366
PO SN A N IEN SIA BIB LIO G R A PH IC A SELECTAłatw e odw oływ anie się do w iary jako jedynej odpow iedzi na gąszcz o tacza ją c y c h nas i dom ag ający ch się ro z strzygnięcia kw estii oraz rodzący się stąd chaos (czyli ten d en cje funda- m entalistyczne, choć sam a ta nazw a nie znajduje aprobaty ks. T. W ęcław - skiego).
Poszukiwania takiego teologicznego ujęcia w iary w Jezusa, które ustrzeże się obu skrajności rozpisane zostało na cykl w ykładów z teologii fundam ental nej. C zy m ogło być inaczej, skoro to P rofesor stał się pow ieściopisarzem ? Ten w yraźny podział na elem enty w y kładu i opisu akcji m a je d n ą zaletę: od tąd studenci nie b ędą m usieli sięgać do skryptu: do egzaminu będą mogli uczyć się z... pow ieści! Dla czytelnika nie zainteresow anego zdaw aniem egzam i nu niektóre w ykładow e fragm enty m ogą w ydaw ać się zbyt szczegółow e i za długie. Edytorski pom ysł na oddzie lenie ich inn ą czcionką je st tak samo interesujący, ja k uciążliw y wizualnie. P rofesorką rękę przy w arsztacie lite rackim zd rad zają jed n ak najbardziej
P rzypisy i w yjaśnienia. S ą one nie
w ątpliw ie - ja k zaznacza ks. T. W ę- cław ski - w yrazem autorskiej uczci
wości, pom ocą w oddzieleniu p ra w dy od fik c ji (s. 247). S ą rów nież św ia
dectw em zadziw iającej erudycji A uto ra. U m ieszczenie ich na końcu m a o d ciążyć pow ieść od zbędnego aparatu naukow ego. N ie w iem , czy takie argu m enty do końca p rz e k o n u ją czy nie w ystarczyłoby, gdyby sam e spisane w pow ieści słow a przem ów iły zaw ar tą w nich siłą. W ów czas A utor m ógłby się ograniczyć do podania dalszych lektur, czyli bibliografii ogólnej. Dla
mnie osobiście zam ieszczone przypisy m ają inn ą w artość: z niesam ow itą otw artością odsłaniają w arsztat pracy teologa.
M yślę, że nikt w Polsce (i nie tylko w Polsce) nie podjął takiej próby uprzystępnienia nie w tajem niczonem u czytelnikow i pytania o znaczenie dla wiary w yników badań historycznych dotyczących osoby Jezusa. C hw ała za to A utorowi. Pytania pierw sze, najbar dziej podstaw ow e, najw ażniejsze są zarazem tym i, na które najtrudniej od naleźć odpowiedź. D latego nie uw a żam Sieci za P ow ieść dla p o czą tku
ją c y c h teologów i dla wszystkich, którzy chcieliby wiedzieć, czym tacy się zajm ują (s. 5). C hyba, że zgodzi
m y się, iż każdy teolog je st teologiem początkującym . I dlatego warto do tej książki wracać. N ie tylko przy okazji egzam inu z teologii fundamentalnej...
ELŻBIETA ADAM IAK
Józef Baniak: D Y N A M IK A P O W O ŁA Ń K A P Ł A Ń SK IC H I Z A K O N N Y C H W K O ŚC IELE R ZY M S K O K A T O L IC K IM W P O L S C E 1900-1994. S TU D IU M S O C JO G R A F IC Z N E , K raków 1997 ss. 252. Z akład W ydaw niczy „N om os”
K siążka Józefa B aniaka dotycząca dynamiki powołań kapłańskich i zakon nych w Polsce w okresie 1900-1994 składa się z trzech części. Pierw sza to zestaw ienia statystyczne dotyczące
PO SN A N IEN SIA BIB LIO G R A PH IC A SELECTA
367
ilościow ego aspektu tego zjaw iska, przygotow ana na podstaw ie zestaw ień statystycznych różnych instytucji ko ścielnych oraz danych publikow anych (w tym prac zespołu W. Zdaniew icza). W drugiej części autor przytacza w y niki badań nad uw arunkow aniam i spo łecznymi powołań kapłańskich i zakon nych pochodzące z różnych źródeł n a ukowych, w tym dane z niepublikow a nych prac doktorskich. T rzecią część stanowi obszerna bibliografia polskoję zycznych prac dotyczących pow ołań kapłańskich i zakonnych, ujęta w dzie w ięciu działach tem atycznych, oraz wykaz wybranej literatury obcojęzycz nej. W szystkie te trzy części objęto ściowo są sobie rów now ażne.
N ie jest to pierw sza publikacja au tora dotycząca problem atyki pow ołań kapłańskich i zakonnych. M a on w swoim dorobku naukow ym bardzo dużą liczbę artykułów w licznych cza sopism ach, w tym także socjologicz nych („Studia Socjologiczne”, Kultura i Społeczeństw o” oraz w poznańskim „Ruchu Praw niczym , Ekonom icznym i Socjologicznym ”). O m aw iana praca zaw iera niektóre dane przedstaw ione ju ż przez autora we fragm entach we wcześniejszych artykułach, nie um niej sza to w artości obecnej publikacji.
W części pierw szej pracy autor om awia pow ołania kapłańskie i zakon ne w dw óch grupach problem ow ych. Pierw szą stanow ią pow ołanie realizo wane, przez które autor rozum ie w stą pienie do sem inarium duchow nego lub zakonnego, kontynuow anie w nim n a uki i przygotow ania do stanu duchow nego. W drugiej grupie autor om aw ia pow ołania zrealizow ane, a w ięc te,
które zakończyły się w yśw ięceniem na kapłana czy przyjęciem ślubów zakon nych (w przypadku sióstr i braci zakon nych). W tej części pracy stosunkow o mało danych odnosi się do całego sy gnalizow anego w cześniej przez autora okresu, tj. lat 1900-1994. W iększość danych obejm uje lata siedem dziesiąte i osiem dziesiąte (tylko cztery tabele w tej części przytaczają dane sprzed roku 1945). C zęść tych sam ych d a nych przytoczona je st w różnych tabe lach (np. w tab. 2, 3, 4,10,11), w n ie wielkim tylko stopniu w nosząc novum do om aw ianego zagadnienia. M oże potrzebna byłaby selekcja m ateriału, aby nie było niepotrzebnych p ow tó rzeń, m oże odesłanie czytelnika do da nych z tabel w cześniej p rezentow a nych, a m oże pokuszenie się o bardziej zaaw ansow ane statystycznie p re zen tacje danych w mniejszej liczbie tabel? Z asługą autora je s t z pew nością uwzględnienie danych z lat 1990-1994, zarów no w liczbach bezw zględnych ja k i w ujęciu procentow ym , czego nie spotykam y w innych aktualnie dostęp nych publikacjach.
Część drugą rozpoczyna om ówienie uwarunkowań historycznych i politycz nych kształtow ania się pow ołań ka płańskich i zakonnych, ukazane w trzech okresach: m iędzyw ojennym , II w ojny światowej i Polski Ludowej. Dopiero po przedstawieniu tego zagad nienia autor przechodzi do om aw iania uw arunkow ań ściśle psycho-społecz- nych. Z w raca uw agę na szczególny w pływ środow iska rodzinnego, szkol nego i kościelnego na w ybór dalszej drogi życiowej związanej z sem inarium duchow nym . A utor korzysta tutaj,
368
PO SN A N IEN SIA BIB LIO G R A PH IC A SELECTAw w iększym stopniu niż w części pierw szej pracy, z w yników badań te renow ych przeprow adzonych przez różnych badaczy w ram ach zbierania m ateriałów do prac naukow ych (przede w szystkim doktorskich). W tej części brakuje - ja k się w ydaje - w y ników badań dotyczących postaw spo łecznych i hierarchii wartości m łodzie ży polskiej, a szczególnie badań postaw religijnych i jej stosunku do religii prze prow adzonych w P olsce w okresie pow ojennym w różnych uczelniach oraz - ju ż w spółcześnie - w ram ach centralnych ośrodków badań społecz nych (np. C BO S-u, O BOP-u). Łatwiej znaleźć w pracy dane z pierw szych lat om aw ianego okresu, a więc lat dla nas bardzo odległych niż dane z lat nam bliższych, co - w połączeniu z poprzed n ią u w a g ą - nadaje pracy przede w szystkim w y m iar historyczny. Ale takie było chyba zam ierzenie autora, który przecież ju ż w tytule określił ba dany okres dość szeroko (ponad 90 lat). Jest to słabość om aw ianej pracy. O kres ponad 90 lat to okres dla Polski i Polaków bardzo zróżnicow any pod w zględem historycznym . D w ie wojny św iatow e, krótki okres niepodległości odzyskanej po w ielu latach zaborów, potem okres planowej laicyzacji społe czeństw a polskiego, a na gruncie reli gijnym przede w szystkim Sobór W aty kański II, a potem w ybór papieża nie- W łocha, to dość dużo w ydarzeń m ają cych w pływ na zm iany w św iadom o ści społecznej, a tym sam ym i na bada ne zagadnienie. D latego tak w ażny dla tej pracy w ydaje się podział badanego okresu na m niejsze jednostki czasowe i konsekwentne przedstawianie wszyst
kich problem ów w takich podokresach, naw et za cenę zaznaczenia, iż danych za jak iś podokres brakuje. C zytelnik powinien w iedzieć, czy dane prezento w ane pochodzą z początku XX wieku, lat sześćdziesiątych, czy z końca lat osiem dziesiątych. Przy niektórych ta belach brakuje bow iem określenia cza su badań lub lat, których dane dotyczą. Jest to szczegół dość istotny, jeśli te w łaśnie dane liczbow e stanow ią pod staw ę do późniejszych w ysuw anych przez autora w zakończeniu daleko idących wniosków. N iekiedy bow iem prezentow any w pracy m ateriał spra w ia w rażenie, iż je st to tylko część j a kieś większej całości.
Zam ieszczona bibliografia w skazu je, że autor m a dobre rozeznanie w li teraturze dotyczącej badanego proble mu. W iększość prac polskojęzycznych pochodzi jed n ak z lat 1960-1980. Sto sunkow o m ało je s t prac now szych, z końca lat osiem dziesiątych i począt ku lat dziew ięćdziesiątych. Podobnie spraw a w ygląda w odniesieniu do lite ratury obcojęzycznej. C zy nie warto byłoby zastanow ić się nad selekcją ze branej obszernej przecież literatury po przez odrzucenie mało aktualnych p o zycji z tygodników (np. P rzekroju”, „Walki M łodych”) oraz prac tylko m ar ginalnie łączących się z przedstaw ia nym zagadnieniem i w to m iejsce w prow adzenie prac now szych, opar tych o badania z ostatnich lat? M a to szczególnie duże znaczenie dla drugiej części pracy, tej pośw ięconej uw arun kow aniom społecznym pow ołań ka płańskich i zakonnych. O dczuw am szczególnie brak tytułów z literatury pedagogicznej, psychologicznej i socjo
PO SN A N IEN SIA B IB LIO G RA PH ICA SELECTA
369
logicznej pośw ięconej postaw om reli gijnym w spółczesnej m łodzieży p o l skiej, które pozw oliłyby spojrzeć sze rzej na problem. Rozbicie bibliografii na dziew ięć aż części nie ułatw ia poszu kiwań nazw iska danego autora czy konkretnego tytułu. Przypisanie tytułu do danej grupy tem atycznej to często wyraz subiektyw nego działania autora bibliografii, działania nie zawsze oczy wistego dla czytelnika (np. w osobnej grupie pow ołania kapłańskie i oddziel nie pow ołania zakonne). P ew ną trud ność spraw ia też słow o „tenże”, które rozpoczyna często kolejną stronę w y kazu. Zm usza bow iem do pow rotu na stronę poprzednią. Ale to ju ż kwestia przygotow ania wydawniczego, podob nie ja k popraw ność pisow ni nazw isk autorów i tytułów, a także korekta ca łej pracy. Szkoda też, że przy pracach zbiorow ych autor nic podaje nazwiska redaktora, co pozw oliłoby zidentyfiko wać jednoznacznie daną publikację.
Reasum ując pow yższe uwagi, p ra ca J. Baniaka - choć jest p racą opartą na analizie danych statystycznych i danych pochodzących z innych źró deł niż terenow e badania w ła s n e - je s t pracą potrzebną, pokazującą, że p ro blem atyka pow ołań kapłańskich i za konnych w ujęciu socjologicznym jest stale aktualna, a badania nad pow oła niami nadal potrzebne. Sądzę, że p o winni po nią sięgnąć nie tylko socjolo gowie, czerpiąc z niej w iedzę o w pły wie grup i instytucji społecznych na powołania, ale także historycy K ościo ła i teologowie.
A URELIA SZAFRAN-BARTOSZEK
Adam Czabański: M Ł O D Z IE Ż W O B EC SA M O B Ó JSTW A . P o znań 1997 ss. 154. W ydaw nictw o M ichael
Recenzowana książka jest kolejnym głosem w dyskusji, ja k ą to czą badacze społeczni na tem at zjaw iska sam obój stwa. G łosem dodajmy, który pozw ala nie tylko ocenić skalę zjaw iska oraz jeg o społeczne źródła, ale także m e
chanizm y społeczno-kulturow ej jeg o recepcji. Dzięki tem u nasza w iedza na tem at społecznej akceptacji, lub wręcz przeciw nie potępieniu aktów sam obój czych ulega zw iększeniu.
Prezentow ana książka pojaw iła się na rynku czytelniczym w chw ili, gdy liczba prób sam obójczych uległa w y raźnem u spotęgow aniu. Jednocześnie rozszerzyły się one na te kategorie lud ności, które w w arunkach polskich zw ykło się uw ażać za obciążone n i kłym lub niewielkim ryzykiem tego typu patologii społecznej. Niewątpliwie spo w odow ane je s t to przem ianam i spo łeczno-gospodarczym i, które nastąpiły po 1989 roku, bow iem społeczeństw a poddane procesom radykalnych prze mian obejm ujących w iele dziedzin ży cia, charakteryzują się także zw iększo ną ilością różnorodnych patologii. Za kolejną istotną przyczynę, uznać nale ży przemiany kulturowo-cywilizacyjne, wynikające z określonej logiki zm iany społecznej, pow odującej zarów no p o stęp społeczny (m ierzony np. upodm io tow ieniem jedn ostk i, nabyw aniem przez n ią pełni praw obyw atelskich i ludzkich) ja k i zjaw isk negatyw nych:
