syberyjskich i syberyjskiej historiografii m iej skiej może okazać się niezwykle w ażna dla poznania procesów form ow ania się społeczeństwa kolonialnego na Syberii i jego świadomości, a co za tym idzie pozna nia w ogóle historii kolonizacji Syberii. Ja k wiadomo syberyjskie m iasta odegrały w kolonizacji tej k rainy szczególną i doniosłą rolę, czego dowodzi m.in. fakt, że Sybirski prikaz był obok Razriadnogo príkazu jednym z dwóch urzędów centralnych inicjujących i nadzorujących budowę nowych m iast w państw ie rosyjskim w XVI 1. X V II w. * H istoria m iast syberyjskich to historia m iast kolonialnych, a ta jest dotąd słabo zbadana. S tąd duże znaczenie studiów prowadzonych przez D. J. R e z u n a także dla światowej historiografii m iast kolonialnych.
1 Zob. PH t. LXXI, 1980, n r 2, s. 377—386.
2 G. W. A l f i e r o w a , Organizacja stroitielstw a gorodow w russkom gosudar-
770 R E C E N Z J E
Pow stanie właściwej historiografii miejskiej na Syberii poprzedziła działalność urzędowych kancelarii w XVI i na początku XVII w. W praktyce kancelaryjnej kształtow ało się pojęcie o mieście jako osadzie różniącej się od wsi, obronnej, posiadającej cerkiew, będącej ośrodkiem handlu i rzemiosła, co było podstaw ą dla poczucia odrębności m iasta i odrębności jego historycznej genezy. W ówczesnych kancelariach» kształtow ał się też zakres term inów takich jak gorod i ostrog, których znaczenie wtedy starannie rozróżniano. Każdy z tych term inów m iał określony za sięg semantyczny i oznaczał określone treści społeczne, gospodarcze i k u ltu ro w e3. Było to w ynikiem pewnych doświadczeń historycznych i w yrazem historycznej świadomości. Sporządzając urzędową dokum entację diacy często sięgali do akt starszych szukając w nich historycznej argum entacji, a więc gromadzili i kształto w ali wiedzę o przeszłości. Częste powoływanie się w urzędowych pism ach na daty zakładania m iast rozw ijane bywało w całe ekskursy o przeszłości. Również w supli kach przedkładanych przez służylych liudiej pojaw iały się w argum entacji wywody historyczne będące swego rodzaju twórczością historiograficzną. Całą tę produkcję aktow ą, jej terminologię, zasób pojęć o przeszłości autor słusznie tra k tu je jako fazę przygotowawczą rozwoju historiografii m iejskiej, przyjm ując za L. N. P u s z k a r i e - w e m , iż tworząc jakiekolw iek źródła pisane ludzie zakodowują w nich inform acje o swoim sposobie myślenia, w tym także o swoim stosunku do przeszłości i pojmo w ania h isto rii4.
Drugi etap form owania się wiedzy o przeszłości m iast syberyjskich przypadł — według autora — na okres od czwartego do ósmego dziesiątka 1st XVII w. О’сюк twórczości kancelaryjnej, zaw ierającej m om enty historyczne, pojaw iły się wów czas pierwsze latopisy, w których odnotowywano w ydarzenia dotyczące historii m iast syberyjskich, przede w szystkim latopis stroganowski oraz latopis S. Jesipo- wa. Pod koniec tego okresu pow stała „Polityka” J. Kriżanicza, filozoficzny tra k ta t o państw ie i władzy, w którym a u to r zwracał uwagę na m iasta syberyjskie i ich rolę jako ośrodków wojskowych i adm inistracyjnych, a także handlowych i prze mysłowych.
Kriżanicz był również autorem „Istorii o Sibiři”, napisanej na przełomie dzie w iątej i dziesiątej dekady XVII w., a więc już w trzecim okresie rozwoju wiedzy o historii Syberii wedle periodyzacji Rezuna. W okresie tym, obejm ującym ostatnią tercję X VII w., powstały jeszcze dwa ważne dzieła zaw ierające wiadomości o his torii m iast syberyjskich: spraw ozdanie z podróży przez Syberię do Chin Nikołaja S pafarija z 1675 r. oraz opisanie Syberii W ieniukowa. Obaj autorzy byli pracow ni kam i Posolskogo príkazu, a ich dzieła m ają ch arak ter relacji podróżników, opar tych na własnych obserwacjach i zasłyszanych po drodze opowieściach. Jednak może w łaśnie dlatego zwłaszcza dzieło S pafarija jest cennym źródłem mówiącym 0 kształtow aniu się historycznej świadomości wśród mieszkańców Syberii, którzy byli jego inform atoram i.
Na ósmą i dziewiątą dekadę XVII w. przypadły początki właściwej historio grafii m ie jsk ie j'n ą Syberii. Z tego czasu pochodzą najstarsze latopisy. Genezę tego latopisarstw a au to r wiąże z jednej strony z istniejącym już wówczas poczuciem, iż Syberia jest ojczyzną zamieszkałej tam od kilku pokoleń ludności ruskiej, z d ru giej zaś z zaznaczającymi się tam napięciam i społecznymi. Dawniej początków historiografii syberyjskiej dopatryw ano się dopiero n a przełomie X VIII i X IX w. 1 w iązano je z przybyciem zesłańców, którzy pierw si przynieśli na te tereny ducha wolności i poczucie społecznej krzyw dy oraz potrzebę w yrażania tego w pisarstw ie
3 Op. rec., s. 21. D. J. R e z u n , Ewolucja poniatij „gorod” i „ostrog” w príkaz
nom. dieloproizwodstwie X V II wieka, „Woprosy Istorii” 1979, n r 10, s. 172—176.
4 L. N. P u s z k a r i e w , K łassifikacja russkich piśm iennych istocznikow po
istorycznym. Ośrodkam i najstarszego syberyjskiego dziejopisarstw a było W iercho- turie, Bieriezow, Tara, Tobolsk, Tomsk, Kuznieck, Jenisejsk, Irkuck i Jakuck. ^Wszystkie te m iasta były w ażnym i ośrodkam i wytwórczości przemysłowej na Sy- :rii, przede wszystkim zaś ośrodkam i handlu i tranzytu, co nie było bez znacze- ia dla ich rozwoju kulturalnego i możliwości upraw iania tam twórczości dziejo- pisarskiej. Nieprzypadkowo też Tobolsk, Tomsk, Jenisejsk i Irkuck były w XVII w. astam i razriadnym i, czyli ośrodkami dyspozycyjnymi w spraw ach budowy no- ych m iast, centram i adm inistracyjnym i, w których gromadzona była dokumen- cja aktow a, a więc historyczna.
Ewolucja tego syberyjskiego miejskiego dziejopisarstw a zaczęła się od dzieł 0 charakterze ogólnym, dotyczących całej Syberii, i zm ierzała do komponowania latopisów poświęconych poszczególnym miastom. Od przew ażającej tem atyki w o jennej autorzy latopisów przechodzili stopniowo do zagadnień gospodarczych, spo łecznych i spraw kultury. W m iarę rozwoju syberyjskiego latopisarstw a doskona liły się jego metody, poszerzała baza źródłowa, latopiścy sięgali po coraz to nowe
;ródła i coraz w nikliw iej i krytyczniej je w ykorzystywali. Autor poddał szczegóło-ej analizie treść dziewięciu syberyjskich latopisów z lat 1687—1723, badając ich .’zajem ne zależności, zasięg zainteresow ań autorów , społeczne konteksty.
' Zjawisko historiografii m iejskiej w dobie przedprzemysłowej znane jest z wielu krajów i m iast europejskich. Dość przypomnieć kroniki m iast niemieckich, kroniki florenckie i weneckie, w Polsce starannie pielęgnow aną historiografię g d a ń sk ą 5 bądź sporadycznie pojaw iające się dziełka historiograficzne w K rakow ie·, czy na- fwet w m iastach m ałych jak Ż yw iec7, nie wspom inając już obfitej twórczości p r a
historycznej, jak ą byw ała produkcja w różnych kancelariach a k t zawierających historyczną argum entację. H istoriografia m iejska i mieszczańska świadomość histo ryczna, w ystępująca z rozm aitym nasileniem w społeczeństwach o stru k tu rze sta- Inowej, była zjaw iskiem bardzo charakterystycznym dla przedprzemysłowych spo
łeczności m iejskich i zarazem bardzo ważnym, stanow iła bowiem czynnik konsolidu jący mieszczaństwo jako grupę społeczną, a więc decydujący o jego odrębności 1 o jego sile politycznej. Czy jednak bujny rozwój różnych form wiedzy historycz n ej i historiografii m iejskiej na Syberii od początku pow staw ania tam tejszych Jmiast był wyrazem siły i jednolitości tam tejszego mieszczaństwa? Należy wątpić, Uwłaszcza że i w samej Rosji mieszczaństwo nie było wówczas liczącą się siłą społeczną. Na rozwój historiografii m iast syberyjskich wpływały jeszcze inne czyn- biiki w ew nętrzne i zewnętrzne. Do w ażnych czynników zewnętrznych należało nie w ątpliw ie państw o, które prowadziło kolonizację Syberii i dla którego ostoją były w łaśnie syberyjskie m iasta jako p unkty m ilitarn e i siedziby władz. P aństw u za
leżało więc na um ocnieniu tych miast, a także na utrw alaniu ideologii związanej z rosyjską kolonizacją Syberii i w tym celu ap arat państw ow y inspirow ał rozwój twórczości historiograficznej. D. J. Rezun wielokrotnie podkreśla w swej rozpraw ie ten aspekt syberyjskiej historiografii m iejskiej, w której bardzo wcześnie pojawiło się coś w rodzaju gloryfikacji państw a jako tw órcy m iast na Syberii (car i jego iirz ę d n ik — wojewoda, jego ludzie — słu żyły je liudi byli tw órcam i m iast wedle lato- Ipisów) i gloryfikacji m iast i mieszczan jak o kolonizatorów tej prowincji, szerzycieli rosyjskiej kultury, utrw alających w ładztw o rosyjskiego państw a na tych obszarach.
5 Zob. J. D w o r z a c z k o w a , Dziejopisarstwo gdańskie do połowy X V I w ieku, Gdańsk 1962.
* Np. K ronika m ieszczanina krakow skiego, wyd. H. B a r y c z , K raków 1930;
D ziennik zdarzeń w mieście K rakow ie w czasie konfederacji barskiej pisany przez 'Wojciecha Mączeńskiego, kupca i obywatela krakowskiego, wyd. W. K o n o p c z y ń
s k i . K raków 1911.
7 Andrzeja Komonieckiego Dziejopis żyw iecki, cz. 1, wyd. S. S z c z o t k a , Ży
wiec 1937. ·
772 R E C E N Z J E
Czynnikiem w ew nętrznym t kształtującym m iejską historiografię na Syberii było środowisko społeczne, z którego wywodzili się lub z którym byli związani autorzy latopisów: było to środowisko m onastyrów, posadów, ale także kupców, przede wszystkim zaś urzędników i służytych liudiej, a więc osób związanych z aparatem w ładzy państwowej. Nie dziwi fakt, że historiografia syberyjska jest jakby bardziej świecka niż tradycyjne ruskie latopisarstw o. Autentyczni mieszcza nie odegrali niew ielką rolę w tw orzeniu dziejopisarstwa syberyjskiego. Mimo, że Określa się je m ianem m iejskiego i mimo, że historia syberyjska m iast zajmuje w nim wiele m iejsca — nie była to jednak w ostatecznym rozrachunku historio grafia mieszczańska.
K siążka D. J. Rezuna potwierdza poglądy tych historyków, którzy uważają, że potęgę nowożytnej Rosji i jej pozycję światowego m ocarstw a stw orzyły ńie refor my P io tra Wielkiego lecz wiek XjVII, w którym już ujaw niła się wszechobecność państw a. Państw a kolonizującego Syberię, budującego m iasta, kierującego gospo darką i życiem społecznym, kreującego k u ltu rę i ideologię, także historiografię. W twórczej potędze tego państw a tkw iła jego siła, ale i słabość — w ykluczała ona bowiem wszelką aktywność samego społeczeństwa, które staw ało się li tylko pod m iotem i narzędziem działania państw a. Dlatego m iejska historiografia syberyjska nigdy nie stała się mieszczańską, a mieszczaństwo tam tejsze nigdy nie odegrało samodzielnej twórczej roli w historii.
A utor doprowadził swoje rozważania do połowy X VIII w. N astępny etap roz woju wiedzy o przeszłości Syberii otw ierają prace G. F. M i l l e r a . Zapowiedzią studium nad nim aptor kończy recenzowaną rozprawę.
A ndrzej Wyrobisz
Petter B u r k ę , Popular Culture in Early Modern Europe, Temple Smith, London 1978, s. 365.
N iełatw o jest określić, do jakiego gatunku pisarstw a historycznego należy zali czyć niniejszą książkę. Sam au to r uważa ją za esej Jub raczej zbiór dziewięciu esejów, ściśle powiązanych i tw orzących jednolitą całość. P raca nie jest oparta na w ynikach własnych, szczegółowych badań autora; zestawienie dorobku historyków, etnologów, socjologów i antropologów kulturow ych z dodatkiem w ielu własnych refleksji i hipotez jest jednak bardzo um iejętne i sugestywne. M iejscami książka przypom ina sposobem argum entacji i stylem n a rra c ji tak klasyczne pozycje, jak „Jesień średniowiecza” Johana H u i z i n g i czy „Kryzys świadomości europejskiej” P aula H a z a r d a.
P ete r B u r k ę jest angielskim historykiem średniego pokolenia, dawniej w y kładow cą historii k u ltu ry umysłowej na uniw ersytecie Sussex, obecnie w Cam bridge. Jest autorem cenionego studium „Venice and A m sterdam : A Study of S eventeenth-century Elites”; byw ał także w Polsce, biorąc m.in. udział w sesji naukow ej poświęconej badaniom n ad konsum pcją luksusową w szesnasto- i sie demnastowiecznej Europie, zorganizowanej przez In sty tu t H istorii PAN w 1981 r.
W niniejszej pracy B urkę staw ia sobie za cel opisanie i in terp retację kultury ludowej w Europie we wczepnym okresie nowożytnym, od około 1500 r. do około 1800 r. Zajm uje się całym kontynentem , koncentrując wszakże uwagę n a obszarach zachodniej i południowej Europy. Z w ielu możliwych definicji pojęcia k u ltu ra w y biera tę, która mówi, że jest to „system zmieniających się znaków, postaw i w ar tości oraz form i symboli, w których są one w yrażane lub pod postacią których się przejaw iają” (s. XI). Stw ierdza również, że interesować go będzie wszystko, co nie stanow i k u ltu ry elity, k u ltu ry oficjalnej, będącej cząstką w ielkiej
