Bogdan Balcer
Odkrycie szkieletu ludzkiego w jamie
16, w obrębie osady kultury
pucharów lejkowatych w
Zawichoście, pow. Sandomierz
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 4, 29-33
ODKRYCIE SZKIELETU LUDZKIEGO W JAMIE 16,
W OBRĘBIE OSADY KULTURY PUCHARÓW
LEJKOWATYCH W ZAWICHOŚCIE, PO W . SANDOMIERZ *
Podczas badań 1963 r. na stanow isku Pieczyska w Zawichoście, pow. S an dom ierz, odkryto w całości zachow any szkielet ludzki, leżący w obrębie ja m y 16. D okładna publik acja archeologiczna tego znaleziska będzie zaw arta w spraw ozdaniu i całościowym opracow aniu m ateriałów ze stanow iska P ie czyska *. W tym m iejscu ograniczam się tylko do najogólniejszej inform acji o w a ru n k ach odkrycia i w ystępow ania szkieletu, niezbędnych przy jego p u blikacji an tro p o lo g iczn ej2.
C H A R A K TER YSTYK A STANOW ISKA
Stanow isko Pieczyska leży na kraw ędzi lessowej W yżyny S andom iersko- -O patow skiej. M iędzy Sandom ierzem a Zaw ichostem kraw ędź ta ry su je się w postaci kilkudziesięciom etrow ego obryw u ponad doliną Wisły, pociętego po brzegach przez liczne wąwozy. Trzy kilom etry na południe od Zaw ichostu, ponad wsią Podgórze, leży cypel lessowy ograniczony od północy w ielkim w ąw ozem Zbrza Duża i od południa zakolem doliny Wisły. Nazwa stanow iska pochodzi od nazw y pól położonych na tym cyplu, ad m inistracy jn ie podlega jących Z aw ich ostow i3. Już kilkadziesiąt la t tem u zaobserw ow ano na polach Pieczysk bogate ślady osadnictw a z młodszej epoki kam ienia, w ystępujące na
* Z Państw ow ego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.
1 Do czasu oddania do druku niniejszej pracy zostało opublikowane krótkie sprawozdanie z w ykopalisk na polach Pieczysk; B. Balcer, Sprawozdanie
z badań prow adzonych w latach 1962—1964 na stanowisku Pieczyska (Zbrza Duża) w Zawichoście, pow. Sandomierz, „Wiadomości A rcheologiczne”
t. X X X I, 1966, s. 246—248.
s A. Wiercińska C h a ra k te rystyk a antropologiczna szkieletu ludzkiego z ja m y 16
na stanowisku Pieczyska w Zawichoście, pow. Sandomierz, w niniejszym
tomie, s. 35.
3 Stanowisko znane jest z dotychczasowych wzm ianek w literaturze pod n ie ścisłą nazwą „Zbrza W ielka”, będącą określeniem wąwozu, który ogranicza stanow isko od północy.
30 Bogdan Balcer
pow ierzchni w postaci odłupków krzem ienia, ułam ków naczyń i innych od padków , zajm ujące dużą przestrzeń k ilk u n astu hektarów .
W latach 1962, 1963, 1964 P aństw ow e M uzeum Archeologiczne w W arsza wie przeprow adziło bad ania w ykopaliskow e na Pieczyskach. W r. 1963 część osady była badana z ram ienia W ojewódzkiego K onserw atora Z abytków w K iel cach. B adania prow adzone były w k ilk u m iejscach na rozległym terenie. W ich w yniku odkryto bogate ślady osadnictw a k u ltu ry p ucharów lejk o w atych ze środkow ej epoki kam ienia. Dotychczas przebadano k ilkadziesiąt jam zaw ierających bogaty i różnorodny m a te ria ł archeologiczny. N ajw iększe skupienie takich jam w ystąpiło w w ykopie II, wytyczonym w kulm inacji w zniesienia Pieczysk, w zachodniej części stanow iska.
JAMA 16
Ja m a ta była w w ykopie II jedną z k ilk u n astu jam k u ltu ry pucharów lejkow atych. Z arys jam y w ystąpił poniżej w a rstw y ziemi ornej na głębo kości 35 cm, przylegając do zarysu jam y 14a, w ielkiej jam y w ty p ie ziem ianki. Obie jam y w ydzielały się odrębnie o 30 cm głębiej, na poziomie 60—70 cm. Jam a 16, o zarysie w przybliżeniu okrągłym i średnicy 2 m, w p rzek ro ju cylindryczna, lekko rozszerzona w p a rtii dennej, m iała głębokość 155 cm. Z a barw ienie zarysu jam y było b ru natne, tak ą sam ą barw ę, niem al jednolitą, posiadał przekrój jam y, w obrębie którego w ydzielono n astęp ującą straty g ra fię: w a rstw a I, głęb. 30 cm od pow ierzchni do głębokości 90 cm, to jest do po ziomu w ystąpienia szczątków kostnych człowieka;
w a rstw a II, głęb. 90— 120 cm zaw ierająca szkielet;
w a rstw a III, od głęb. 120 cm do dna jam y na głębokości 155 cm, poniżej szkieletu. W arstw a III posiadała nieco ciem niejszą barw ę od w a rstw I i II.
M A T E R I A Ł Z J A M Y
WARSTWA I, głębokość 30—90 cm.
1. Jedenaście fragm entów przykraw ęd ny ch naczyń w orkow atych. 2. C ztery frag m en ty kubków .
3. T rzy fragm enty am for.
4. Dziewięć fragm entów przykraw ędnych nieokreślonych naczyń. 5. Sześć fragm entów przydennych naczyń.
6. Sto osiem dziesiąt fragm entów brzuśców naczyń.
7. F rag m en t siekiery czw orościennej z krzem ienia pasiastego. 8. S iekiera czworościenna z krzem ienia nakrapianego.
9. D rapacz i nóż na w iórach krzem ienia szarego, biało nakrapianego. 10. Z ałuskany w iór tego krzem ienia.
11. Za tępieć i trzydzieści odłupków krzem ienia nakrapianego. 12. Łuszczka krzem ienia kredowego, wołyńskiego.
13. D wadzieścia dwa kam ienie, w tym większość to ułam ki skał w apiennych. 14. D łuto kościane.
15. Dwa szydła kościane.
16. Sześćdziesiąt siedem całych i połupanych kości zwierzęcych. 17. Jedenaście m uszli małż rzecznych.
18. Kość biodrow a płodu ludzkiego (wg określenia A. W iercińskiej). 19. Sześć grudek polepy.
Ryc. 1. Zawichost, pow. Sandomierz, stanow isko Pieczyska, w ykop II, jama 16, głębokość 90— 120 cm. Kości szkieletu odsłonięte podczas eksploracji jamy. Widok
od północnego zachodu
WARSTWA II, głębokość 90— 120 cm.
Na poziomie tym pośrodku jam y w ystąpiły kości w całości zachowanego szkieletu ludzkiego, leżące w układzie bezładnym , w k tó ry m się jedn ak można dopatryw ać pew nych cech porządku anatom icznego. M ianowicie czaszka le żała w pobliżu kości ram ion i żeber, kości długie nóg w ystępow ały param i, sugerując jednocześnie swym układem podgięcie kończyn (ryc. 1). Kości szkie letu człow ieka zajm ow ały p rzestrzeń o w ym iarach 1 X 0,75 m o osi NE—SW. Poza szczątkam i ludzkim i w w a rstw ie znaleziono:
1. F rag m en t półksiężycowego ucha kubka. 2. F rag m en t am fory.
3. Szydło kościane.
4. U łam any w iórek krzem ienia nakrapianego. 5. K ilkanaście ułam ków kości zwierzęcych. WARSTWA III, głębokość 120— 155 cm.
1. F rag m en t pu ch aru lejkow atego.
2. F rag m en t w ielkiego naczynia o rozchylonej części górnej. 3. Pięć fragm entów przykraw ędnych naczyń w orkow atych. 4. F ragm ent naczynia z uchem.
5. Duży frag m en t w ielkiego naczynia nieokreślonego typu. 6. F ragm enty przy denne trzech naczyń.
32 Bogdan Balcer
8. Dwa półw ytw ory siekier z krzem ienia nakrapianego. 9. S iekierka na w iórze krzem ienia nakrapianego.
10. F ragm ent polerow anej siekierki z krzem ienia nakrapianego, przekształco nej na m ały rdzeń wiórowy.
11. D rapacz na w iórze i załuskany w iór krzem ienia nakrapianego. 12. Dwadzieścia pięć odłupków i w iórek krzem ienia nakrapianego. 13. Szydło kościane.
14. K ilka kam ieni.
15. Czterdzieści ułam ków i całych kości zwierzęcych. 16. Pięć m uszel m ałż rzecznych.
WNIOSKI
Poza kośćmi szkieletu w in w en tarzu jam y najliczniej reprezentow an e są fragm en ty ceram iki. W śród nich zn ajdu ją się ułam ki naczyń w orkow atych, kubków z uszkam i półksiężycowym i, ucha am for i frag m en t p u ch a ru lejk o watego. Na m ateria ł krzem ienny skład ają się siekiery i półw ytw ory siekier, narzędzia na w iórach i odłupki krzem ienia nakrapianego, a także siekierka z krzem ienia pasiastego. Z jam y pochodzi dłuto i szydła kościane, trochę kości zwierzęcych i m uszli m ałż rzecznych oraz g rud ki polepy.
Na podstaw ie m a te ria łu m ożna zaliczyć jam ę, podobnie jak całą osadę, do południow ej grupy k u ltu ry pucharów lejkow atych, datow anej na środkow y okres neolitu polskiego. A bsolutna chronologia znaleziska, której określenie jest tru d n e ze w zględu na ciągły b rak ostatecznych u staleń w tym względzie, może być w przybliżeniu określona na lata 3000 — 2500 p. n. e. M ateriał a r cheologiczny z jam y, w ydzielony stratygraficznie, jest jedn olity i nie można go zróżnicować chronologicznie. Poza fak tem w ystępow ania szkieletu jam a 16 nie w yróżnia się sw ą budow ą i inw entarzem spośród jednego z typów jam k u ltu ry pucharów lejkow atych, odkrytych na stanow isku. Można zaliczyć ją do g rup y średniej w ielkości jam , zaw ierających zw ykle różnorodne drobne odpadki. Szczątki człowieka dostały się do jam y w czasie cyklu jej zap ełn ia nia, gdy jam a zaw ierała już pew ną ilość m ateriału. P rz y k ry te zostały w arstw ą o podobnym charakterze. Z uw agi na powyższe, a także biorąc pod uw agę dość bezładny układ kości szkieletu i b rak m ateriałów , k tó re można uznać za pew ne dodatki grobowe, tru d n o określić znalezisko z jam y 16 jako znalezisko grobowe. Znalezisko to nasuw a różnorakie możliwości in terp re tacji, m iędzy innym i może być uznane za ślad jakichś zabiegów zw iązanych z pew nego ro dzaju obrządkiem grzebalnym . Nie zostało to jednak jeszcze w yjaśnione. W y stępow anie szczątków ludzkich w obrębie osady nie jest zjaw iskiem odosob nionym. Część z tych znalezisk ze w zględu na swój w y raźn y c h a rak ter zo stała określona jako g ro b y 4. P ełna pub lik acja m ateriału z jam y 16 i dalsze wnioski, jakie mogą w ypłynąć po pełniejszym przestudiow aniu lite ra tu ry , zamieszczone będą w przygotow anym przez auto ra opracow aniu w yników b a dań na stanow isku Pieczyska w Zawichoście 5.
4 Z. Podkowińska Osada neolityczna na górze Gawroniec w Ćmielowie, pow.
Opatów, „Wiadomości A rcheologiczne” t. XVIII, 1950, s. 117, ryc. 30.
5 B. Balcer Sta now isko Pieczyska w Zawichoście-Podgórzu, pow. S andom ierz„
w św ietle pierw szych w ykopalisk, praca oddana do druku w „Wiadomościach
ОТКРЫТИЕ ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО СКЕЛЕТА В РАСКОПЕ № 16 В ПРЕДЕЛАХ ПОСЕЛЕНИЯ К уЛ Ь Т У РЫ ВОРОНКООБРАЗНЫХ СОСУДОВ В ЗАВИХОСТЕ Во г.ремя археологических исследований проводимых работниками Варш ав ского государственного Археологического музея на стоянке Печиска в 1963 году было сделано интересное открытие, найден прекрасно сохранишийся человеческий скелет, лежавш ий в раскопе № 16. Стоянка Печиска расположена на востоке лёссовой Сандомирско-Опатувской возвышенности на мысе над долиной Вислы. Во время археологических исследований открыто несколько десятков раскопов эпохи культуры воронкообразных сосудов с богатым и разнообразным инвен тарём. В раскопе № 16 на уровне 90—120 см. были найдены беспорядочно л еж ав ш ие кости человеческого скелета. Над скелетом, рядом с ним и д аж е ни ж е его был обнаруж ен археологический материал в виде обломков посуды, осколков кремня и раковин речных моллюсков, кости зверей и несколько орудий труда. Все эти предметы относятся к южной группе культуры воронкообразных сосудов, и могут быть отнесены к среднему периоду польского неолита. Раскп этот не отличается от других раскопов средней величины стоянки Печиска, содерж ащ их в себе, главным образом, мелкие обломки. Поэтому эти находки трудно считать могильными захоронениями, однако возможность такой интерпретации вовсе не исключается. Раскоп № 16 будет подробно описан автором в готовящейся публикации.
DISCOVERY OF HUMAN SKELETON IN № 16 PIT WITHIN A SETTLEMENT OF FUNNEL-BEAKER CULTURE AT ZAWICHOST IN THE SANDOMIERZ
DISTRICT
An interesting discovery w as made in the field of Pieczysko in the course of archaeological research carried out by the scientific staff of the State Archaeolo gical Museum of Warsaw in 1963. A human skeleton entirely preserved has been found in № 16 pit. The Pieczysko field is situated on the east border of the loess highland called ’’Wyżyna Sandom iersko-O patowska” on a spot protruding over the Vistula valley.
Above hundred of pits of Funnel-B eaker Culture have been unearthed here during the said archaeological research. A rich and various inventory is contained w ithin them. In № 16 pit, in the level of 96— 120 cm, the discovery comprises bones of a human skeleton lying disorderly. Above this skeleton, w ithin it and below it, a rich archaeological m aterial has been discovered. It consists of potsherds, chips of flint, shells of river shellfish, animal bones, and d ifferent tools.
The above findings belong to the south group of Funnel-B eaker Culture and m ay be dated from the middle neolithic period in Poland. The pit in question does not differ from other m iddle-size pits of the Pieczysko field w hich contain m ainly sm all remains. Thus, the findings may hardly be regarded as a grave, although such an interpretation is also possible. It is worth adding that the № 16 pit w ill be a separate topic of an ample paper now in preparation by the author.
