Hieronim Fokciński
Działalność ambasadora
Rzeczpospolitej Polskiej przy Stolicy
Apostolskiej Kazimierza Papée w
okresie II wojny światowej
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 12/1, 89-95
S a e c u lu m C h ristian u m 12 (2 0 0 5 ) n r 1
KS. H I E R O N I M F O K C IŃ S K I SJ
DZIAŁALNOŚĆ AMBASADORA RZECZPOPSOLITEJ
POLSKIEJ PRZY STOLICY APOSTOLSKIEJ KAZIMIERZA
PAPÉE W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ*
N ie je s t rz e c z ą ła tw ą w k ró tk im w y stą p ie n iu p rz e d s ta w ić p o s ta ć a m b a s a d o ra K a z im ie rz a P a p é e w ta k niety p o w y m , a ta k d o n io sły m o k re s ie ja k im b y ła d ru g a w o jn a św iatow a. P o m im o upły w u w ięcej n iż p ó łw iecz a, co stw a rz a ju ż p e w ie n n ie z b ę d n y d la h is to ry k a d y stan s w o b e c m in io n y c h w y d arzeń , n a d a l b ra k u je w lite r a tu rz e p rz e d m io tu rz e te ln y c h n a u k o w o , ch o ćb y tylko p ró b sy n te ty z u ją cych je g o sylw etkę i je g o działaln o ść. C o ra z liczniejsze w zm ian k i, p o jaw iające się zw łaszcza w o s ta tn ic h la ta c h , sta n o w ią tylko d ygresje n a m a rg in e sie innej te m a ty k i, o m aw iającej o g ó ln ie sto su n k i p o lsk o -w aty k ań sk ie. W cześn iejsze uw agi były raczej typow ą, z a a n g a ż o w a n ą id eo w o p u b licy sty k ą po lity czn ą, m a ją c ą sp e łn ić o k re ś lo n e cele p ro p a g a n d o w e w sto s u n k a c h rz ą d u k o m u n isty czn eg o z K o śc io łe m k a to lic k im w P olsce. Je sz c z e w 1980 ro k u n ie by ło m ożliw ości u m ie sz c z e n ia je g o b io g ra m u w P o lsk im S ło w n ik u B iograficznym .
S ta n a k tu a ln y b a d a ń n ie zaw sze je s t z aw in io n y p rz e z h isto ry k ó w , b io rą c p o d u w ag ę o g ra n ic z o n e m o żliw o ści p u b lik a c ji p e łn y c h w y n ik ó w b a d a ń w p r z e szłości, a p r z e d e w szy stk im n ie m o ż n o ś ć d o ta r c ia d o a k t a rch iw ó w a m b a s a d y z te g o o k re su . Z r e s z tą i dzisiaj tr u d n o d o stę p n y c h , b o ro z p ro sz o n y c h p o w ielu m iejscach . D o ty c h c z a s z o sta ły o p u b lik o w a n e ty lk o n ie lic z n e d o k u m e n ty 1.
K a z im ie rz P a p é e (188 9 -1 9 7 9 ), ro z p o c z ą ł sw ą rz y m sk ą m isję 15 lip ca 1939 r., z a le d w ie w c z te ry m ie s ią c e p o w y b o rz e n a S to lic ę P io tro w ą P iu s a X I I (12 I I I 1939), a n a p ó łt o r a m ie s ią c a p r z e d w y b u c h e m II w o jn y św iatow ej. Był to o k re s sta n o w c z o z a k ró tk i n a p e łn ie js z e w e jśc ie w n o w e, sk o m p lik o w a n e z a g a d n ie n ia w chw ili w ie lk ie g o ju ż n a p ię c ia w s to s u n k a c h m ię d z y n a ro d o w ych. R ó w n ie ż s to s u n k i p o ls k o -w a ty k a ń sk ie w ty m m o m e n c ie były n ie n a j le p sz e . S zef p o lsk ie j d y p lo m a c ji, J ó z e f B e c k , z p o w o d u o so b iste j n ie c h ę c i do
* Wykład na Sesji naukowej Od Konkordatu 1925 roku do Konkordatu 1993 roku, odbytej na Uniwersytecie Gergoriańskim w Rzymie - 15. XI. 2005.
1 Najliczniejszą grupę materiałów opublikował dopiero Jan Zaryn w pracy Stolica Apostol ska wobec Polski i Polaków 1945-1958. Warszawa 1988, oraz w publikacji Kościół w Polsce w la tach przełomu (1953-1958). Relacje ambasadora RPprzy Stolicy Apostolskiej. Warszawa 2000.
P iu s a X I p rz e z b lisk o p ó łt o r a r o k u n ie m ia n o w a ł a m b a s a d o r a p o ls k ie g o p rzy W a ty k a n ie . S p raw y a m b a s a d y r e p r e z e n to w a ł ty lk o chargé d'affaires.
K a z im ie rz P a p é e n a le ż a ł d o b lisk ic h i b a r d z o z a u fa n y c h w s p ó łp ra c o w n i k ó w M in is tra S p ra w Z a g ra n ic z n y c h . W ty m że M in is te rs tw ie p ra c o w a ł ju ż o d r o k u 1919, c z ę sto z m ie n ia ją c sta n o w isk a . W la ta c h 1920-1923 był s e k r e ta rz e m p o s e ls tw a w P ra d z e i B e rlin ie . N a s tę p n ie ta m ż e chargé d'affaires, a w p ó ż n ie jsz y m o k re s ie w tej sa m e j fu n k c ji w K o p e n h a d z e , w A n k a r z e i Tal lin ie. „ N a w szy stk ich ty ch sta n o w is k a c h - czy ta m y w w y staw io n ej m u o p in ii - d r P a p é e o k a z a ł w ie le inicjatyw y i s a m o d z ie ln o ś c i i o d d a ł p o w a ż n e u słu g i M i n is te rs tw u ”2. P o d w u k ro tn y m , k ró tk im p o b y c ie w c e n tr a li w W arszaw ie, P a p é e p rz e s z e d ł w 1929 r. n a s ta n o w isk o k o n s u la g e n e ra ln e g o w K ró lew cu , k tó r ą to fu n k c ję p e łn ił p rz e z trz y la ta . R ó w n ie ż i z a t e n o k re s u zy sk ał p o c h le b n ą o p in ię . Z K ró le w c a p rz e s z e d ł n a b a rd z o t r u d n ą i d e lik a tn ą m isję K o m is a rz a G e n e r a ln e g o R z e c z y p o sp o lite j d o G d a ń s k a . P o p ię c iu la ta c h , w 1936, z o s ta ł sk ie ro w a n y n a s ta n o w isk o p o s ła d o P ra g i, czyli w o k re s ie w ie l k ie g o n a p ię c ia w s to s u n k a c h c z e sk o -n ie m ie c k ic h , z a k o ń c z o n y c h a n e k s ją i li k w id a c ją re p u b lik i czeskiej. J u ż t e n k ró tk i z a ry s k a rie ry d y p lo m a ty c z n e j p o tw ie r d z a , ż e P a p é e p r z e d o b ję c ie m k ie ro w n ic tw a a m b a s a d y p rz y S to licy A p o s to ls k ie j był d o św ia d c z o n y m d y p lo m a tą i p ro b le m a ty k a s to s u n k ó w p o lity c z n y c h z I I I R z e s z ą - w p r z e d d z ie ń w y b u c h u w o jn y - n ie b y ła m u o b c a . Z a p e w n e je d n a k n ie z d a w a ł so b ie sp raw y , ż e z a c z y n a ł się ju ż now y, w o je n n y o k re s w h is to rii d y p lo m a cji w o g ó le , a w a ty k a ń sk ie j w szczeg ó ln o ści. R e ż y m h itle ro w s k i z k a ż d y m d n ie m c o ra z m n ie j liczył się z n o rm a ln y m try b e m n e g o c ja c ji w łaściw y m d la d y p lo m a c ji p a p ie s k ie j a ty m sa m y m p o z b a w ia ł je j z a b ie g i w szelk iej s k u te c z n o ści. W y s tą p ie n ia S e k r e ta r ia tu S ta n u , zw ła sz c z a w o k re s ie z a a w a n so w a n y c h d z ia ła ń w o je n n y c h , były ig n o ro w a n e , n ie p rz y jm o w a n e d o w ia d o m o ś c i, alb o te ż p rz y n o s iły n a ty c h m ia s to w e z a rz ą d z e n ia w ła d z n ie m ie c k ic h p o g a rs z a ją c e lo s lu d n o ś c i i K o śc io ła n a o k u p o w a n y c h te r e n a c h .
B e z w z g lę d n ie n a jp iln ie js z ą i n a jw a ż n ie jsz ą s p ra w ą p o a g re s ji n ie m ie c k ie j n a P o ls k ę , b y ła szybka, w m ia rę w s z e c h s tro n n a i w ia ry g o d n a in f o rm a c ja d o s ta rc z a n a K u rii rzym skiej o ro z w o ju sy tu acji, a zw łaszcza o p o ło ż e n iu K o śc io ła. F a k t r o z b io ru P o lsk i p rz e z h itle ro w s k ie N ie m c y i sta lin o w sk i Z w ią z e k R a d ziec k i, k tó r e g o w o jsk a w k ro czy ły n a te r e n y p o ls k ie ju ż 17 w rz e ś n ia 1939 r., m u s ia ł by ć ta k ż e w W a ty k a n ie o c e n ia n y p r z e d e w szy stk im z p u n k tu w id z e n ia p o lity c z n e g o , p rz y czym o c e n y w y d a rz e ń się g a ć m u s ia ły d a le k o p o z a sp ra w ę p o ls k ą , w o jn a b o w ie m o d p o c z ą tk u s ta ła się p r o b le m e m e u ro p e js k im , a łatw y d o p rz e w id z e n ia był ta k ż e je j w y m ia r św iatow y. J e d n a k w p o lu w id z e n ia S to
2 P. Łossowski; Dyplomacja Drugiej Rzeczpospolitej. Z dziejów polskiej służby zagranicznej. Warszawa 1992, s. 264.
licy A p o s to ls k ie j n a p ie rw s z e m ie jsc e w ysuw ały się p ro b le m y k o ś c ie ln e , k tó r e o b ie te o k u p a c je n io s ły z e so b ą.
P rz y ja z d d o R z y m u k a rd . H lo n d a , 19 w rz e ś n ia p o sta w ił a m b a s a d o r a w n o w ej, z ło ż o n e j sy tu acji. P ry m a s P o lsk i s ta ł się, oczyw iście, p ierw szy m in f o r m a to r e m o z a is tn ia łe j sy tu acji i je g o s u g e s tie ró ż n y c h ro z w ią z a ń fo rm o w a ły p ie rw s z e p ró b y in g e re n c ji S to licy A p o s to ls k ie j3. R z ą d n ie m ie c k i m ia ł je d n a k w ła sn y p la n u ło ż e n ia s to s u n k ó w k o śc ie ln y c h n a z a g a rn ię ty c h z ie m ia c h , p o c z ą tk o w o s k ła d a ją c z a p e w n ie n ia K u rii rzy m sk iej, iż N ie m c y n ie z a m ie rz a ją n ic z m ie n ia ć w K o śc ie le p o ls k im n a p ła sz c z y ź n ie życia k o ś c ie ln e g o , a n a s t ę p n ie re a liz u ją c b e z w g lę d n ie sw e z a ło ż e n ia , n ie liczące się z u p e łn ie z e s ta n o w i s k ie m S to licy A p o sto lsk ie j.
D o ty c h c z a so w y n u n c ju s z w W arszaw ie F ilip p o C o rte s i (o d m a ja 1937 r.), w ra z z w y co fu jący m się rz ą d e m p o ls k im p rz e k ro c z y ł g ra n ic ę r u m u ń s k ą i tu ta j p o z o s ta ł, m a ją c z w ie rz o n ą z e s tro n y W a ty k a n u o p ie k ę n a d lic z n ą rz e s z ą p o l sk ic h u c ie k in ie ró w . W tej sy tu a c ji w z a k re s je g o z a d a ń , i to z e zw ykłej k o n ie c z n o śc i w sz e d ł w ja k ie jś m ie rz e n u n c ju s z a p o s to ls k i w B e rlin ie C e s a re O r- se n ig o . Z w ła sz c z a w p o c z ą tk o w y m o k re s ie , m ia ł o n p e w n e m o żliw o ści in t e r w e n c ji u w ła d z T rzeciej R z e sz y o ra z z b ie r a n ia in fo rm a c ji i p rz e k a z y w a n ia ich d o W aty k a n u . W o s ta tn im d n iu w rz e ś n ia 1939 r. w P a ry ż u z o s ta ł u tw o rz o n y r z ą d p o ls k i n a e m ig ra c ji. Z y sk a ł o n u z n a n ie z e s tro n y g łó w n y ch m o c a rstw , sz e re g u d alszy ch p a ń s tw , a ta k ż e W aty k a n u . W te j sy tu a c ji o b e c n o ś ć n u n c ju sza a p o s to ls k ie g o b y ła m o ż e n a w e t b a rd z ie j p o ż ą d a n a n ie tyle w k ra ju ile p rz y n o w y m rz ą d z ie p o ls k im . J e d n a k p o m im o u siln y c h z a b ie g ó w a m b a s a d o ra w im ie n iu w ła d z p o ls k ic h w A n g e rs , n u n c ju s z C o rte s i n ig d y n ie p o w ró c ił do swej fu n k c ji, a S to lic a A p o s to ls k a b y ła r e p r e z e n to w a n a o d 14 sty c z n ia 1940 r. ty lk o p rz e z c h a rg é d 'a ffa ire s, A lfr e d o P acin i, d o ty c h c z a so w e g o ra d c ę a m b a sady. P o k lę sc e F ra n c ji (14 V I 1940) i p rz e n ie s ie n iu się r z ą d u p o ls k ie g o do L o n d y n u , z n ie w y ja śn io n y c h d o dzisiaj ra c ji, P a c in i p o z o s ta ł w e F ra n c ji4. D o p ie r o w m a ju 1943 r. n a je g o m ie js c e S to lic a A p o s to ls k a m ia n o w a ła sw eg o r e p r e z e n ta n ta w r a n d z e c h a rg é d 'a ffa ire s, d e le g a ta a p o s to ls k ie g o w W ielk iej B ry ta n ii W illia m a G o d fre y . W p ra k ty c e p e łn ił o n tę fu n k c ję ju ż w cześn iej c h o ć n ie o fic ja ln ie .
P a p é e był oczyw iście p r z e d e w szy stk im p rz e d s ta w ic ie le m n o w y ch w ła d z p o ls k ic h n a e m ig ra c ji. J e g o p rz e s z ło ś ć p o lity c z n a ja k o o so b y b lisk o zw iązan ej z o b o z e m sa n a c y jn y m w P o lsc e p r z e d w o jn ą , o b e c n ie p o w s z e c h n ie o s k a r ż a n y m o k lę s k ę w o je n n ą i p o d w ó jn ą , w y n isz c z a ją c ą o k u p a c ję , z a g ra ż a ją c ą ró w
3 Na powrót kard. A. Hlonda do Polski Niemcy nie wyrazili zgody. 9 czerwca 1940 r. wy jechał on do Francji, skąd nadal informował Watykan, na bieżaco, o sytuacji w Polsce.
4 Na niepełnej podstawie źródłowej (jak sam przyznaje) ten okres stosunków polsko-wa- tykańskich nakreślił Tadeusz Wyrwa w artykule: Watykan a rząd polski w Angers. Zeszyty Hi storyczne. R. 72: 1985, s. 182-196.
n ie ż życiu re lig ijn e m u i n o rm a ln e j d z ia ła ln o ś c i K o śc io ła , o s ła b ia ła z n a c z n ie je g o a u to r y te t i o g ra n ic z a ła w ja k im ś s to p n iu m o żliw o ści d z ia ła n ia . O d p o c z ą tk u m ia ł te ż d o s p e łn ie n ia z a d a n ie a b s o lu tn ie n ie d o w y k o n a n ia . O trz y m y w a n e in s tru k c je , a ta k ż e n a c is k i z w ie lu s tro n , w ty m ró w n ie ż o d b is k u p ó w z P o lsk i, a n a m ie js c u z d e c y d o w a n a p o s ta w a ra d c y k a n o n ic z n e g o , p r a ł a ta W a le ria n a M ey sz to w ic z a 5, szły w k ie r u n k u p r z e k o n a n ia P a p ie ż a o k o n ie c z n o ści o s tre g o i je d n o z n a c z n e g o p o tę p ie n ia a g re s ji n ie m ie c k ie j o ra z m e to d s to so w a n y c h p rz e z n a z iz m w e k s te rm in a c ji lu d n o ś c i cyw ilnej n a z a ję ty c h t e r e n a c h i c o ra z dalej id ą c y c h k ro k ó w p o d p o rz ą d k o w a n ia so b ie h ie r a rc h ii K o śc io ła k a to lic k ie g o . D o S e k r e ta r ia tu S ta n u p rz e k a z y w a ł P a p é e lic z n e n o ty o fic ja ln e ja k o ty m św iadczy c h o c ia ż b y w y d an y p rz e z n ie g o , ju ż p o w o jn ie , w y b ó r d o k u m e n tó w z la t 1939-19466. T akże w ro z m o w a c h o so b isty c h z P iu s e m X I I , s e k r e ta r z e m s ta n u L . M a g lio n e , c z ę sto o m a w ia ł k w e stie n a r u s z e n ia k o śc ie ln e g o sta tu s q u o n a te r e n a c h p o ls k ic h o k u p o w a n y c h p rz e z N ie m c ó w o ra z w rę c z tra g ic z n e j sy tu a c ji lu d n o ś c i cyw ilnej.
Z ch w ilą o g ło s z e n ia s ta n u w o jn y m ię d z y W ło c h a m i a F ra n c ją i W ie lk ą B ry ta n ią p e r s o n e l a m b a s a d y p o ls k ie j p rz y K w iry n a le z m u s z o n y z o s ta ł do o p u s z c z e n ia W ło c h (12 c z e rw c a 1940 r.). W R z y m ie p o z o s ta ła je d y n ie p la c ó w k a p rz y S to licy A p o s to ls k ie j, p r z e n ie s io n a n a czas w o jn y n a te r e n p a ń stw a W a ty k a ń sk ie g o . O n a to z k o n ie c z n o śc i p r z e ję ła o b e c n ie sz e rsz e z a d a n ia z w łaszcza w z a k re s ie k o n ta k tó w z o k u p o w a n y m k ra je m , in fo rm a c ji i p r o p a g a n d y p o ls k ie j w e W ło s z e c h o ra z p o m o c y i o p ie k i n a d u c h o d ź c a m i, z a te m z a d a ń z lik w id o w an y c h k o n s u la tó w p o lsk ic h . P a p é e sk o rz y sta ł ju ż d o k o ń c a w ojny, w ra z z in n y m i p rz e d s ta w ic ie la m i r z ą d ó w p a ń s tw w a lczący ch z I I I R z e sz ą , z azylu n a te r e n ie W a ty k a n u 7. Z r o z u m ia łe , ż e z tą d ecy zją łącz y ło się p o w a ż n e o g ra n ic z e n ie k o n ta k tó w z rz ą d e m w L o n d y n ie , k tó ry r e p r e z e n to w a ł ja k i sz a n s z b ie r a n ia , a n a liz y i n a ś w ie tla n ia in fo rm a c ji p rz e k a z y w a n y c h d o K u rii rzy m sk iej. D e c y z je S to licy A p o sto lsk ie j d o ty c z ą c e a d m in is tra c ji k o śc ie ln e j n a te r e n ie o k u p o w a n e j P o lsk i z a le ż a ły n ie ty lk o o d re a ln y c h m o żliw o ści d z ia ła n ia , a le ta k ż e o d ty ch w ła ś n ie in fo rm a c ji o sy tu a c ji i p o tr z e b a c h K o śc io ła . Te m o żliw o ści d z ia ła n ia , w d o ść z g o d n ej o c e n ie b a d a c z y , z w łaszcza w d alszy ch la ta c h w ojny, były m in im a ln e . Z a te m p ra k ty c z n ie s u m a w ia d o m o ś c i o s ta n ie i p o tr z e b a c h K o śc io ła p o d o k u p a c ją m ia ła z n a c z e n ie o ty le is to tn e , ż e in fo rm a c je te p o z w a la ły n a c o ra z to n o w ą
5 Por. W. Meysztowicz, Gawędy o czasach i ludziach. Londyn 1983, wyd. drugie, rozdział o Piusie XII, a zwłaszcza stronice 278-279.
6 K. Papée, Papież Pius X II a Polska. Przemówienia i listy papieskie. Rzym 1946 oraz znacznie obszerniejsza publikacja: Pius X II a Polska 1939-1949. Przemówienia, listy, komen tarze. Opr. K. Papée. Rzym 1954.
7 Ambasador Papée przebywał na terenie Watykanu w Hospicjum św. Marty, przez czte ry lata - od czerwca 1940 r. do czerwca 1944 r.
m o d y fik a c ję m e to d d z ia ła n ia i p r ó b o d d z ia ły w a n ia z e s tro n y W aty k a n u . A m b a s a d o r P a p é e , b ę d ą c n a m ie jsc u , m a ją c m o ż liw o ść c o d z ie n n e g o , o so b iste g o k o n ta k tu z w ie lo m a p ra c o w n ik a m i K u rii i p rz e d s ta w ic ie la m i in n y c h p a ń stw , m ia ł te r a z w ja k im ś s to p n iu u p rz y w ile jo w a n ą p o zy cję. S to s u n k i ściśle p o li- ty c z n o -d y p lo m a ty c z n e z o s ta ły p o g łę b io n e o so b isty m i k o n ta k ta m i, co w o k r e sie to c z ą c e j się w ojny, a w je s z c z e w ięk szy m s to p n iu p o je j u k o ń c z e n iu , m ia ło m ie ć n ie b a g a te ln e z n a c z e n ie .
Im p o n u ją c a lic z b a n a p ły w a ją c y c h ró ż n y m i k a n a ła m i m a te ria łó w in f o r m a cyjnych d o W a ty k a n u n ie zaw sze b y ła w p e łn i w ia ry g o d n a , a n a w e t p o d a w a n e fa k ty z e s o b ą z g o d n e . W tej sy tu acji p o d sta w o w y m p y ta n ie m je s t k w e stia n a ile in te rw e n c je a m b a s a d o r a m ia ły rzeczyw isty w pływ n a o b ra z sy tu a c ji i p o d e jm o w a n e w W a ty k a n ie d ecy zje; n a ile d o je g o z d a n ia m ie li z a u fa n ie sa m p a p ie ż , s e k r e ta r z s ta n u k a rd y n a ł L u ig i M a g lio n e i p o z o s ta li, w yżsi u rz ę d n ic y K u rii rzy m sk iej. P rz e d p e łn y m u d o s tę p n ie n ie m , z a o m a w ia n y o k re s , a r c h i w ó w w a ty k a ń sk ic h d la b a d a ń , ja k a k o lw ie k o d p o w ie d ź b y łab y c h y b a p r z e d w cz e sn a . P ozytyw nym p o tw ie r d z e n ie m m o ż e być o p in ia E d w a r d a R a c z y ń sk ie g o , w y b itn e g o c z ło n k a r z ą d u p o ls k ie g o w L o n d y n ie , o so b y d o b rz e z o r ie n to w a n e j w ó w czesn ej sy tu acji, k tó ry m . in. tr e ś ć P olskiej C zarnej K sięgi z m a ja 1941 r o k u , a ta k ż e n o ty s e k r e ta r z a s ta n u k a rd y n a ła M a g lio n e d o R ib b e n tro - p a z 2 m a r c a 1943 r.8 p rz y p isu je in f o rm a c jo m z e b ra n y m w ła ś n ie p rz e z a m b a s a d o r a P a p é e 9. W p ro w a d z a ją c t e n a s p e k t, p r a g n ę się z a s trz e c , ż e n ie c h o d z i w ty m w y p a d k u o u p ro s z c z c z o n ą p e rs o n ifik a c ję h is to rii d y p lo m a c ji o m a w ia n e g o o k re s u i p o m n ie js z a n ie czy n n ik ó w o b iek ty w n y ch , lecz o p o d k r e ś le n ie ro li c z y n n ik a s u b ie k ty w n e g o , k tó ry był zaw sze i p o z o s ta je d o dzisiaj isto tn y m , tw ó rczy m e le m e n te m dziejów . W ięcej b o w ie m , niż u b o g a c a ją c a p o z o s ta je k a ż d a p r ó b a s p o jrz e n ia n a w y d a rz e n ia p rz e z p ry z m a t z n a c z e n ia c z y n n ik a lu d z k ie g o , c a ło ś ć z a c h o w a ń i d z ia ła ń je d n o s te k , k tó ry m p rz y sz ło u czestn iczy ć w w y d a rz e n ia c h i czy n n ie je k sz ta łto w a ć .
W w y p a d k u a m b a s a d o ra K a z im ie rz a P a p é e , n ie m am y , n ie ste ty , d o o d n o to w a n ia ż a d n y c h p o g łę b io n y c h i o sad z o n y c h n a b a z ie źró d ło w ej o p raco w ań , a n a w e t p ró b p rz y b liż e n ia je g o w k ła d u o so b isteg o , je g o o siąg n ięć, e w e n tu a ln ie p o m y łe k czy przyczyn b ra k u sukcesów . P o n a d to z a c h o w a ło się o n im n iew iele p rz e k a z ó w p a m ię tn ik a rsk ic h . S y tu acja h isto rio g ra fii w P o lsce d o n ie d a w n a , nie sprzyjała, a w ręcz u n ie m o ż liw ia ła te g o ro d z a ju inicjatyw y b a d a w c z e 10. F a k te m
8
Actes et documents du Saint Si_ge relatifs _ la seconde guerre mondiale. T. 3 partie 2. Città del Vaticano 1967, s. 742-752.9
E. Raczyński. O ambasadorze Kazimierzu Papée. Na Antenie. 1973, styczeń, s. 13.10
Nawet dość liczne artykuły w prasie londyńskiej nie zostały do dzisiaj utożsamione i choć by zestawione. W obszernej i dobrze udokumentowanej, jak na czasy w których się ukazała, pracy Zofii Waszkiewicz: Polityka Watykanu wobec Polski 1939-1945. Warszawa 1980, zostały odnotowane tylko akty oficjalnych wystąpień bez jakiegokolwiek komentarza czy próby oceny.te ż p o z o sta je , ż e p o d staw o w y d la te g o o k re s u z e sp ó ł archiw alny, czyli w a ty k a ń ski, n a d a l n ie je s t u d o s tę p n ia n y h isto ry k o m . N iezb y t łask aw ie o b sz e d ł się ró w n ie ż los z a k ta m i w ytw orzonym i i z g ro m a d z o n y m i w sam ej a m b asad zie. W chw ili z a g ro ż e n ia w ejścia N ie m c ó w d o W aty k a n u , część d o k u m e n ta c ji, k tó r a m o g ła b y w rę k a c h n ie m ie c k ic h z o sta ć w y k o rzy stan a d o w zm o żo n y ch rep resji, z o s ta ła zn iszczo n a. W najw ięk szy m jesz c z e s to p n iu z a c h o w a ła się k o re s p o n d e n c ja z rz ą d e m p o ls k im n a em ig ra c ji w L o n d y n ie , gdzie d o dzisiaj je s t p r z e chow yw ana. Te m a te ria ły z a c zy n ają p o w o li w c h o d z ić d o o b ie g u n au k o w eg o , c h o ć z racji n a sto p ie ń ic h u p o rz ą d k o w a n ia i s ta n o p is u arc h iw a ln e g o d o p u b li- kacj tra fia ją tylko p o sz c z e g ó ln e d o k u m e n ty , n ie d a ją c e p o d s ta w d o szerszych w niosków czy ch o cia żb y p ierw szych, w stęp n y ch syntez. T akże część a k t z a c h o w anych w R zy m ie, b u d z i c o ra z w iększe z a in te re s o w a n ie , a le z ty ch sam y ch p o w o d ó w ja k lo n d y ń sk ie, n ie były o n e jesz c z e p o d s ta w ą sy stem aty czn y ch stu d ió w i p la n o w e j akcji w ydaw niczej.
N ie o s ta n im w k o ń c u a r g u m e n te m w o sta te c z n y m b ila n sie sp ra w o w a n ia m isji d y p lo m aty czn ej p rz e z K a z im ie rz a P a p é e b ę d z ie u w z g lę d n ie n ie a sp e k tu , z g o d n ie p rz y jm o w a n e g o w lite r a tu r z e p o św ię c o n e j h is to rii sto su n k ó w m ię d z y n a ro d o w y c h , czyli p o jm o w a n ia d y p lo m acji ja k o sz tu k i ro zw iązy w an ia sp o ró w i p ro b le m ó w d ro g ą n e g o c ja c ji i w ic h re z u lta c ie k o m p ro m isó w , b e z uży w an ia siły czy p rz e m o c y , a c h o c ia ż b y g ro ź b y je j użycia. U tr a t a n ie p o d le g ło ś c i p rz e z P o lsk ę, z n ie w o lo n ą p rz e z d w a re ż im y o ra z sp e c y fik a d y p lo m acji w aty k ań sk iej m a ją c e j d a le k o o d m ie n n e m e to d y i z a d a n ia d o s p e łn ie n ia , sta w ia ją d a le c e o d m ie n n e k ry te ria p rz y k a ż d e j p ró b ie o c e n y d z ia ła ń p o sz c z e g ó ln y c h osób.
W sy tu a c ji w yżej z a ry s o w a n e j, w m o im p rz e k o n a n iu , n ie m o ż n a jesz c z e , p o m im o t a k z n a c z n e g o u p ły w u c zasu , n ie ty lk o o c e n ić , a le n a w e t p e łn ie j p rz e d s ta w ić d z ia ła ln o ś c i a m b a s a d o r a K a z im ie rz a P e p é e w la ta c h t a k t r u d n y ch d la z n ie w o lo n e g o k ra ju , k tó r y r e p r e z e n to w a ł, a n a w e t fa k ty czn y ch m o ż liw ości s p e łn ia n e g o p rz e z n ie g o u rz ę d u . W y d a je się, ż e p u n k t cięż k o ści w k a ż d e j p r ó b ie p o d s u m o w a n ia p o d ję te j p rz e z n a s p ro b le m a ty k i n ie m ie śc i się w p y ta n iu , n a ile d z ia ła ln o ś ć a m b a s a d y n a rz e c z o k u p o w a n e j P o lsk i i K o śc io ła w P o lsc e b y ła sk u te c z n a . N a to p y ta n ie m o ż n a b y o d p o w ie d z ie ć w n ie w ielu z d a n ia c h , p rz y p o m in a ją c z re s z tą z n a n e s k ą d in ą d fakty. Tym p u n k te m c ię ż k o śc i je s t n a to m ia s t fo r m a , c z ę sto tliw o ść o ra z m e to d a p ro w a d z e n ia s p ra w p rz e z K a z im ie rz a P a p é e , r e p r e z e n ta n ta rz ą d u „ b e z z ie m i” ..
N ie m o ż n a te ż p o m in ą ć fa k tu , ż e d la p e łn e j o c e n y je g o p o s ta c i, rzeczy w i ste g o w k ła d u i o sią g n ię ć je g o m isji d y p lo m a ty c z n e j m o ż e w je s z c z e w ięk szy m s to p n iu m a z n a c z e n ie o k re s p o w o je n n y , k ie d y P o ls k a z n a la z ła się z a „ ż e la z n ą k u r ty n ą ” . Sw ą o d p o w ie d z ia ln ą fu n k c ję p e łn ił b o w ie m aż d o p a ź d z ie rn ik a 1974 r. k ie d y to S e k r e ta r ia t S ta n u p o w ia d o m ił go o z a k o ń c z e n iu je g o m isji. L iczył w te d y 85 la t, z cz e g o p o n a d 35 ja k o p rz e d s ta w ic ie l d y p lo m a ty c z n y p rzy S to licy A p o s to ls k ie j, p e łn ią c p rz e z w ie le la t fu n k c ję d z ie k a n a k o r p u s u d y p lo m a ty czn eg o .
J e d n o n ie m o ż e ju ż te r a z p o d le g a ć w ięk szy m w ą tp liw o ś c io m , a m ia n o w ic ie to , ż e a m b a s a d a p rz y S to licy A p o s to ls k ie j i je j k ie ro w n ik K a z im ie rz P a p é e , ta k w cza sie w o jn y ja k p o je j u k o ń c z e n iu , o fia rn ie z c a ły m o d d a n ie m słu ży ła ojczy źn ie i K o śc io ło w i w P o lsc e i m a n ie m a łe z a słu g i w u m a c n ia n iu tra d y c y j n ie d o b ry c h s to s u n k ó w m ię d z y P o ls k ą a S to lic ą A p o sto lsk ą .
L’attività dell’am basciatore di Polonia presso la Santa Sede Kazimierz Papée durante la seconda guerra m ondiale
Riassunto
N ato nel 1889, e m orto a R om a nel gennaio 1979, dopo una lunga carriera diplo- m atica il 15 luglio 1939 fù nom inato A m basciatore della Polonia presso la Santa Sede. A ppena un mese e mezzo dopo scoppiÀ la seconda guerra m ondiale e la Polonia si trovÀ sotto l'occupazione tedesca ed in parte anche russa. D u ran te tutto il periodo della guerra agû in nom e del governo polacco in esilio a Londra. Consapevole della responsabilité assunta e nello stesso tem po della lim itatezza dei mezzi e delle possibi lité (dal 1940 ospite nel territorio del Vaticano), continuava soprattuto a inform are la Santa Sede, le persone più influenti e lo stesso papa Pio X II sulla situazione nei terri torii occupati. L'attivita dell'am basciatore nelle circostanze oltrem odo difficili non é stata finora oggetto di studi più approfonditi. Purtroppo anche il suo archivio fù di sperso e finora sono stati pubblicati pochi docum enti. Con lo stesso Pio X II le relazio- ni furono sem pre buone, e pare piene di reciproca fiducia e comprensione. H a pubbli- cato i pià im portanti atti del pontificato riguardanti la Polonia.
