Jan Prokop
"Eros i Tanatos. Proza Jarosława
Iwaszkiewicza. 1916-1938", Ryszard
Przybylski, Warszawa 1970,
Czytelnik, ss. 368, 2 nlb. : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 63/2, 349-352
R y s z a r d P r z y b y l s k i , E R O S I T A N A T O S . P R O Z A J A R O S Ł A W A I W A S Z K IE W IC Z A . 1916— 1938. W a r s z a w a 1970. C z y te ln ik , ss. 368, 2 n lb . K s ią ż k a R y s z a r d a P r z y b y l s k i e g o o p r o z ie J a r o s ł a w a I w a s z k ie w ic z a o b e jm u j e l a t a 1916— 1938. P o z a z a s ię g ie m u w a g i b a d a c z a p o z o s ta je tw ó r c z o ś ć w o j e n n a i p o - w o j e r n a . P o w n i k l iw y c h s t u d i a c h J e r z e g o K w i a t k o w s k i e g o 1 o w c z e s n y c h p o e z ja c h I w a s z k ie w ic z a o b r a z p i s a r z a z c z a s ó w m ło d o ś c i i d o j r z e w a n ia d o p e łn i a i p o g łę b ia p ię k n a m o n o g r a f i a P r z y b y ls k ie g o . J e s t to j u ż je g o t r z e c i a k s ią ż k a . P r z y b y l s k i j e d n a k , m im o z m i e n n y c h z a i n t e r e s o w a ń t e m a ty c z n y c h : E lio t, R ó ż e w ic z , D o s to je w s k i, w s z ę d z ie m a n i f e s t u je t ę s a m ą p o s t a w ę b a d a c z a id ą c e g o o d d z ie ła k u je g o k u l t u r o w e m u p o d ło m , d b a łe g o o g le b ę t r a d y c j i , w k t ó r ą d z ie ło w r a s t a , k t ó r a j e ż y w i i o s ła n ia . I w s z ę d z ie u j a w n i a r ó w n y k u n s z t k r y t y c z n o li t e r a c k i i r o z le g łą e r u d y c ję .
P r z y b y ls k i p o k a z u je , j a k p i e r w s z y o k r e s tw ó r c z o ś c i I w a s z k ie w ic z a (1916— 1924) u p ly v ra p o d z n a k i e m w a l k i z o d z ie d z ic z o n ą p o r o m a n t y z m i e a n ty n o m i ą d u c h a i ż y c ia , a n ty n o m ią , k t ó r ą a u to r o w i Z e n o b ii P a l m u r y n a r z u c i ł a e s t e t y k a m o d e r n iz m u . „ P o d w p ły w e m O s k a r a W ild e ’a p o j a w i ł a s ię o n a [tj. a n ty n o m i a d u c h a i ż y c ia ] n a j p i e r w j a k o p r z e c iw ie ń s tw o p i ę k n a i ż y c ia i o k r e ś l ił a t e m a ty k ę , s ty l, f o r m y n a r r a c j i t a k i c h u tw o r ó w p is a r z a , j a k U c ie c zk a do Bagdadu, L e g e n d y i D e m e te r , Z e n o b ia P a lm u ra , S ie dem b o g a ty c h m i a s t n ie ś m i e r te l n e g o K o ś c ie ja i W i e c z ó r u A b d o n a” (s. 7). P r z y - b y ls k : p o k a z u j e n a s t ę p n i e , j a k a u t o r Hilarego, s y n a bu ch a ltera p r z e z w y c ię ż a t ę a n t y n o m ie , d e m a s k u j e j e j p o z o r n o ś ć , g d y ż ty lk o p s e u d o s z t u k a i n ib y - ż y c ie w c h o d z ą w k o n f lik t: „ N o w e s p o j r z e n i e n a ż y c ie w y m a g a ło z n is z c z e n ia m i t u e s te ty c z n e g o m o d e r n i s t ó w . W H ï.a rym n a s t ą p i ł o r o z w i ą z a n i e m o d e r n i s t y c z n e j a n ty n o m i i, p o n ie w a ż I w a s z k ie w ic z z a k w e s tio n o w a ł d o ty c h c z a s o w e p o j m o w a n i e j e j o b u c z ło n ó w i z d j ą ł z n ie j p a to s tr a g iz m u . Z e s f e r y n a jg ł ę b ie j p r z e ż y w a n e j t r a g e d i i p r z e s u n ą ł j ą w s f e r ę o b r z y d li w e g o p o z o ru . D la te g o ś w ia t H ila rego j e s t a n t y t e z ą Próchna. S z t u k a n a p e w n o n ie j e s t w n i m w a r t o ś c i ą t r a n s c e n d e n t a l n ą , a c z ę s to b y w a m ie s z c z a ń s k im t o w a r e m . N a ż y c ie n ie s k ł a d a j ą s ię ś w ie c id e łk a c e n io n e p r z e z e s k a p is tó w , le c z w a r t o ś c i i s t o tn e d la n a r o d u z n a j d u j ą c e g o s ię w p r z e ło m o w e j c h w i li d z ie jo w e j. T e n o w e t r e ś c i p r z y p is a n e o b u c z ło n o m w y k l u c z a ły z u p e ł n i e m y ś l o ic h a n ty n o m i i ” (s. 81— 82). ■Wydana w 1925 r. p o w ie ś ć K s i ę ż y c w s c h o d z i s t a n o w i n a s t ę p n y e ta p r o z w o j u p is a rz a . J e s t o n a o d e jś c ie m o d s u c h e g o i n te l e k t u a l i z m u , p r z e k r e ś l e n i e m ś w ia t a a b s t r a k c ji f ilo z o f ic z n e j, i n s p i r o w a n y m p r z e z b e r g s o ń s k i w ita liz m . Z a d a n ie m a r t y s t y j e s t c tr w a l a n i e „ p o to k u d o z n a ń n a jp r o s ts z y c h i b e z p o ś r e d n i c h ” (s. 123). P r z y b y l s k i p is z e : „ P o s tu la t o p is u i a p o te o z y ż y c ia , s t a n o w i ą c y f u n d a m e n t a l n ą z a s a d ę e s t e t y k i I w a s z k ie w ic z a , p o c ią g n ą ł z a s o b ą p e w n e z n a m i e n n e k o n s e k w e n c je . [...] N a j b a r d z ie j m o ż e f ilo z o f ic z n y w s p ó łc z e s n y p i s a r z p o ls k i o t w a r c i e i d o ś ć d łu g o [...] o s t e n ta c y j n i e o ś w ia d c z a ł, ż e n ie i n t e r e s u j ą g o z a g a d n ie n i a f ilo z o f ic z n e [...]” (s. 126). A le a u t o r d o d a je z a r a z : „ U c ie c z k a o d i n t e l e k t u a l i z a c j i ż y c ia n ie o z n a c z a w c a l e u c ie c z k i o d w ie c z n y c h p r o b le m ó w . U m y s ło w o ś ć a r t y s t y c z n a p r z e ż y w a t e p y t a n i a s z c z e g ó ln ie in te n s y w n ie . W t y c h n a m i ę tn y c h p r z e ż y c i a c h k u l t u r a lu d z k o ś c i o d b i ja s ię n i e k i e d y z w ię k s z ą w y r a z i s t o ś c i ą a n iż e li w s p e k u l a c j a c h filo z o fó w , w z in te le k tu a l iz o w a n y c h s y s t e n a c h ś w ia to p o g lą d o w y c h . N ic t e d y b a r d z i e j z łu d n e g o n iż p r o s t o t a i n a iw n o ś ć b o h a te r ó w I w a s z k ie w ic z a . N ic b a r d z i e j f a ta ln e g o n iż z r e d u k o w a n i e ic h m e n t a ln o ś c i d o p o to c z n y c h p r z e ż y ć ” (s. 134).
O d w ró t o d p o ję c io w o ś c i, p o s t a w a p r z e ż y w a n ia ż y c ia , d o z n a w a n i a r a c z e j n iż 1 J . K w i a t k o w s k i , Eleuter. W a r s z a w a 1966.
a b s t r a k c y jn e g o , z r a c jo n a l iz o w a n e g o p o z n a w a n i a z ja w i s k w i ą ż ą s ię z u z n a n i e m sui generis w y ż s z o ś c i k o b ie ty . „ K o b ie ta , k t ó r a j e s t ż y c ie m , t r w a [...] j a k o z w y c ię s k a p r a z a s a d a ś w ia ta . N ie j e s t b y n a j m n i e j n i e m o r a l n a . J a k M a l in a z B r z e z in y , j e s t n ie c o o r d y n a r n a i c a łk o w ic ie a m o r a ln a . Z a s a d a t r w a n i a i ż y c ia w z n o s i s ię b o w ie m p o n a d e ty k ą , k t ó r a n a le ż y d o s f e r y w a r t o ś c i i n t e l e k t u a l n y c h i j e s t d o m e n ą m ę ż c z y z n y ” (s. 291). J e ś l i j u ż p o z n a j e m y ś w ia t, to c z y n im y t o n ie r o z u m e m , a le w p r z e ż y c iu e s te ty c z n y m . T e n e s t e t y z m m a j e d n a k z n a m i o n a h e r o iz m u , a lb o w ie m p o d e jm u j e c a ły c ię ż a r o k r u c ie ń s t w a ś w ia t a , c a ł ą tr a g ic z n o ś ć lu d z k ie g o lo s u . I tr a g i c z n o ś ć t ę p r z e k s z t a ł c a w s e n s o w n ą b u d o w lę . „ D o z n a n ie e s t e t y c z n e p e łn i [...] t u t a j r o lę p r z e d e w s z y s tk i m p o z n a w c z ą . A le w ż a d n y m w y p a d k u n ie j e s t t o p o z n a n i e r o z u m o w e , r a c jo n a ln e . B o h a te r o m [...] r ą b e k is t o ty ś w i a t a o d s ł a n ia s ię w u n i e s ie n i u m is ty c z n y m , k t ó r e s p a d a n a n ic h n i e s p o d z ie w a n ie w m o m e n c ie o d c z u c ia i r r a c j o n a l n e j w ię z i z n a t u r ą , m ity c z n e j łą c z n o ś c i z z ie m ią , z ż y c ie m . W ó w c z a s p r a w d a , t r a k t o w a n a p r z e z b o h a t e r a j a k o k o n ie c z n y i b ło g o s ła w io n y p o d a r u n e k p r z e z n a c z e n i a , s p ł y w a n a n ie g o j a k ł a s k a u ś w ię c a j ą c a ” (s. 260— 261). Z d a n i e m P r z y b y l s k i e g o P a n n y z W ilk a, B r z e z in a i C z e r w o n e ta r c z e s t a n o w i ą p u n k t k u l m i n a c y j n y tw ó r c z o ś c i p r o z a t o r s k i e j I w a s z k ie w ic z a . T u t a j o s ią g a o n h a r m o n ię . Ś w ia t u k a z u j e m u s ię j a k o c a ło ś ć s e n s o w n a , j e s t p i ę k n y i p e łe n ła d u , c h o ć m o ż e i b o le s n y . J e s t t o ś w ia t u k s z t a ł t o w a n y w m y ś l id e a ł ó w k u l t u r y ś r ó d z i e m n o m o r s k ie j. „ P i ę k n y i h a r m o n i j m n y ś w ia t I w a s z k ie w i c z a p o w s t a ł w d z iw n y m , k r ó t k im m o m e n c ie , k ie d y p i s a r z z d o ła ł ju ż w z n ie ś ć s ię p o n a d p e s y m is ty c z n ą w i z ję ś w ia ta , s t w o r z o n ą p r z e z m o d e r n iz m , a n ie u le g ł je s z c z e k a ta s t r o f iz m o w i l a t tr z y d z ie s ty c h . B y ł to w je g o tw ó r c z o ś c i n i e w ą t p l iw ie e p iz o d . A le p r z e c ie ż w ł a ś n i e ó w e p iz o d — t a k m i s ię p r z y n a j m n i e j z d a j e — s t a n o w i o n ie z w y k ło ś c i p i s a r z a ” (s. 269). J e d n a k j u ż n a s t ę p n e u t w o r y z d r u g i e j p o ło w y l a t tr z y d z ie s t y c h , j a k M ł y n nad U tr a t ą i P a sje b łę d o m ie r sk ie , ś w ia d c z ą o k lę s c e o w e g o k r ę g u k u l t u r y , o r o z p a d z ie h a r m o n i i i ła d u . „ K ie d y r o z p a d ł s ię s e n s o w n y ś w ia t , d z ie ło k u l t u r y a f i r m a t y w n e j , I w a s z k ie w ic z p o w r ó c ił d o m o d e r n i s t y c z n y c h r o z te r e k . B o w p e w n y m s e n s ie je g o p r o z a j e s t ś w ia d e c t w e m c ią g łe g o k r y z y s u k u l t u r y , k t ó r y t r w a n i e u s t a n n i e o d c z a s ó w m o d e r n iz m u a ż d o d z is ia j ” (s. 268— 269). „ P o d s t a w o w e m it y s o te r io lo g ic z n e n a s z e j k u l t u r y : e u d a j m o n ia , m e t a f i z y c z n a e s t e t y k a u d u c h o w io n e g o p i ę k n a i m i t n a t u r y s t r a c i ł y j u ż m o c o d d z ia ł y w a n i a ” (s. 327). P r z y b y l s k i s t w i e r d z a : „ p r o z a t a s t a ł a s ię ś w ia d e c t w e m c z a s u , w k t ó r y m k o n a ł m o d e l k u l t u r y h u m a n i s t y c z n e j ” (s. 327). A w ię c d z ie ła o s t a tn i c h l a t p r z e d w o j e n n y c h b ę d ą d o k u m e n t e m n a s t r o j ó w k a ta s t r o f ic z n y c h , w y z n a n ie m k lę s k i, o c z e k iw a n ie m ś m ie r c i, j a w ią c e j s ię n ie j a k o n a u k a u m ił o w a n i a ż y c ia ( ja k w B rzezin ie ), a le j a k o je d y n e w y b a w ie n ie . P r z y b y l s k i k o n k l u d u j e : „ P o r o z p a d n i ę c i u s ię ś w i a t a h e r o ic z n e g o e s t e t y z m u , k t ó r y n a d a w a ł ż y c iu s e n s , c h a o t y c z n a r z e c z y w is to ś ć u t w o r ó w z l a t 1936— 1938 s t a ł a s ię n i e p e w n a , g r o ź n a i n i e g o ś c in n a . W s z y s c y b o h a te r o w i e c z u j ą s ię w n ie j źle . N i k t n i e m o ż e z n a le ź ć s w e g o m ie js c a . K a ż d y g d z ie ś u c ie k a [...]. W t y m r o z p a d a j ą c y m s ię ś w ie c ie c z ło w ie k n ie m o ż e z n a le ź ć s w e g o m ie js c a . K a ż d e m ie js c e , k t ó r e w y z n a c z y ł m u lo s , j e s t n ie z n o ś n e [...]. C z a s , k t ó r y w h a r m o n i j n y m ś w ie c ie u j a w n i a ł c z ło w ie k o w i je g o c h a r a k t e r , w r o z p a d a j ą c e j s ię r z e c z y w is to ś c i p o z w a la t y lk o z a d e m o n s tr o w a ć s z e r e g r o z p a c z liw y c h g e s tó w r o z h is te r y z o w a n e g o i n d y w i d u u m . Ś m ie r ć , k t ó r a u c z y ła m iło ś c i d o ż y c ia , j e s t t e r a z l e k c j ą u k o c h a n i a n ie b y tu , n i r w a n y ” (s. 326— 327). J u ż to s tr e s z c z e n ie , m im o ż e n i e p e ł n e i n a d m i e r n e u p r a s z c z a j ą c e , w i n n o p o z w o lić c z y te ln ik o w i z o r ie n to w a ć s ię w o s o b liw o ś c i k s i ą ż k i P r z y b y ls k ie g o . R o z p a t r u j e o n t e k s t y I w a s z k ie w ic z a n ie w a s p e k c ie ic h ś c is łe j „ li t e r a c k o ś c i ” . G d y m ó w i o t e m a c i e d z ie ła , t o i n t e r e s u j e g o r a c z e j „ f a b u ł a ”, a w ię c ś w i a t p r z e d s t a w i o n y , n i e je g o a r t y s ty c z n e u k s z t a ł t o w a n i e , a w ię c „ s iu ż e t” . N a d a ls z y p l a n o d s u w a k a t e g o r i e r o d z a j o w e
czy s ty lis ty c z n e . N ie p r ó b u j e o g r a n ic z y ć o p is u d z ie ła d o o p is u w t e r m i n a c h s t w o r z o n y c h p r z e d e w s z y s tk im d l a z j a w i s k lit e r a c k ic h , a w ię c w t e r m i n a c h g e n o lo g ii c zy s ty l is ty k i . J a k g d y b y r e z y g n o w a ł z e s p r a w d z a n i a f u n k c jo n o w a n i a l i t e r a c k i c h m e c h a n iz m ó w d z ie ła , p o p r o s t u z a k ł a d a j ą c ic h a r ty s ty c z n y c h a r a k t e r j a k o p r ó g z a i n t e r e s o w a ń b a d a w c z y c h , j a k o w a r u n e k z g ó r y p r z y ję ty , o k t ó r y m n i e z a m ie r z a r o z p r a w i a ć z r a c jo n a l iz o w a n y m ję z y k i e m l it e r a t u r o z n a w s t w a .
M ic h a ł G ło w iń s k i, k t ó r e g o P o w i e ś ć m ł o d o p o ls k a j e s t o d w r o tn o ś c ią , a le i d o p e ł n i e n i e m p o s t a w y b a d a w c z e j P r z y b y ls k ie g o , p i s a ł: „ G d y b y p le m ię H o p i w y d a ł o ję z y k o z n a w c ę , k t ó r y c h c ia łb y o p is y w a ć ję z y k i e u r o p e j s k i e , t a k j a k B e n ja m in W h o r f o p is a ł j ę z y k te g o p l e m i e n i a , d o s z e d łb y o n p r a w d o p o d o b n i e d o w n io s k u , ż e d l a E u r o p e jc z y k ó w n i e i s t o t n e s ą r ó ż n ic e p o m ię d z y r e a l n y m i l u d ź m i a p o s t a c i a m i b ę d ą c y m i t w o r a m i lu d z k i e j im a g i n a c ji {...]. M o ż n a w ię c p o w ie d z ie ć , ż e n ie t y lk o B a lz a c p r z e b y w a ł w P a r y ż u , w P a r y ż u p r z e b y w a l i je g o b o h a te r o w ie , L u c i e n d e R u b e m p r é c z y B a r o n d e N u c in g e n [...]. J ę z y k , j a k i m m ó w i s ię o u t w o r a c h f a b u l a r n y c h , p r z e d e w s z y s tk i m o p o w ie ś c i, ś w ia d c z y o s z c z e g ó ln y m p o m ie s z a n iu . S u g e r u j e o n w ię c — to b o d a j n a jw a ż n ie j s z e — ż e ś w ia t p r z e d s t a w i o n y w p o w ie ś c i n ic z y m s ię n ie r ó ż n i o d ś w ia t a p o s ia d a ją c e g o t r z y w y m i a r y , w k t ó r y m k a ż d y z c z y t e l n i k ó w p r z e ż y w a s w ó j ż y w o t. A w k o n s e k w e n c j i s u g e r u j e ta k ż e , ż e ś w ia t ó w j e s t w c z e ś n ie js z y o d r e l a c j i o n im , t a k j a k ś w ia t w y d a r z e ń h i s t o r y c z n y c h j e s t w c z e ś n ie js z y o d r e l a c j i k r o n i k a r s k i e j ” 2. A m b i c j ą G ło w iń s k ie g o j e s t w ię c b u d o w a n i e i u ś c i ś l a n i e k a te g o r ii p a s u j ą c y c h w y łą c z n ie d o z ja w i s k l i t e r a c k i c h i w t y c h k a te g o r ia c h p r ó b u j e u j ą ć p o w ie ś ć m ło d o p o ls k ą . P r z y c z y m z a R o l a n d e m B a r t h e s ’e m z a d a n ie k r y t y k i w id z i n i e w r o z s z y f r o w y w a n iu s e n s u d z ie ła , a le w r e k o n s t r u k c j i m o d e lu (z e s p o łu r e g u ł) g e n e r u j ą c y c h ó w s e n s . O tó ż P r z y b y l s k i — w b r e w m o d o m w s p ó łc z e ś n ie p a n u j ą c y m — b liż s z y j e s t d a w n e j k o n c e p c ji „ L itera tu r g esch ich te als P ro Ы e m g e sc h ic h te ,, (R. U n g e r ) . N ie u s i ł u j e t w o rz y ć k r y t y c z n e g o m e t a j ę z y k a s łu ż ą c e g o d o o p i s y w a n i a j ę z y k a l i t e r a t u r y , a le s t a r a s ię p r z e ło ż y ć l i t e r a c k ą p r o b l e m a t y k ę n a ję z y k filo z o fii. W je g o p r z e ś w ia d c z e n iu b o w ie m l i t e r a t u r a j e s t s w o is tą „ancilla p h ilo s o p h ia e” , a m o ż e n a w e t c z y m ś w ię c e j, c z y m ś w r o d z a j u s p r a w d z ia n u filo z o fii. J e s t b o w ie m r ó w n o u p r a w n i o n a w p o d e jm o w a n i u w ie lk ic h p r o b le m ó w e g z y s te n c j a ln y c h . J e s t p r ó b ą r o z u m i e n i a ż y c ia r a c z e j n iż g r ą k o n w e n c j i i o r y g in a ln o ś c i. T o, co c z y n i a r t y s t a , j e s t p a r a l e l n e d o d z ia ła ln o ś c i f ilo z o f a . P r a c u j ą o n i n a d t y m s a m y m , c h o ć n a r ó ż n y c h p o z io m a c h a b s t r a k c j i . W t a k i m u j ę c i u l i t e r a t u r a s t a j e się p a r a f i lo z o f i ą , f ilo z o f ia zaś... p a r a l i t e r a t u r ą . I je d n a , i d r u g a o d w o łu je s ię d o r z e c z y w is to ś c i, o b ie s ą j e j s e js m o g r a f a m i. S t ą d p o d o b ie ń s tw o , j e ś l i n ie to ż s a m o ś ć p r o b l e m a t y k i , p a r a l e l n o ś ć l i n i i r o z w o ju . W a g n e r , N ie tz s c h e , B e r g s o n , T o m a s z M a n n , J o y c e , F r e u d , I w a s z k ie w ic z — d la P r z y b y ls k ie g o s ą to h a s ł a z ja w i s k t e j s a m e j k la s y . I n t e r e s u j e g o b o w ie m h i s t o r i a p r o b l e m u , h i s t o r i a id e i b a r d z i e j n iż h i s t o r ia l i t e r a t u r y r o z u m i a n e j j a k o h i s t o r i a p o e ty k r e a l iz o w a n y c h p r z e z g r u p y l i t e r a c k i e c z y p o s z c z e g ó ln y c h t w ó r c ó w . D z ie ła f ilo z o fa , e s e is ty , p o w ie ś c io p is a r z a s ą p o p r o s t u p r z e b i e g a j ą c y m i n a r ó ż n y m p o z io m ie a b s t r a k c j i p e r y p e t i a m i e g z y s te n c j a ln y c h d r a m a t ó w i p r o b le m a tó w . S p e c y f ik a l i t e r a t u r y u s t ę p u j e n a d a ls z y p la n , o k a z u j e s ię m n ie j is t o tn a . M u s z ę w y z n a ć , ż e o s o b iś c ie n ie b a r d z o m n ie g o r s z y t a k i e z a c ie r a n ie g r a n ic , m i e s z a n ie „ c z y s to ś c i g a t u n k ó w ”. T o p ie n ie l i t e r a t u r y w s z e r o k im n u r c ie h i s t o r i i id e i w y d a j e m i s ię o p e r a c ją n i e t y lk o d o z w o lo n ą , a le i p o c ią g a j ą c ą (c h o ć r ó w n i e d o z w o lo n e j e s t w y c ią g a n ie j e j n a s u c h y g r u n t „ l it e r a c k o ś c i ”). I s t o t ą l i t e r a t u r y w y d a j e s ię b o w ie m j e j s łu ż e b n o ś ć , j e j „ b lu s z c z o w a to ś ć ” — w s p ie r a s ię z a w s z e n a j a k i m ś r a m ie n iu , j e s t filo z o fią , e k s p r e s j ą o s o b o w o ś c i, r e li g i ą a lb o l e p i e j : j e s t r u c h e m z m i e r z a 2 M . G ł o w i ń s k i , P o w i e ś ć m ł o d o p o ls k a . W r o c ła w 1969, s. 10— 11.
j ą c y m p o z a w ł a s n e g r a n ic e w ł a ś n i e k u f ilo z o f ii, e k s p r e s j i itd ., n i e m o ż e b y ć „ ty lk o l i t e r a t u r ą ” , n ie m o ż e b y ć „ ty lk o s o b ą ” , g d y ż w t e d y s t a j e s ię g l e b ą ja ło w ą . J e s t o n a p o to , a b y p r z e k r a c z a ć w ł a s n e g r a n ic e , a b y s o b ie u s t a w i c z n ie p r z e c z y ć , w y b ie g a ć p o z a s ie b ie , p o n a w i a ć w c ią ż p r ó b y z a c ie r a n ia w ł a s n e j o d r ę b n o ś c i. C h c e b y ć ż y c ie m i p r a w d ą , c ia łe m i k r w i ą — n i e s ło w e m . J e d n o c z e ś n ie j e d n a k n a le ż y s o b ie z d a ć s p r a w ę z n ie b e z p i e c z e ń s tw c z y h a ją c y c h n a h is t o r y k ó w id e i, h i s t o r y k ó w k u l t u r y c z y t r o p ic i e l i „ w ie c z n y c h p r o b l e m ó w ” , u k r y w a j ą c y c h s ię w o w c z e j s k ó r z e h i s t o r y k ó w l i t e r a t u r y . N a j ę z y k k a te g o r ii f ilo z o f ic z n o - - ś w ia to p o g lą d o w y c h n a j ł a t w i e j d a j e s ię p r z e ło ż y ć w a r s t w a f a b u l a r n a , ś w i a t p r z e d s t a w i o n y u t w o r u lite r a c k ie g o . N a t o m i a s t c a ła p r o b l e m a t y k a „ s i u ż e tu ” , u k s z t a ł t o w a n i a f a b u ły , p r o b l e m a t y k a s a m e j r e la c j i , s a m e j c z y n n o ś c i o p o w i a d a n i a w y ł a n i a j ą c e j z s i e b ie p r z e d s t a w i o n y ś w ia t, o k a z u j e s ię z n a c z n ie t r u d n i e j p r z e k ł a d a l n a . S t ą d te ż n i e b e z p ie c z e ń s tw o je d n o s tr o n n o ś c i , n ie p e łn o ś c i, d o k t ó r e j z r e s z t ą b a d a c z m a p r a w o (n ie m o ż n a p o w ie d z ie ć w s z y s tk ie g o ) , je ż e li w y b r a ł j ą ś w ia d o m ie i z d a j e s o b ie s p r a w ę z o g r a n ic z e ń w y b r a n e g o p u n k t u w id z e n ia . D la te g o t e ż — z w r ó c iw s z y u w a g ę n a j e d n o s tr o n n o ś ć k s i ą ż k i P r z y b y ls k ie g o — n ie c z y n ię z te g o z a r z u tu , g d y ż w y d a j e m i s ię o n a w y n i k i e m ś w ia d o m e g o w y b o r u p o la z a i n t e r e s o w a ń . I n n a r z e c z , ż e w a r t o b y s p o jr z e ć n a p r o z ę I w a s z k ie w ic z a i o d s t r o n y p o e ty k i, a le to j u ż p r z e d m io t i n n e j k s ią ż k i. P r z y b y l s k i z r e s z tą , c h o ć n i e a n a l i z u j e p o e ty k i p o w ie ś c i I w a s z k ie w ic z a , n ie j e s t o b o j ę t n y n a u r o k i je g o p ro z y , n ie p r ó b u j e b y n a j m n i e j u o b i e k t y w n i ć i u n a u k o w i ć s t y l is ty k i s w o je j w y p o w ie d z i. A w y p o w ie d ź n a t e m a t d z ie ła m o ż e b y ć a lb o p r ó b ą z r a c jo n a l iz o w a n ia p r z e ż y c ia , p r ó b ą p o z n a n i a p r z e d m io t u w k a te g o r ia c h i n te l e k t u , z b u d o w a n i a m o d e lu w y j a ś n i a j ą c e g o f u n k c jo n o w a n i e f e n o m e n u a r ty s ty c z n e g o , a lb o te ż p r ó b ą z w e r b o w a n i a c z y t e l n i k a r e to r y c z n y m z a b ie g ie m , m a j ą c y m z a c h ę c ić , n a k ł o n ić d o l e k t u r y d a n e g o d z ie ła . I d e a ł e m p i e r w s z e j b ę d z ie z o b ie k t y w i z o w a n y ję z y k a lg e b r y , id e a ł e m d r u g i e j — p r o s p e k t r e k la m o w y z a w i e r a j ą c y p r ó b k ę z a c h w a la n e g o t o w a r u . W d r u g i m w y p a d k u k r y t y k n ie t y l e p o z n a je , ile j e s t p o ś r e d n i k ie m w o b ie g u d z ie ła , r e p r e z e n t u j e t w ó r c ę w o b e c o d b io r c y , j e s t je g o p o s łe m i h e r o ld e m , n o s i je g o e m b le m a ty , s w y m i s ło w a m i s t a r a s ię d a ć p r z e d s m a k d z ie ła , p r z e k a z a ć o d b l a s k je g o ja s n o ś c i. N ie r a c j o n a l i z u j e , a le n a ś l a d u j e . T a k a p o s t a w a i m p l i k u j e w a r t o ś c i o w a n i e . N ie d o c h o d z i d o o s ą d u d r o g ą a n a liz y , a le w y c h o d z i o d d o k o n a n e g o i n tu i c y j n i e o s ą d u . W y p o w ie d ź o t e k ś c ie a r ty s ty c z n y m j e s t w t e d y p o n i e k ą d p r ó b ą i d e n t y f i k a c j i z t e k s te m . B ę d z ie w ię c a s p i r o w a ć d o su i gen eris p o e ty c k o ś c i, b ę d z ie w y p o w ie d z i ą „ n a s t a w io n ą n a w y r a ż e n i e ”, n ie u c ie k a j ą c ą o d r e to r y k i. S t y l is ty k a k s i ą ż k i P r z y b y ls k ie g o d a l e k a j e s t o d n e u tr a ln o ś c i , d o k t ó r e j d ą ż y k r y t y k a o b i e k t y w i z u ją c a , r a c j o n a l i z u j ą c a d o z n a n ie e s te ty c z n e . J e s t to w y p o w ie d ź w y r a ź n i e n a c e c h o w a n a . N ie c o h i e r a ty c z n a — w s z a k m ó w i o S p r a w a c h N a j w a ż n i e j sz y c h . U d e r z a to z a r ó w n o n a p o z io m ie s ł o w n i c tw a ( t e r m i n y te o lo g ic z n e , j a k s o te - r y c z n y c z y s o te r io lo g ic z n y ) j a k i s k ł a d n i (d ą ż n o ś ć d o z w ię z ły c h „ g n o m ic z n y c h ” z d a ń ) . P r z y b y l s k i b o w ie m j e s t w y r a ź n i e z a a n g a ż o w a n y w o b ie g l i t e r a t u r y . J e s t n i e ty lk o b a d a c z e m , a le i w y z n a w c ą , g ło s ic ie le m , p o s łe m d o b r e j n o w in y . N ie t y lk o p o z n a je , a le i p r a g n ie o d d z ia ły w a ć w o k r e ś lo n y m k i e r u n k u . J e s t r e t o r e m p r z y w o ł u ją c y m o d b io r c ę i s t a r a j ą c y m s ię go p r z e k o n a ć . P i s a r s t w o b o w i e m t r a k t u j e j a k o c z y n , j a k o o b r o n ę . O b r o n ę W ie lk ie j T r a d y c ji. O b r o n ę S p u ś c iz n y E u r o p e j s k i e j . O w e j w y s p y - - b a s t io n u n a s z y c h b u r z li w y c h c z a s ó w . C h o ć n ie j e s te m p e w ie n , c z y b r o n i ą c j e j n a p r a w d ę w n i ą w ie r z y , t a k j a k w i e r z y ł E lio t, c z y n i e p o w t a r z a ty lk o — j a k z a t r u t y r e la ty w iz m e m i s c e p ty c y z m e m a l e k s a n d r y j s k i r e t o r — g e s tó w h i s t r i o n a w p u s t o s z e j ą c y m t e a t r u m ś r ó d z i e m n o m o r s k i e j k u l tu r y . Ja n P r o k o p
