Wykład I
Zasady postępowania w sprawach o wykroczenia
dr Katarzyna Łucarz
Katalog zasad obowiązujących w postępowaniu w sprawach o wykroczenia.
• zasada niezawisłości sędziowskiej (art. 178 – 181 Konstytucji RP oraz art. 40, 41 i 42§ 1-3 k.p.k. w zw. z 16 k.p.s.w.)
• zasada prawdy materialnej (obiektywnej) (art. 2 § 1 pkt 2 i § 2 k.p.k.)
• zasada obiektywizmu (art. 4 k.p.k.)
• zasada domniemania niewinności i in dubio pro reo (art. 5 k.p.k.)
• swobodnej oceny dowodów (art. 7 k.p.k.)
• zasada prawa do obrony i korzystania z pomocy obrońcy (art. 4 k.p.k.)
• zasada skargowości (art. 14 k.p.k.)
• zasada kontradyktoryjności i kontroli orzeczeń (art. 103 k.p.s.w.)
• zasada jawności (art. 34 k.p.s.w.)
• zasada bezpośredniości ( 70 k.p.s.w.)
• zasada informacji prawnej (art. 16 k.p.k.).
• szybkości i ekonomiki (art. 2 § 1 pkt 4 k.p.k.),
• zasada celowości (oportunizmu) oraz preferencji środków pozakarnych (art. 41 KW i art. 61
§ 1 pkt 2 k.p.s.w.) (charakterystyczna tylko dla postępowania w sprawach o wykroczenia)
Zasada niezawisłości sędziowskiej (art. 178 – 181 Konstytucji RP oraz art. 40, 41 i 42 § 1-3 k.p.k. w zw. z art. 16 k.p.s.w.)
Jest zasadą o randze konstytucyjnej, która kształtuje wymiar sprawiedliwości jako odrębną i szczególną funkcję państwową. Konstytucja RP mówi, że”
sędziowie w sprawowaniu swego urzędu podlegają tylko Konstytucji i
ustawom”. Sanowi ona zatem dyrektywę nakazującą sędziemu orzekanie tylko
na podstawie Konstytucji RP, ustaw i swego wewnętrznego przekonania, przy
czym nikt oprócz ustawodawcy nie może wpływać na sędziego w
sprawowaniu przez niego wymiaru sprawiedliwości (powinien być wolny od
wpływu czynnika zewnętrznego w całym przebiegu postępowania; sędzia ma
obowiązek samodzielnie dokonywać wykładni przepisów oraz rozstrzygać o
wartości i wiarygodności dowodów).
Gwarancje służące realizacji zasady niezawisłości sądowej
• gwarancje procesowe:
-kolegialność składu sędziowskiego, -jawność rozpraw,
- swobodna ocena dowodów, - tajność narady sędziowskiej.
• gwarancje ustrojowe:
- odpowiedni poziom etyczno-moralny (nieskazitelny charakter),
-odpowiednie przygotowanie zawodowe pozwalające na samodzielne prowadzenie procesu karnego i rozstrzyganie,
- stałość zawodu sędziowskiego, tzn. brak obawy o przyszłość zawodową,
- niepołączalność stanowiska sędziowskiego z innym zawodem, by nie można było wpływać na niego z tytułu drugiego zatrudnienia lub zawodu,
- immunitet sędziowski,
- samorządność sędziowska.
Zasada prawdy materialnej (obiektywnej)
Podstawę rozstrzygnięć wydawanych w postępowaniu stanowić mają
ustalenia faktyczne zgodne z rzeczywistym przebiegiem zdarzenia. Zasada
prawdy materialnej zobowiązuje organy prowadzące postępowanie do
wyczerpującego zebrania i wszechstronnego rozpatrzenia materiału
dowodowego, przy czym podstawą orzeczenia może być tylko całokształt
okoliczności ujawniony w postępowaniu, mających znaczenie dla
rozstrzygnięcia (art. 34 k.p.s.w.). Jedyne ograniczenia w dochodzeniu do
prawdy materialnej mogą wynikać z zakazów dowodowych (np. zakaz
przesłuchiwania obrońcy i duchownego - art. 178 k.p.k. w zw. z art. 41 § 1
k.p.s.w.), immunitetów oraz procesowej zasady ne bis in idem.
Zasada obiektywizmu (bezstronności)
Powyższa zasada statuuje obowiązek nie tylko wyczerpującego zebrania i
wszechstronnego wyjaśniania materiału dowodowego, ale również
uwzględniania okoliczności przemawiających zarówno na korzyść, jak i na
niekorzyść obwinionego (art. 4 k.p.k. w zw. z art. 8 k.p.s.w.). Obowiązek ten
spoczywa na wszystkich organach prowadzących postępowanie w sprawach o
wykroczenia, a więc nie tylko na sądzie orzekającym, ale również na organach
uprawnionych do stosowania postępowania mandatowego, prowadzących
czynności wyjaśniające oraz na oskarżycielu publicznym.
Bezstronność sędziego orzekającego w sprawie o wykroczenie
Przepisy k.p.k. (art. 40, 41 i 42 § 1-3), do których odsyła art. 16 § 1 k.p.s.w., przewidują sytuacje, kiedy sędzia podlega wyłączeniu od udziału w sprawie ze względu na zaistnienie okoliczności, które mogłyby naruszać jego bezstronność.
Należy przy tym odróżnić okoliczności, które z mocy ustawy powodują wyłączenie sędziego, czyniąc go niezdatnym do orzekania (iudex inhabilis), a wydane przez niego orzeczenie podlegające uchyleniu w trybie odwoławczym lub nadzwyczajnych środków zaskarżenia (art. 104 § 1 pkt 1 i art. 111 k.p.s.w.) od okoliczności, które mogą jedynie podważać jego bezstronność (iudex suspectus).
W tym ostatnim wypadku wyłączenie sędziego może nastąpić na jego żądanie albo wniosek strony lub jej reprezentanta, przy czym brak wyłączenia sędziego może być przyczyną uchylenia orzeczenia w postępowaniu odwoławczym tylko wtedy, gdy zostanie wykazane, że mógł on mieć wpływ na treść tego orzeczenia.
Należy dodać, że w postępowaniu w sprawach o wykroczenia o wyłączeniu sędziego rozstrzyga inny równorzędny skład sądu, a w razie niemożliwości utworzenia takiego składu - sąd wyższego rzędu (art. 16 § 2 k.p.s.w.).
Przyczyny wyłączenia sędziego
Bezwzględne przyczyny wyłączenia sędziego ( art. 40 § 1 k.p.k.):
• sprawa dotyczy sędziego bezpośrednio;
• jest on małżonkiem strony, jej reprezentanta, albo pozostaje z jedną z tych osób we wspólnym pożyciu;
• jest krewnym albo powinowatym jednej z wymienionych osób;
• był świadkiem czynu albo występował w sprawie jako biegły;
• brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca albo pełnomocnik;
• brał udział w wydaniu orzeczenia w sprawie na jakimkolwiek etapie postępowania.
Względne przyczyny wyłączenia sędziego określa się ogólnie jako zaistnienie
okoliczności tego rodzaju, która mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego (np. stosunek zażyłości, istniejąca w przeszłości zależność służbowa itp. (art. 41 § 1 k.p.k.).
Przepisy o wyłączeniu sędziego stosuje się odpowiednio do oskarżyciela publicznego ( art. 19 k.p.s.w.).
Zasada domniemania niewinności i in dubio pro reo
• Zasadę domniemania niewinności obwinionego proklamuje Konstytucja, zapewniając, że każdy uważany jest za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu (art. 42 ust. 3). Artykuł 8 k.p.s.w. odsyła w tym zakresie do art. 5 § l k.p.k., który wyraża tę zasadę w odniesieniu do procesu karnego.
Domniemanie niewinności jest domniemaniem prawnym względnym (preasumptio iuris tantum), które może być obalone przewidzianym przez prawo przeciwdowodem;
jest nim prawomocny wyrok stwierdzający winę, nie zaś subiektywne przekonanie organu procesowego, że zgromadzone dowody winę tę już przesądziły.
• Domniemanie to jest regulatorem ciężaru dowodu. To oskarżyciel musi udowodnić winę obwinionego, aby mogło zapaść orzeczenie skazujące, a nie obwiniony dowodzić swej niewinności. Jeżeli wina obwinionego nie zostanie udowodniona w sposób niewątpliwy, to teza oskarżenia musi być odrzucona i obwinionego należy uniewinnić.
• Reguła in dubio pro reo, według której nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść obwinionego (art. 5 § 2 k.p.k. w zw. z art. 8 k.p.s.w.). Przepis ten mówi o wątpliwościach „nie dających się usunąć", co oznacza, że sama wątpliwość, jako taka, nie może być brana ani na korzyść, ani na niekorzyść obwinionego, ale należy zrobić wszystko, aby tę wątpliwość usunąć.
Zasada swobodnej oceny dowodów
Polega na tym, że sąd orzekający nie jest skrępowany narzuconymi z góry
regułami co do wartości dowodów, lecz wiarygodność i moc dowodów
podlega jego swobodnej ocenie. Zasada swobodnej oceny dowodów nie
oznacza oczywiście dowolności. Ustawa wymaga (art. 34 k.p.s.w.), aby była to
ocena oparta na wszechstronnym rozważeniu zebranego materiału
dowodowego. Sąd orzekający musi przy tym uwzględniać wskazania wiedzy
oraz doświadczenia życiowego (art. 7 k.p.k. w zw. z art. 8 k.p.s.w.). Gwarancją
realizacji tej zasady jest na przykład obowiązek uzasadniania rozstrzygnięć na
wniosek stron (art. 35 k.p.s.w.), który oznacza, że sąd musi wskazać, na jakich
oparł się dowodach, dlaczego uznał je za wiarygodne, a odrzucił dowody
przeciwne.
Zasada prawa do obrony i korzystania z pomocy obrońcy
Umożliwia ona podejmowanie przez obwinionego czynności zmierzających do odparcia stawianych mu zarzutów przez zgłaszanie wniosków dowodowych, wypowiadania się co do wszystkich kwestii podlegających rozstrzygnięciu (tzw. obrona materialna), jak również na korzystaniu z pomocy obrońcy (tzw.
obrona formalna), którym może być adwokat lub radca prawny (art. 24 § l
k.p.s.w.).
Zasada skargowości
Sąd nie wszczyna postępowania z urzędu, lecz tylko na skutek skargi
uprawnionego podmiotu, którą w odniesieniu do wykroczeń stanowi wniosek o ukaranie (art. 57 § 1 k.p.s.w.). Zakreśla on przedmiotowe i podmiotowe ramy postępowania (tzw. essentialia negotii), tzn. że sąd nie może prowadzić
postępowania przeciwko innej osobie lub o inny czyn (zdarzenie), niż wskazano we wniosku o ukaranie. Zasada ta wiąże się z rozdzieleniem podstawowych funkcji procesowych: oskarżenia, obrony i rozstrzygania (orzekania).
W postępowaniu w sprawach o wykroczenia zasada skargowości nie występuje w „czystej" postaci jest ona bowiem powiązana z zasadą postępowania z urzędu (oficjalności), co znajduje wyraz w przepisie, zgodnie z którym odstąpienie
oskarżyciela publicznego od popierania wniosku o ukaranie nie wiąże sądu (art.
14 § 2 k.p.k. w zw. z art. 8 k.p.s.w.). Oznacza to, że po wniesieniu wniosku o ukaranie decyzja o dalszym przebiegu procesu należy do sądu.
Podmioty uprawnione do złożenia wniosku o ukaranie
Podmiotami uprawnionymi do złożenia do sądu wniosku o ukaranie są organy lub instytucje, którym ustawa lub wydane na jej podstawie upoważnienie (art.
17 § 1-4 k.p.s.w.) przyznaje uprawnienie oskarżyciela publicznego, a także pokrzywdzony występujący jako oskarżyciel posiłkowy (art. 27 § 1 i 2 k.p.s.w.).
Należy dodać, że w sprawach o niektóre wykroczenia wymienione w ustawie
postępowanie sądowe może być wszczęte jedynie na żądanie
pokrzywdzonego. Chodzi tu o wykroczenia godzące w dobra indywidualne.
Zasada kontradyktoryjności i kontroli rozstrzygnięć cz. I
Zasada kontradyktoryjności polega na wyodrębnieniu przeciwstawnych stron
prowadzących spór przed niezawisłym sądem, który ma go rozstrzygnąć. Znajduje ona zwłaszcza wyraz na rozprawie przed sądem I instancji, ale ma też
zastosowanie przy rozstrzyganiu o przedmiocie procesu albo o jego
dopuszczalności (przesłankach procesowych) na posiedzeniu sądu, w którym strony mogą wziąć udział, aczkolwiek niestawiennictwo strony lub jej
przedstawiciela, prawidłowo powiadomionych, nie tamuje toku postępowania, z wyjątkiem przypadku obrony obowiązkowej (zob. art. 60 § 2 k.p.s.w.). Zakłada równość praw stron procesowych (zasada „równości broni"), tzn. że te same środki prawne (możliwość składania wniosków dowodowych, oświadczeń i
wypowiedzi w każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu) przysługują zarówno stronie oskarżycielskiej (oskarżycielowi publicznemu i posiłkowemu), jak i
obwinionemu i jego obrońcy (zob. art. 367 § 2 k.p.k. w zw. z art. 70 § 5 k.p.s.w.).
Strony te mają również równe prawa w zakresie zaskarżania rozstrzygnięć ( art.
103 k.p.s.w.).
Zasada kontradyktoryjności i kontroli rozstrzygnięć cz. II
Zasada kontroli rozstrzygnięć opiera się na założeniu, że nawet przy
największej staranności sąd orzekający w I instancji może nie wyjaśnić
wszystkich okoliczności lub źle ocenić dowody, a w konsekwencji wydać
rozstrzygnięcie rozmijające się z prawdą lub niesłusznie. Błąd ten może być
naprawiony w toku kontroli rozstrzygnięć. Prócz kontroli zgodności ustaleń
faktycznych z prawdą obejmuje ona także kontrolę rozstrzygnięć z punktu
widzenia ich zgodności z prawem, tj. właściwej oceny znamion wykroczenia,
okoliczności wpływających na odpowiedzialność albo tę odpowiedzialność
wyłączających, czy prawidłowości i słuszności wymiaru kary oraz środków
karnych. Kontrolę tę uruchamiają środki odwoławcze, a kontynuują
nadzwyczajne środki zaskarżenia, a mianowicie kasacja od wyroku albo
wznowienie postępowania prawomocnie zakończonego .
Zasada jawności
Zasada jawności postępowania występuje w dwóch postaciach.
• jawności zewnętrznej (wobec społeczeństwa)
• jawności wewnętrznej (wobec uczestników postępowania).
Zasada jawności zewnętrznej
Jawność zewnętrzna dotyczy rozpraw przed sądem. Statuuje ją art. 70 § l k.p.s.w., który stanowi, że rozprawa odbywa się ustnie i jawnie, dzięki czemu może być ona obserwowana przez społeczeństwo. Ten cel realizuje przede wszystkim publiczne ogłaszanie wyroków i ich motywów (art. 418 § l i 3 k.p.k.
w zw. z art. 82 § l k.p.s.w.), jak również zezwolenie przedstawicielom radia, telewizji, filmu i prasy na dokonywanie utrwaleń obrazu lub dźwięku z przebiegu rozprawy (art. 357 k.p.k. w zw. z art. 70 § 5 k.p.s.w.), chyba że zaistniały warunki do wyłączenia jawności, a ma to miejsce wówczas, gdy istnieje obawa, że jawność rozprawy mogłaby obrażać dobre obyczaje, wywołać zakłócenie spokoju lub porządku publicznego albo gdy przemawia za tym ważny interes prywatny (art. 70 § 2 i 4 k.p.s.w.). Wyłączenie ma miejsce także wtedy, gdy sąd wydał wyrok zaoczny albo orzekał na posiedzeniu (art.
35 i 71 § 4 k.p.s.w.).
Zasada jawności wewnętrznej
Jawność wewnętrzna polega na tym, że postępowanie nie toczy się w tajemnicy przed stronami, dzięki czemu mogą one korzystać z przysługujących im uprawnień. Strony i wskazane przez nie osoby mogą być obecne na rozprawie także przy drzwiach zamkniętych. Wyrazem jawności wewnętrznej jest to, że czynności dowodowe na rozprawie przeprowadza się w obecności stron, które mogą zadawać pytania świadkom, biegłym, wypowiadać się co do wszystkich kwestii podlegających rozstrzygnięciu (art. 77 k.p.s.w. oraz art. 367 k.p.k. w zw. z art. 70 § 5 k.p.s.w.).
Wyjątki od zasady jawności wewnętrznej:
• możliwość przeprowadzenia postępowania dowodowego w razie
usprawiedliwionego niestawiennictwa obwinionego na rozprawę (art. 71 § 2 i 5 k.p.s.w.),
• możliwość orzekania zaocznego (art. 71 § 4 k.p.s.w.)
• możliwość wydania orzeczenia pod nieobecność obwinionego, który
samowolnie opuścił rozprawę albo po złożeniu wyjaśnień nie stawił się bez usprawiedliwienia na nowy termin (art. 376 § l i 2 k.p.k. w zw. z art. 81 k.p.s.w.)
Zasada bezpośredniości
Zasada ta wynika m.in. z art. 34 k.p.s.w., zgodnie z którym podstawą orzeczenia może być tylko całokształt okoliczności ujawnionych w postępowaniu (w odniesieniu do rozprawy art. 410 k.p.k. w zw. z art. 82 § 1 k.p.s.w.). Nakazuje więc sądowi bezpośredni kontakt ze źródłami i środkami dowodowymi, co oznacza konieczność opierania się na dowodach pierwotnych, a nie na dowodach pochodnych, chyba że uzyskanie dowodu pierwotnego jest niedostępne.
Dowodem pierwotnym jest dowód z pierwszego źródła (np. świadek naoczny zdarzenia, oryginał dokumentu), dowodem pochodnym - dowód z dalszego źródła (np. świadek ze słyszenia, kopia dokumentu itp.).
Wyjątki od zasady bezpośredniości:
- odczytywanie protokołów wyjaśnień obwinionego złożonych w toku czynności wyjaśniających albo przed sądem w tej lub innej sprawie, a także protokołów zeznań świadków, oględzin przedmiotów, notatek, opinii oraz innych dokumentów zwłaszcza w sytuacji odmowy złożenia wyjaśnień bądź bezpodstawnej odmowy zeznań, zeznawania przez świadka odmiennie niż poprzednio albo sytuacji, gdy świadek oświadcza, że pewnych okoliczności, co do których złożył już zeznania, nie pamięta (art. 74, art. 75 § 1 i 3 oraz art. 76 k.p.s.w.),
- uznanie protokołów za ujawnione bez odczytywania, chyba że sprzeciwia się temu strona, której dowód lub dokument dotyczy (art. 75 § 3 i 5 oraz art. 76 § 1 k.p.s.w.),
- orzekanie na podstawie dowodów dołączonych do wniosku o ukaranie, uzgodnionego z obwinionym, albo na podstawie wniosku obwinionego dotyczącego dobrowolnego poddania się odpowiedzialności (art. 63 § 1 i art. 64 § 1 k.p.s.w.).
- wyrokowanie w postępowaniu nakazowym na podstawie materiałów dołączonych do wniosku o ukaranie, bez udziału stron (art. 93 k.p.s.w.).
Zasada szybkości i ekonomiki postępowania.
Zasada szybkości i ekonomiki postępowania jest szczególnie widoczna w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, żadną jednak miarą nie powinna być realizowana kosztem zasady prawdy, a także zasady trafnego karania i stosowania środków profilaktyczno- wychowawczych. Szybkość postępowania opiera się na założeniu, że wychowawczy wpływ orzeczenia jest tym większy, im szybciej ono zapada i jest wykonane. Ekonomika postępowania opiera się z kolei na ocenie jego społecznych kosztów.
Przejawem tych zasad są m.in.:
- krótkie terminy przedawnienia karalności (orzekania) i wykonywania rozstrzygnięć ( art.
45 k.w.);
- pozwolenie na przesłuchiwanie świadków wezwanych na rozprawę w razie jej odroczenia z powodu niestawiennictwa oskarżyciela publicznego, posiłkowego albo obwinionego (art. 71 § 2 k.p.s.w.);
- możliwość orzekania zaocznie (art. 71 § 4 k.p.s.w.);
- koncentracja materiału dowodowego, która pozwoliłaby na rozstrzygnięcie sprawy na pierwszej rozprawie (art. 366 § 2 k.p.k. w zw. z art. 70 § 5 k.p.s.w.),
- 7-dniowy termin zaskarżenia rozstrzygnięć (art. 105 § l i art. 108 k.p.s.w.).
- możliwość orzekania w postępowaniu nakazowym bez udziału stron (art. 93 § 1 k.p.s.w.), przy czym gwarancją praw obwinionego jest możliwość złożenia sprzeciwu, który unicestwia wyrok wydany w tym postępowaniu.
Zasada informacji prawnej
Zwana także zasadą lojalności organów procesowych. Opiera się ona na poglądzie, że byłoby nie do pogodzenia z praworządnością, aby obywatele ponosili ujemne konsekwencje na skutek nieświadomości przysługujących im uprawnień i ciążących na nich obowiązków. Stąd konieczność pouczenia m.in.:
- w wezwaniu obwinionego na rozprawę o skutkach niestawiennictwa (środki przymusu procesowego, orzekanie zaoczne) oraz o prawie sprowadzenia świadków, przedstawienia innych dowodów, korzystania z pomocy obrońcy i przeglądania akt (art. 67 § 2 i 3 k.p.s.w.), o uprawnieniach przysługujących mu na rozprawie (art. 386 k.p.k. w zw. z art. 81 k.p.s.w.),
- świadków i biegłych o ciążących na nich obowiązkach, a w przypadku, gdy są oni osobami najbliższymi dla obwinionego - o prawie odmowy zeznań (art.
177 i 182 k.p.k. w zw. z art. 41 k.p.s.w.),
- zaś wszystkich uczestników postępowania o prawie, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia (art. 100 § 6 k.p.k. w zw. z art. 38 k.p.s.w.).
Brak pouczenia albo mylne pouczenie we wskazanych sytuacjach nie może
wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub
innej osoby, której to dotyczy (art. 16 § l k.p.k.).
Zasada celowości karania lub stosowania środków pozakarnych
Zgodnie z zasadą celowości karania organy i instytucje mające uprawnienia oskarżyciela publicznego (art. 17 § 1-4 k.p.s.w.) mogą odstąpić od złożenia wniosku o ukaranie, uznając za wystarczające zastosowanie wobec sprawcy wykroczenia środków oddziaływania wychowawczego (art. 41 k.w.), w szczególności, gdy wobec sprawcy zastosowano środek odpowiedzialności dyscyplinarnej lub porządkowej. Należy mieć na uwadze, że z wymienionych powodów sąd może odmówić wszczęcia postępowania, a wszczęte umorzyć, uznając, że zastosowany wobec sprawcy wykroczenia pozakarny środek oddziaływania jest wystarczającą reakcją na wykroczenie (art. 61 § l pkt 2 k.p.s.w.). Zasada celowości nie oznacza dowolności w załatwianiu spraw. Organy państwowe lub instytucje, które w swej działalności ujawniły wykroczenie mają obowiązek rozważenia, czy ze względu na wagę wykroczenia i osobowość sprawcy należy skierować do sądu wniosek o ukaranie, czy też wystarczy zastosowanie środków oddziaływania wychowawczego, w szczególności środków odpowiedzialności dyscyplinarnej lub odszkodowawczej, jeżeli pozostają w ich dyspozycji. Tym bardziej obowiązek taki spoczywa na sądzie, którego zadaniem jest kształtowanie w prawie wykroczeń jednolitych kryteriów polityki karania i stosowania środków oddziaływania wychowawczego.
