Ciałopalny grób ze stanowiska 9 w Tomaszowie Mazowieckim-Brzustówce

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

WIAdOmOśCI

AR CHE OLO GICz NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

WARSzAWA 2011 vARSOvIE

TOm (vOL.) LXII

2011

W

IA

d

O

m

O

śCI

A

RCHEOLOGIC

z

NE

LXII

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguje zespó? / Editorial staff:

dr _{Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji} / _managing editor), dr _Wojciech Brzezi?ski _{(redaktor naczelny} / editor in _chief), prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego / subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska

Recenzenci tomu / Peer-reviewed _by:

dr Adam Cie?li?ski, _prof. dr hab. _Andrzej Kokowski, _prof. dr hab. _{Magdalena M?czy?ska,}

prof. dr hab. _Wojciech Nowakowski, dr _Judyta Rodzi?ska-Nowak, dr _Wojciech Wróblewski

T?umaczenia / Translations: Anna Kinecka Jacek Andrzej owski

Jan Schuster

Sk?ad i ?amanie / Layout:

JRJ

Rycina na ok?adce: _{zapinka typu} Zachow z _{Pr?gowa Dolnego. Rys.} L. _Kobyli?ska Cover _picture: brooch _type Zachow from _Pr?gowo Dolne. Drawn _by L. _Kobyli?ska

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} wWarszawie, 2011

©_Autorzy, 2011

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj?}

finansowan? ze ?rodków

Samorz?du Woiewództwa _{Mazowieckiego}

?t.tz.ow?z.e.

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest} w salach _wystawowych muzeum, ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i _faktury.

Ponadto nasze _ksi??ki i_czasopisma mo?na zamawia? w _PMA, tel. +48 (22) 5044872 i 5044 873 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i_{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma.pl/wydawnictwa} Price list, list ofPMA _publications and contens ofPMA _{periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji / Editorial office: Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoL)

SPIS TRE?CI Contents ROZPRAWY Renata Ma d_yd a - L e_{gu tko, Judyta} Ro d zi ? ska - N

o _{wak, Joanna} Z _agó r ska -Te l

e _{ga, Uwagi} o _chronologii

i _{rozwoju przestrzennym cmentarzyska kultury przeworskiej} w _Opatowie, stan. 1, _woj. ?l?skie 3 On the _Chronology and _{Spatial Development} of the Przeworsk Culture _Cemetery at _Opatów, site 1, Silesian Voiv.

MISCELLANEA

Jacek A n d r z_ej ow s_ki, Tomasz Rako w_{ski, Katarzyna} Wa te mb o r s_ka, Grób z _ostrogami z _nekropoli

kultury wielbarskiej w _Jartyporach nad Liwcem 49

An _Exceptional Grave with _Spurs in the _Cemetery ofWielbark Culture at _Jartypory on the Liwiec River

Jan S chu st er, Przek?uwacze _typu Dresden -Dobritz / ?erniki Wielkie.

Uwagi na temat _narz?dzi

z _pó?nego okresu _rzymskiego i _{wczesnej fazy} okresu _w?drówek ludów 65

Ahlen vom _Typ Dresden-Dobritz / ?erniki Wielkie.

Zu Ceraten der _spaten romisohen Kaiserzeit und der fruhen _{Volkerwanderungszcit}

Awls _Type Dresden-Dobritz / ?erniki Wielkie.

Some Remarks on _Implements from the Late Roman and _{Early Migration} Period

MATERIA?Y

Piotr Iw a n ic_{k i, Cmentarzysko kultury przeworskiej} w _miej scowo?ci Ca?owanie, gm. Karczew,

woj. mazowieckie, st. XXVI 83

A _Cemetery of Przeworsk Culture at Ca?owanie, comm. Karczew, Mazowieckie Voiv., Site XXVI

Agata W i? n ie w s k a, _Materia?y z _cmentarzyska w Le?niewie, pow. k?trzy?ski (dawne Furstenau, Kr. _Rastenburg)

The _{Archaeological} Record from the _Cemetery at _Le?niewo, Distr. _K?trzyn (Former Furstenau, Kr. _Rastenburg)

119

Marcin Wo? n iak, _{Cmentarzysko kultury wielbarskiej} w Koz?ówku, _pow. nidzicki (d. Klein Koslau, Kreis _Neidenburg)

w ?wietle _publikacji i materia?ów _archiwalnych 169

The Wielbark Culture _Cemetery at Koz?ówko, Distr. Nidzica _(Former Klein Koslau, Kreis _Neidenburg)

Reconstructed from Publication and Archival Records

Rozalia _Ty b u l e w ic z, A Hoard from the _Migration Period from Karlino _(North- Western _Poland)

Skarb z okresu _w?drówek ludów z Karlina, pow. bia?ogardzki

209

ODKRYCIA

?ukasz Kar c z m a _{rek, Sztylet br?zowy} z _po?udniowego Mazowsza

A Bronze _Dagger from Southern Mazowsze

227

Gra?yna O r li ?

sk a, _Br?zowa bransoleta z _{Jadwisina, pow. legionowski}

A Bronze Bracelet from Jadwisin, Distr. _Legionowo

Anna Dr ze w i cz, Grób kloszowy z _{Sino??ki, pow.} mi?ski

A Cloche Grave from _Sino??ka, Distr. Mi?sk Mazowiecki

232

Rados?aw Pr o ch o w icz, Zapinka _typu Zachow z _{Pr?gowa Dolnego} w _{powiecie gda?skim}

Fibula _Type Zachow from _Pr?gowo Dolne, Distr. Gda?sk

237

Wawrzyniec O r li? sk i, Okucie _rogu do _picia zako?czone _{g?ow? byka} z _{cmentarzyska kultury przeworskiej}

w _{Legionowie, pow.} loco 241

Drinking Horn Terminal with Bull's Head from the _Cemetery of Przeworsk Culture at _Legionowo, Distr. loco Katarzyna Wat e mb o r sk a, _Zabytki z _{cmentarzyska kultury przeworskiej} z _miej scowo?ci Mieczki -Poziemaki,

pow. ostro??cki 243

A _Cemetery of Przeworsk Culture at Mieczki -Poziemaki in Northern Mazowsze

Agnieszka Ur b a n i ak, Ireneusz _Jak u b c z_y k, _{Cia?opalny grób} ze stanowiska 9

w Tomaszowie Mazowieckim-Brzustówce 246

A Cremation Grave from Tomaszów Mazowiecki -Brzustówka, Site 9

Ewa i _Andrzej Kok o w s c _y, Ko?ciana _{r?koje?? nahajki} z okolic _Grabowca, w _pow. hrubieszowskim

Bone Handle of aKnout from the Area near Grabowiec, Distr. Hrubieszów

252

(zob. J. Andrzejowski 1997, s. _117-120). W_{tej sytuacji} ka?de,

nawet tak _szcz?tkowe znaleziska _jak _materia?y z Mieczków -

Po-ziemaków, stanowi? istotny przyczynek do studiów nad

osad-nictwem zokresu _rzymskiego na terenie _{pó?nocno-wschodniego} Mazowsza.

Thomas, S.

1960 Studien zu den _germanischen Kammen der romischen Kaiserzeit, AFB 8, s. 56-57.

A CEMETERY OF PRZEWORSK CULTURE

Mgr Katarzyna Watemborska AT MIECZKI

-POZIEMAKI IN NORTHERN MAZOWSZE Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} w Warszawie

ul. _D?uga 52 «Arsena?»

SUMMARY

PL 00-241 Warszawa In _[uly 1969 an inhabitant of the village Mieczki-Poziemaki

submit-ted to the State _{Archaeological} Museum a _group of _{objects evidently}

originating from alost _cemetery of Przeworsk Culture: a_pottery ves-sel with asmooth black surface, _presumably a_cinerary urn, with some

cremated human bone, a smaller _{pottery vessel,} four _day spindle-whorls, and _fragments of abone comb (PMA/IV/6550). Apparently,

these objects had been discovered at a_depth of 1.25 m, in asand

quar-ry known locally as ?al _('Sorrow'), in the _village Mieczki -Poziemaki,

distr. _Ostro??ka. Arescue excavation made that same _{year by} Dr

Ali-na Kietli?ska of the State _{Archaeological} Museum failed to _identify

any other archaeological features. The site of the cemetery as

eon-firmed _by afield survey made in _May 2007 was on the southern

mar-gin of the village, to the east of the village road (Fig. 1), an area of

a 50 cm _{deep pit,} which _suggested that the grave- field had been com-pletely destroyed.

k. _{watemborska@gmail.com}

LITERATURA

Andrzejowski, J.

1997 _{Cmentarzysko kultury przeworskiej} w _{Todzi, gm.}

Kadzi-d?o, województwo ostro??ckie, stan. 2, WA LIII/2 (1993--1994), s. 101-126.

1998 Nadkole 2. A _{Cemetery of} the Przeworsk Culture in East-ern _Poland, Monumenta _{Archaeologica} Barbarica V, Kraków.

200 l Wschodnia _{strefa kultury przeworskiej}

-próba definicji,

WA LIV _(1995-1998), s. 59-87.

The _larger vessel is a biconical vase with three handles _(Fig. 2: 1)

- _a form used

quite commonly in Przeworsk Culture _{during phase B2} for _cinerary urns _{(T. D?browska 1996, p. 111-120).} Vessels of this de-scription, with arich ornamented upper body, sometimes of several

different motifs, are characteristic for the eastern zone of Przeworsk Culture. The smaller uncharacteristic vessel with an _angular shoulder

(Fig. 2:2) finds _analogies in cemeteries at Nadkole 2, distr. _W?grów (J. Andrzejowski 1998, p. 52, pl. LXVII/113:5), and at Ko?acz 2, distr. Mi?sk Mazowiecki (T. D?browska 2002, p. 223, pl. V/14:2), where these forms are _assigned to _{phase B2•} The comb fragment (Fig. 2:3)

correspond to _type Al ofS. Thomas (1960, p. 56-57),

commonlyen-countered on Przeworsk Culture territory and on the Elbe R. _during phase B2 and at the onset of the Late Roman Period. The _day spindle-whorls _(Fig. 2:4-7) are _longlived forms recorded often in sites ofPrze-worsk Culture of the Roman Period.

D?browska, T.

1996 _Uwagi o _ornamentyce ceramiki _przeworskiej z

wczesne-go okresu wp?ywów rzymskich, [w:] A. Kokowski _(red.), Studia Gothica I, Lublin, s. 111-120.

2002 _{Cmentarzysko kultury przeworskiej} w _Ko?aczu, stan. 2, gm. Mrozy, pow. Mi?sk Mazowiecki, woj mazowieckie,

[w:] J. Andrzejowski et alii _(red.), Varia Barbarica Ze-noni Wo?niak ab amicis dicata, Monumenta Archaeolo-gica Barbarica, Series Gemina I, Warszawa-Lublin, s.219-262.

D?browska, T., Liana. T.

1986 Stan i _potrzeby bada? nad _m?odszym okresem

prze-drzymskim i okresem _{wp?ywów rzymskich} na

Mazow-szu, [w:] Stan i_potrzeby bada? nad _m?odszym okresem

przedrzymskim iokresem _{wp?ywów rzymskich} wPolsce.

Materia?y z _{konferencji, Kraków,} 14-16 _listopad 1984,

Kraków, s. 147-166.

It seems that the _cemetery at Mieczki -Poziemaki _{was a}burial ground typical for the eastern zone of the Przeworsk Culture. Despite the small number of finds now at hand Mieczki -Poziemaki is _an

important site on the _{archaeological map} ofPrzeworsk Culture settlement on the

bor-der zone of _Early Roman Period Przeworsk settlement in north

-east-ern Mazowsze.

t?um. A. Kinecka G?osik, J.

1975 _Katalog materia?ów _{wykopaliskowych Pogotowia}

Arche-ologicznego za lata 1963-1970, MSiW III, s. 423-469.

Agnieszka Urbaniak, Ireneusz _[akubczyk God?owski, K.

CIA?OPALNY GRÓB ZE STANOWISKA 9 1977 _Materia?y do _{poznania kultury przeworskiej} na _Górnym

?lqsku

-BRZUSTÓWCE

1985 _Przemiany kulturowe i osadnicze w_po?udniowej i

?rod-kowej Polsce w_m?odszym okresie _{przedrzymskim} i

okre-sie _rzymskim, Wroc?aw.

We wrze?niu 2010 roku do _{Katedry Epoki Br?zu} i?elaza

Insty-tutu _{Archeologii Uniwersytetu ?ódzkiego trafi?y zabytki}

kul-tury przeworskiej 1 odkryte przez poszukiwaczy pozosta?o?ci

Okulicz, J.

1970 Studia nad _{przemianami kulturowymi} i _osadniczymi w okresie _rzymskim na Pomorzu Wschodnim, Mazow-szu i_Podlasiu, APolski XV/2, s. 419-491.

1

Autorzy tekstu _{sk?adaj? podzi?kowania} Panu dr. Mateuszowi Boguc-kiemu, który po?redniczy? w _przekazaniu materia?ów do _Katedry Epoki Br?zu i ?elaza _{Instytutu Archeologii Uniwersytetu ?ódzkiego.} 246

l ?I .\{

,

Ryc. 1. Tomaszów Maz.

stan. 9. _Lokalizacj astanowiska

Fig. 1. Tomaszów Maz. 9.

\.1 Oli

0.0. ₂₀₀

m li- ..

Location of the site

- -

-z II _{wojny ?wiatowej.} O znalezisku _autorzy tekstu poinformo-wali _Delegatur? w Piotrkowie _{Trybunalskim Wojewódzkiego}

Urz?du Ochrony Zabytków w ?odzi", _{Pozyskane zabytki,} sta-nowi?ce relikty cia?opalnego grobu popielnicowego,

znalezio-no w Tomaszowie Mazowieckim, w _cz??ci miasta _nazywanej Brzustówka, _po?o?onej na _{lewym brzegu Pilicy (Ryc. 1).}

Stano-wisko _{znajduje si?} na _{piaszczystej wydmie, oddalonej} od rzeki o oko?o 100 m. _Odkryte zosta?o _przez dr. _Jacka

Moszczy?skie-go wramach bada? AZP w 1983 _{roku; zarejestrowano} tam wów-czas _jedynie kilka _{fragmentów naczy? kultury przeworskiej.} Przez _ponad dwadzie?cia lat stanowisko nie budzi?o zaintere-sowania _badaczy, a? do momentu, _kiedy okaza?o _si?, ?e _jest ono

systematycznie niszczone _{przez poszukiwaczy} z wykrywacza-mi metali.

n? ci?ciw?) oraz A 181 _{(ukszta?towanie nó?ki).} Podobne zapin-ki K. God?owski zalicza, za O. _Almgrenem, do wariantu fibul

typu A 158, _{charakterystycznego} dla _{?l?ska (K.} God?owski 1959,

s. 261; por. O. Almgren 1923, s. 75 _{przyp. 3),} natomiast M.

M?-czy?ska w??cza je do form _pochodnych od _typu A 181, lecz

na-wi?zuj?cych do _typu A 159 _{(M. M?czy?ska} 2005, s. _327-328).

Zapinki podobne do _{tomaszowskiej,} datowane na _{faz? CIa'}

oprócz ?l?ska spotykane s? równie? w_{po?udniowo- wschodniej}

Wielkopolsce i Polsce

_?rodkowej

mapa 5). J. Schuster, opieraj?c si? na _zespo?ach ze _Starej

Mar-chii i z _{kultury luboszyckiej, datuje} fibule _typu A 181 na _fazy

B2/CI-Cla (J. Schuster 1995, s. 307-308; 1998, s. _251-252). W_Starej Marchii _lokalizuje te? _lokalny warsztat _produkuj?cy

zapinki typu A 181 ze _{zdobionym, trójk?tnym}

wprzekrojuka-b??kiem (J. Schuster 1998, s. _251-253). Fibule _analogiczne do

tomaszowskiej znane _{s? m.in.} z_{zespo?ów kultury przeworskiej}

datowanych na _{faz? CIa' zawieraj?cych wyznaczniki} 5. _grupy

grobów z_broni? K. _{God?owskiego (1992,} s. _72), takich _jak:

Cho-rula, pow. krapkowicki, grób 155 (J. Szyd?owski 1964, s. 122, ryc. 128:3; K. God?owski 1977, s. _{25-26), Chró?cice, pow.}

opol-ski, _grób 3 _{(J. Ka?mierczyk} 1954, s. 300; 1958, s. 98, ryc. 40;

K. God?owski _1977, s. _{25-26), Krapkowice, pow. loco, grób} 27

(M. M?czy?ska 1971, s. _{271, ryc. 32g), Opatów, pow. k?obucki,}

grób 857 _(K. God?owski _1969, s. _{47, ryc. 2e; 1970,} s. _{247; 1977,} s. _{26), czy Zaspy, pow. sieradzki, grób} IV _(B. Kostrzewski _1939,

s. _{298, ryc. 6:10).}

W?ród _{zabytków przekazanych} do _{Instytutu Archeologii} Uniwersytetu ?ódzkiego (Ryc. 2-5) znajduj? si? przedmioty

?e-lazne: _zapinka, imacz, dwa _groty, dwa no?e, _no?yce, krzesiwo

oraz nit lub _szpila, a tak?e _fragmenty co _najmniej trzech _naczy?

glinianych i _{pozosta?o?ci przepalonych} ko?ci ludzkich.

Zapinka, przypi?ta do _kab??czka od _pasa, na _którym zawie-szone _jest krzesiwo _{(Ryc. 2:1) jest} do?? silnie skorodowana',

Re-prezentuje VI _{grup?, seri? klasyczn? wed?ug} O. _{Almgrena (1923,} s. _71-85). Ma _{czterozwojow? spr??ynk?} z _{górn? ci?ciw?,} sto-sunkowo szeroki _(1,1 cm) ta?mowaty kab??k oraz _trapezowato rozszerzon?, podwini?t? nó?k? z _rozbudowan?, niemal _pe?n?

pochewk?; d?ugo?? fibuli _{wynosi 9,2} cm. Fibula ma _cechy

zbli-?one do _{zapinek typu} A 159 _{(czterozwojowa spr??ynka} z _gór-

?elazny

wyodr?b-nione, trapezowate p?ytki o ?ukowato _{wyci?tych bokach,} z

po-jedynczymi otworami do nitów; w_jednym znich zachowa? _si?

kolisty nit o _{kolistej g?ówce} i _{uformowanej gwia?dzi?cie}

pod-k?adce. Imacze o _tej formie _nale?? do _{typu J.9 wed?ug} M. [ah-na _(1916, s. _{192, ryc. 220).} Generalnie forma ta _przypada na

faz? B2 (T. Liana 1970, s. _453; K. God?owski _1977, s. _85), warto

jednak wspomnie?, ?e imacz z niemal _{identycznymi p?ytkami}

2

Sk?adamy podzi?kowania Panu _{mgr. Zygmuntowi B?aszczykowi} iPani

mgr Wiktorii D?ugoszewskiej z_{piotrkowskiej delegatury} WUOZ za

pomoc i_{wyra?enie zgody} na _{opublikowanie tych} materia?ów.

3

Dobrze wida? to na _{zdj?ciu Rtg (Ryc. 3),} za _{wykonanie którego} dzi?-kujemy Panu mgr. in?. _W?adys?awowi Wekerowi, G?ównemu

Konser-watorowi _Pa?stwowego Muzeum _{Archeologicznego} w Warszawie.

3cm --====--1.2.4.5 5cm --==:::::::._-===--4 2

Ryc. 2. Tom aszów Maz. stan. 9. _Zabytki z _domniemanego

grobu. 1-5 - ?elazo

(3

-sposób zdeponowania zapinki ikrzesiwa). Rys. L Jakubczyk

Fig. 2. Tomaszów Maz. 9. Finds from a_{possible grave}

inventory. 1-5 - iron

(3 - the fibula-fire-steel

tandem).

5

2 _{Drawn by L Jakubczyk}

i _{podobnie ukszta?towanymi} nitami _odkryty zosta? w _grobie 82 na _cmentarzysku w _Opatowie, równie? z _zapink? VI _grupy

typu 111 _{zamyka si?} w fazach _{BI- B2, wyst?puj?} one _jednak jesz-cze w fazie _CIa' natomiast _typ XV _{generalnie datowany jest} na

faz? CIa (P. Kaczanowski 1995, tabl. _XX).

O. _{Almgrena (K.} God?owski 1959, s. _{215, 258, ryc. 51:2).}

Jeden z _{grotów, pokryty} tzw. _{patyn? ogniow?, zachowany} jest w bardzo _dobrym stanie _{(Ryc. 4:2).} Ma on stosunkowo

krótk?, cylindryczn? tulejk? z otworkami na nit i _d?ugi

smu-k?y li?? z _wydatnym ?eberkiem. _Najwi?ksza szeroko?? li?cia

przypada nieco _poni?ej V3 _{jego d?ugo?ci;} ca?kowita _d?ugo??

grotu wynosi 30 cm, li?cia 26 cm. _Zabytek ten mo?na odnie?? do _typu I, odmiany 1 _wed?ug P. _{Kaczanowskiego (1995,} s. _11,

tabl. _{III). Drugi grot zachowany jest ju?} o wiele _{gorzej (Ryc.} 4:1). Ma stosunkowo _{d?ug?, uszkodzon? tulej?,} i _d?ugi li??

za-opatrzony w ?eberko. _Najwi?ksza szeroko?? li?cia _przypada

równie? oko?o V3 _{jego d?ugo?ci; d?ugo?? grotu si?ga} 36 cm,

d?u-go?? li?cia 25 cm. _{Typologicznie nawi?zuje} on do _{grotów typu}

XV _(P. Kacznowski 1995, s. _23, tabl. _{XII). Chronologia grotów}

W?ród _opisywanego zbioru _{zabytków znajduj? si?} dwa no?e

(Ryc. 5:2.3), przy czym jeden z nich _{jest zachowany} fragmen-tarycznie. Ich _{wymiary wynosz? odpowiednio} 16x2 cm i _9,5x

1,5 cm. _{Obydwa egzemplarze reprezentuj? typy} o _prostych

os-trzach i dwustronnie _{wyodr?bnionych} trzonkach, typu II

we-d?ug T. _{D?browskiej (1997,} s. _95-96).

No?yce nale?? do wariantu ze _{spr??ynuj?cym, ta?mowatym,} a w _{dolnej cz??ci sztabkowatym kab??kiem, którego przej} ?cie w _{nasad? ostrzy jest} uformowane _{pó?koli?cie (Ryc. 2:4).}

Nasa-dy brzeszczotów od _{strony ostrzy s? prostok?tnie wyci?te,} za?

ich _{grzbiety s?} lekko ?ukowato, a _szpice uformowano

pó?koli-?cie; _{d?ugo?? no?yc wynosi} 19 cm. Wkulturze _przeworskiej

no-?yce o tak _uformowanych nasadach _ostrzy nie _{s? spotykane}

-?

Ryc. 3. Tomaszów Maz. stan. 9. _{Zdj?cie Rtg}

zapinki ?elaznej. Fot. WWeker

Fig. 3. Tomaszów Maz. 9. _X-rayphoto

of the iron fibula. Photo WWeker

?-cz?sto

-znanych jest oko?o 16 _egzemplarzy.

Najwcze-?niejsz? metryk?, przypadaj?c? jeszcze na _m?odszy

okres _{przedrzymski,} ma _{egzemplarz znaleziony} lu?no

w Kowalowicach, _{pow. namys?owski} (d. Kaulwitz, Kr.

Namslau; A. _Bezzenberger 1925, s. _130; Ch. Pescheck 1939, s. _{216, ryc. 5). Najpó?niej,} bo na _{faz? Clb'} dato-wany jest za? _zabytek z _grobu 176 z _nekropoli w

Cho-ruli _(F. Pfutzenreiter 1939, s. _{16, ryc. 4:12; J. Szyd?owski}

1964, s. _{129, ryc. 141:14). Najbardziej} zbli?one _form? do _no?yc zTomaszowa _{s? okazy odkryte} lu?no w

Char-?upi Ma?ej, pow. sieradzki (P. Kurowicz, M. _Ol?dzki

2002, s. _33, tabl. _XXXVI:1), w _grobie 6 w _??towicach, pow. tarnowski (A. Szpunar 1987, s. _{184, ryc. 5a),} w

gro-bie 24 w_{Opoce, pow. pu?awski (E.} Szarek -Waszkowska 1973, s. _88, tabl. _XV:4), oraz w _grobie 7 w _Spicymierzu, pow. turecki (A. Kietli?ska, T. _D?browska 1963, s. _145,

tabl. I: _12). Ich datowanie _{zamyka si? mi?dzy faz? BI}

(??towice) a _{faz? BiCI (Opoka).}

-?

0--o

Krzesiwo sztabkowate _{(Ryc. 2:2) podczepione by?o} do _kab??czka od _pasa za _{pomoc? z??cza, którego}

ko?-ce _rozklepano, a _{nast?pnie zawini?to} w uszka. Krzesi-wo o_{wymiarach 10,1 x2,6xO,4} cm _nale?y do _typu lICa

wed?ug M. _{Jonakowskiego (1996,} s. _98, tabl. _I). Bardzo

ciekawym zabiegiem jest spi?cie zapinki z krzesiwem

(Ryc. 2:3). Wkulturzeprzeworskiej nie _znajdujemy

po-dobnych przyk?adów, podobnie na terenach

s?siaduj?-5cm

--==:::::::._===--1.2

Ryc. 4. To m a s zów Ma z. stan. 9. _Zabytki z _{domniemanego grobu.} 1.2 - ?elazo.

Rys. I. Jakubczyk

Fig. 4. Tomaszów Maz. 9. Finds from a_{possible grave inventory.}

1.2 - iron. Drawn

by I. _Jakubczyk

cych kultur. _Niespotykany uk?ad obu _zabytków mo?e

by? wynikiem ich _po??czenia z _{obawy przed}

zagubie-nie? w _towarzystwie dwóch _grotów, imacza o niemal

identycz-nie _{uformowanych p?ytkach jak} okaz z _Tomaszowa, i fragmen-tów bardzo _{podobnych naczy? (M. Dzi?gielewska,} M. _Kulczy?ska

2008, s. _15-16, tabl. _XIII). Do inwentarza _zespo?u z Czerska"

nale?a? te? _{fragment zapinki tr?bkowatej} i _elementy szkatu?ki.

niem _{podczas spalania} na stosie.

Niezwykle interesuj?cym zabytkiem jest ?elazny przedmiot (Ryc. 2:5) o _d?ugo?ci 15,5 i _?rednicy 0,5 cm, _{przypominaj?cy}

nieco _grup? III _{szpil metalowych wed?ug} B. Beckmanna _(1966, tabl. _2). Podobne _przedmioty bardzo rzadko _{spotykane s?} w

ma-teria?ach _{kultury przeworskiej. Nielicznymi analogiami s?}

za-bytki odkryte na _{cmentarzyskach} w Cieb?owicach _{Du?ych, pow.}

tomaszowski, w _grobie 17, oraz w Czersku, _{pow. piaseczy?ski,} w_grobie 47. _Pierwszy z nich, _d?u?szy o4,5 cm, znaleziono

rów-4

Informacja ustna dr _{Katarzyny Czarneckiej} i_{mgr Katarzyny} Watem-borskiej zDzia?u _Epoki ?elaza PMA, za _{któr? autorzy} bardzo serdecz-nie _dzi?kuj?.

5cm

_-===:::I_-======-_

3 1-4

<:

Ryc. 5. Tom aszów Maz. stan. 9. _Zabytki z _{domniemanego grobu.} 1-3- ?elazo, 4

-glina. Rys. I. _Jakubczyk

Fig. 5. To m a s zów Ma z. 9. Finds from a_{possible grave inventory.} 1-3 - iron, 4

-day. Drawn _by I. _Jakubczyk

Nieco zbli?one _{form? s?} tak?e _przedmioty z _grobu 945 z

Opa-towa oraz _grobu 125 i ze znalezisk _lu?nych z _{Mokrej, pow.}

k?o-bucki _(M. Biborski, P. Kaczanowski 2001, ryc. 14e, lSd-f), maj?

one _{jednak profilowane} zako?czenia zobu stron, aM. Biborski

i P. Kaczanowski _(2001, s. _{79) uznaj? je} za _elementy

konstruk-cyjne importowanych krzese? _{rzymskich. Przedmioty} o

podob-nym kszta?cie, lecz o du?o _wi?kszych rozmiarach, znalezione w _Neupotz, Kr. Germersheim, w _{Nadrenii-Palatynacie,} uzna-wane _s? za _cz??ci wozów (E. Kiinz11993, F 133, F 136, F 137;

?e _{opisywane zabytki pochodz?} z _{ró?nych pochówków,} mimo i? ich znalazca twierdzi, ?e _by? to _{jeden, przypadkowo odkryty}

przez niego grób.

Stanowisko w Brzustówce na _{podstawie opisanych}

zabyt-ków _{jawi si? jako} bardzo ciekawie _{zapowiadaj?ca si? nekropola}

kultury przeworskiej. Wokolicach Tomaszowa Mazowieckie-go przebadano dotychczas tylko jedno wi?ksze cmentarzysko tej kultury

-w Cieb?owicach _Du?ych, oddalone od

opisywa-nego stanowiska o oko?o 10 km. Dalsze badania na

cmenta-rzysku w Brzustówce _{pozwoli? mog?} na _{dok?adniejsze}

obser-wacje rozwoju osadnictwa w okresie _{wp?ywów rzymskich} nad

?rodkow? Pilic?.

Z. _Visy 1993, s. _280-281).

Do _{zespo?u zabytków} zTomaszowa _nale?? te? _fragmenty co

najmniej trzech _{naczy? glinianych. Najwi?ksze} z nich

-waza na _pustej nó?ce _{(Ryc. 5:4),} o _{czarnej, g?adkiej} powierzch-ni

-by?o najpewniej popielnic?. Dwa _kolejne, wtórnie

przepa-lone _s? bardzo zniekszta?cone i trudno okre?li? ich _form?.

Zak?adaj?c, ?e _{wszystkie opisane zabytki pochodz?} z

jedne-go grobu, zespó? mo?na datowa? na _{faz? CIa. Potwierdza?aby} to

w zasadzie _{spójna chronologia poszczególnych zabytków.} Co

prawda imacz o silnie _{wyodr?bnionych p?ytkach zaliczany jest}

do 4. _{grupy grobów} z_broni? i_{datowany jest} na _{faz? B2b (K.}

Go-d?owski 1992, s. 72, _{ryc. 2:2), jednak} obecno?? _zapinki z

pod-wini?t? nó?k? sugeruje faz? CIa. Nie mo?na _{jednak wykluczy?,}

Dr _Agnieszka Urbaniak Mgr Ireneusz _lakubczyk

Instytut Archeologii Uniwersytetu ?ódzkiego

ul. _{Uniwersytecka} 3 PL 90-137 ?ód?

aga-urbaniakcoo?.p! irekjakubczyk@wp.pl

kowatych. [w:] W Nowakowski _(red.), CONCORDIA.

Studia _ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi

w _{sze??dziesi?t? pi?t? rocznic? urodzin,} Warszawa, s. 93--104.

LITERATURA

Almgren, O.

1923 Studien iiber _{nordeuropiiische Fibelformen} der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit _{Beriicksichiigung} der

provinzialromischen und sudrussischen Formen, Man-nus- Bibliothek _{32, Leipzig",}

Kaczanowski, P.

1995 _{Klasyfikacja grotów} broni _{drzewcowej kultury}

przewor-skiej z okresu _{rzymskiego, Klasyfikacj} e

zabytkówarcheo-logicznych I, Kraków.

Beckmann, B.

1966 Studien iiber die Metallnadeln der rbmischen Kaiserzeit

im _freien Germanien, Slahr, XXIII _(1966), s. 5-128. _{Ka?mierczyk, J.}

1954 _{Nowoodkryte cmentarzysko cia?opalne} z okresu

wp?y-wów _rzymskich w _{Chro?cicach, pow. Opole,} WA XX/3 (1954), s. 299-300.

Bezzenberger, A.

1924 Zur Geschichte der _Schere, Prussia 25 ₍₁₉₂₄₎

(Sonder-heft zum 200. _Geburtstage von Immanuel Kant 22.

Ap-ril1924), s. 114-148.

1958 _{Cmentarzysko cia?opalne} z okresu _{wp?ywów rzymskich}

w _{Chro?cicach, pow. Opole,} APolski 11/1 _(1958), s. 93--111.

Biborski, M., Kaczanowski, P.

Ki et li ?

sk a , A., D?browska, T.

2001 Neue rbmische _Importe aus dem Gebiet Polens. _Pyxidi

aus _Ledyczek. Kr. Pi?a, (w.) J. Kolendo, A. Bursche _(red.),

Nowe znaleziska _{importów rzymskich} z ziem Polski II,

CRFB Polen, Supplement 2, Warszawa, s. 69-88.

1963 _Cmentarzysko zokresu _{wp?ywów rzymskich} we wsi

Spicy-mierz, _powiat Turek, MS IX, s. 143-254. Ko s t r z e w s k i, B.

1939 _Cmentarzysko z_pó?nego okresu _rzymskiego w _Zaspach w_{pow. tureckim,} PArch. VI/2-3 _(1938-1939), s. 293--302.

D?browska, T.

1997 _Kamie?czyk. Ein _Griiberfeld der Przeworsk-Kulturin

Ost-masowien, Monumenta _{Archaeologica} Barbarica III, Kraków.

Ku n zl , E.

1993 Die Alamannenbeute aus dem Rhein bei _Neupotz.

Plun-derungsgut aus dem Rbmischen Gallien, Teil 4: _Tafeln

366-702, Rómisch -Germanisches _{Zentralmuseum,}

Monographien 34/4, Mainz.

Dzi?gielewska, M., Ku l c z_y

?

sk a , M.

2008 Cieb?owice Du?e. Ein _Griiberfeld der Przeworsk- Kultur

im siidwestlichen Masowien, Monumenta Archaeolo-gica Barbarica _XlV, Warszawa.

Ku r o wi c z , P., Ol?dzki, M.

God?owski, K.

2002 _Cmentarzysko ludno?ci _{kultury przeworskiej} w Char?u-pi Ma?ej ko?o Sieradza, ?ód?.

1959 _Materia?y z _cmentarzyska z _pó?nego okresu _wp?ywów

rzymskich w_{Opatowie, pow.} K?obuck, MatArch. _1(1959), s.173-277.

1969 _Opatów, district _of K?obuck _{(A cemetery of} Lusatian

Culture and the Roman _Period), RArch. _1968, s. 42-47. 1970 _{Odkrycia dalszych grobów} na _{cmentarzysku kultury}

?u-?yckiej iz okresu _{wp?ywów rzymskich} w _{Opatowie, pow.}

K?obuck, SprArch. XXII _(1970), s. 243-251.

Liana, T.

1970 _{Chronologia wzgl?dna kultury przeworskiej} we _wczesnym

okresie _rzymskim, WA XXXV/4 _(1970), s. 429-491.

M?czy?ska, M. 1977 _Materia?y do _{poznania kultury przeworskiej} na _górnym

?l?sku

1971 _Cmentarzysko iosada z okresu _rzymskiego w

Krapkowi-cach, MSiW I, s. 251-316. 1992 _Zmiany w _uzbrojeniu ludno?ci _{kultury przeworskiej}

wok-resie _{wp?ywów rzymskich,} [w:] M. G?osek et alii _(red.),

Arma et ollae. Studia _{dedykowane Profesorowi} Andrze-jowi Nadolskiemu w 70 _rocznic? urodzin i 45 _rocznic?

pracy naukowej, Sesja naukowa, ?ód?, 7-8 _{maja 1992,} ?ód?, s. 71-88.

2005 Dwie _zapinki z Gródka nad _Bugiem

-o_fibulach A. VI. 181 i _pochodnych, [w:] P. ?uczkiewicz, M.

G?adysz

-[u?ci?ska, M. _[u?ci?ski, B. Niezabitowska, S. Sadowski (red.), Europa Barbarica. ?wier? wieku _archeologii w

Ma-slomeczu. Monumenta Studia Gothica IV, Lublin, s. 325--334.

la h n , M. Pescheck, Ch.

1916 Die _Bewaffnung der Germanen in der iilteren Eisenzeit

etwa von 700 v. Chr. bis 200 n. _Chr., Mannus-Bibliothek 16, _Wiirzburg.

1939 Die _{[ruhwandalische} Kultur in Mittelschlesien ₍₁₀₀ vor

bis 200 nach _{Christus), Quellenschriften} zur

ostdeut-schen Vor-und _{Friihgeschichte} 5, Leipzig.

lo n ak o w sk i, M. Pfiitzenreiter, F.

1996 _{Komplet narz?dzi} do krzesania _ognia w kulturze

prze-worskiej ze _{szczególnym uwzgl?dnieniem} krzesiw

sztab-1939 Das reiche _Wandalengrab 176 von _Steinfurt,

"Altschle-sische Blatter" 14/1 _(1939), s. 14-18.

Schuster, J. Ewa i_{Andrzej Kokowscy} 1995 Ein Werkstattkreis der _{Fibelherstellung} in der Altmark?,

"Ethnographisch

-Archaologische Zeitschrift" 36/2 (1995), s. 299-311.

KO?CIANA

_R?KOJE??

(red.), 100 [ahre Fibelformen nach Oscar _Almgren.

In-ternationale _{Arbeitstagung} 25.-28. Mai 1997 in Klein

Machnow, Land _{Brandenburg, Forschungen} zur

Ar-chaologie im Land _Brandenburg 5, Wiinsdorf _(wyd. 2002), s. 249-253.

Za _{po?rednictwem} Pana _{mgr. Józefa} Nied?wiedzia z Zamo?cia,

do _{Instytutu Archeologii Uniwersytetu} Marii

Curie-Sk?odow-skiej w _Lublinie, trafi?a do _oceny niewielka _kolekcja znalezisk

archeologicznych, zebranych w _{okolicy miejscowo?ci}

Grabo-wiec, by? mo?e z_jednego stanowiska. _{Oprócz zabytków}

neo-litycznych, z_wczesnego okresu _{epoki br?zu} oraz zokresu wp?y-wów _{rzymskich, reprezentowanych przez br?zow? zapink?} z _kab??kiem w kszta?cie kaczki _(A. Kokowski _2007, s. _127, fot.

barwna na _wklejce) i _{jednocz??ciowy grzebie?, wyci?ty}

naj-prawdopodobniej ze _{skorupy ?ó?wia,} w _jej sk?ad _wchodzi?y równie? _zabytki o _{m?odszej metryce,} w _{tym interesuj?cy} przed-miot _{ko?ciany (Ryc. 1).}

Sz p u n a r , A.

1987 _Cmentarzysko w _{?etowicach, gm. Wierzchos?awice, woj.}

Tarnów, badania 1984-1985, SprArch. XXXIX _(1987), s. 179-192.

Szarek- _Waszkowska, E.

Wykonano go zko?ci _{trzonowej ssaka,} od _{której odpi?owa}

-no _{cz??ci przystawowe} i_{wydr??ono wn?trze usuwaj ?c} struktu-ry chrz?stne. Przy jednym ko?cu _{wywiercono trzy otwory}

o _?rednicy 5 mm _ka?dy, ustawione w _trójk?t. Powierzchnia

przedmiotu jest silnie _{wy?wiecona i,} z_{jednej tylko strony,}

po-kryta delikatnie _rytym zdobieniem. _{Nieregularne, poprzeczne} kreski _{tworz? trzy pola, zawieraj?ce} w_kolejno?ci od ko?ca z

wy-wierconymi otworami: _uko?ny znak _{krzy?a, lini?,} na _której umieszczono _{"niedoko?czone"} znaki _{uko?nego krzy?a,} oraz dwa

z??czone wierzcho?kami _trójk?ty, z _{których ka?dy wype?niony}

by? naci?ciami równoleg?ymi do _{podstaw. D?ugo??} ca?kowita

przedmiotu wynosi 117 mm, _przekrój trzonu 25x24 mm, a_jego

kszta?t _sprawia, ?e stanowi on _wygodny, naturalnie

wyprofilo-wany uchwyt-r?koje??.

1973 _{Cmentarzysko kultury przeworskiej} w _miejscowo?ci

Opo-ka, pow. Pu?awy, Studia i_Materia?y Lubelskie 5 _(1971), Lublin, s. 79-186.

Szyd?owski, J.

1964 _Cmentarzysko z okresu _{wp?ywów rzymskich} w _Choruli,

pow. Krapkowice. Wroc?aw. Visy, Z.

1993 _Wagen und _{Wagenteile, [w:]} E. Kunzl, Die Alamannen-beute aus dem Rhein bei _{Neupotz. Plunderungsgut} aus

dem Rbmischen Gallien, Teil1: _{Untersuchungen,}

Rami-sch-Germanisches Zentralmuseum, _Monographien

34/1, Mainz, s. 257-327.

Opisany przedmiot najprawdopodobniej jest r?koje?ci?

na-hajki. Jej rzemienny batog mocowany by? przypuszczalnie za pomoc? w?z?a zawi?zanego od _strony ko?ca _pozbawionego

otworków, po uprzednim przeprowadzeniu go przez

wydr?-?on? ko??. Dodatkowo _{zabezpieczono go} i ustabilizowano ni-tami lub _{drucianymi klamrami, wchodz?cymi} w _{trzy otwory} na _{przeciwleg?ym} ko?cu.

A CREMATION GRAVE FROM TOMASZÓW MAZOWIECKI

-BRZUSTÓWKA, SITE 9 SUMMARY

In 2010 a _group of _objects attributed to the Przeworsk Culture was

submitted to the Chair of Bronze and Iron _Age, Institute of Archaeol-ogy, University of ?ód?, by atreasure hunter interested in _objects from

ww n. _{They originated} from site 9 at Tomaszów Mazowiecki- Brzu-stówka, lying on the left bank of the Pilica River _(Fig. 1) and included

a number of iron finds: afibula, _{Almgren group} VI, series 1, derivative from _{type Almgren} 159 and 181 _(Fig. 2:1), ashield _{grip, type [ahn} 9 (Fig. 4:1), two _{spearpoints, type} Kaczanowski III and XV _(Fig. 3:1.2),

two knives _(Fig. 4:2.3), shears _(Fig. 2:4), a fire steel, type Jonakowski

nCa _(Fig. 2:2) as well as arivet or a_{pin (?) (Fig. 2:5), fragments} of at

least three _pottery vessels, one of them a _cinerary urn _{(Fig. 4:4),} and fragments of burnt human bones. The fibula was fastened to the fire steel _(Fig. 2:3), in a_way never seen before in Przeworsk Culture

mate-rial or that of its _neighbouring cultures.

W_?adnym z _dost?pnych nam _{opracowa? odnosz?cych si?}

do _{oporz?dzenia je?dzieckiego} nie _{znale?li?my jednak} dok?ad-nej analogii do _r?koje?ci z Grabowca. _Dotychczas zwracano

uwag? wy??cznie na _wykonywane z _{ko?ci, poro?a} lub metalu

r?koje?ci nahajek, najprawdopodobniej splatanych z rzemieni

(np. A. N. _Kirpi?nikov 1973; P. S. Hudzin _1985; E. i A. Kokow-scy 2003). Im te? po?wi?cano katalogi i_{podzia?y typologiczne,} a _{szczególnie pi?kne egzemplarze by?y ozdob? wyda?}

albumo-wych (np.: B. Kolein et alii 1985, s. _{88-91). S?dzimy,} ?e ma?o efektowne _oprawy ko?ciane _{po prostu} nie _{zwraca?y uwagi}

-w _{opisowych cz??ciach opracowa? ?ród?owych mog? skrywa?}

si? na _przyk?ad w _{grupach zabytków klasyfikowanych jako}

r?-koje?ci no?y i _{innych narz?dzi.} O _tym, ?e _uchwyty do _pejczy konstruowane z_twardych materia?ów _{musia?y by? cz?stsze,} ni?

wskazuje na to stan _{aktualnej wiedzy, ?wiadczy po?rednio,} co

prawda odleg?a w _{czasie, analogia} w_{postaci srebrnej,}

poz?aca-nej r?koje?ci z _{hu?skiego grobu} w _miejscowo?ci Brut na

Kau-kazie _(T. Gabuev 2007, s. _296).

Assuming that all these objects originate from a _{single gr} ave as-semblage, they may be dated to _{phase CIa'}

t?um. A. Kinecka

W_{naszym przekonaniu istotnym argumentem}

przemawia-j?cym za _{sugerowan? przez} nas _{funkcj ? mo?e by?,} tak _jak 252

WYKAZ SKRÓTÓW TYTU?ÓW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH

ABBREVIATIONS OF PERIODICALS' AND SERIAL PUBLICATIONS' TITLES

- "Acta

Archaeologica Carpathica", Kraków

AAC

AAHung.

AFB

Amtl. Ber.

- "Acta

Archaeologica Academiae Scientiarum _{Hungaricae", Budapest} - .Arbeits- und

Forschungsberichte zur sachsichen _{Bodendenkmalpflege",} Berlin _(Stuttgart)

-"Amtlicher Bericht uber die _Verwaltung der _{naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen} und volkskundlichen

Samm-lun gen des Westpreuf?ischen Provinzial-Museums fur das [ahr ..:', Danzig

-"Archeologia Polski", Warszawa

APolski

APS AR

-"Archeologia Polski _{?rodkowowschodniej",} Lublin _(wcze?niej: Lublin-Che?m-Zamo??)

-"Archeologick? rozhledy", Praha

- British

Archaeological Reports, International Series, Oxford

B.A.R. Int. Series

BerRGK - .Bericht der Rómisch-Germanischen

Kommission", Frankfurt a.M.- Berlin

-"Bonner Iahbucher'; Koln/Bonn

B_[ahr,

-"Bodendenkmalpflege in _{Mecklenburg- Vorpommern",} Lubstorf _{(wcze?niej: "Bodendenkmalpflege} in _Mecklenburg. BMJ

Iahrbuch ..:', Schwerin/Rostock/Berlin)

-Corpus der rómischen Funde im _europaischen Barbaricum

CRFB FAP Inf.Arch. InvArch. JmV JRGZM KHKM KSIA

-.Pontcs _{Archaeologici} Posnanienses" _(wcze?niej: .Pontcs Praehistorici"), Pozna?

-"Informator Archeologiczny. Badania rok ..:', Warszawa

-.Jnventaria _{Archaeologica, Pologne",} Warszawa -?ód?

-"Jahresschrift fur mitteldeutsche _{Vorgeschichte",} Halle/Saale

- .Jahrbuch des Rómisch-Germanischen Zentralmuseums

Mainz", Mainz

-"Kwartalnik Historii _{Kultury Materialnej",} Warszawa - Kratkie soob?enia Instituta

arheologii Akademii nauk SSSR _(KpaTKJ1e cooóntenna _J1HCTJ1TyTa apxeOJIorJ1J1 AKap;eMJ1J1

HayK CCCP), Moskva

-Materialy i issledovania po arheologii SSSR _{(MaTepJ1aJIbI} J1 J1CCep;OBaHJ15I no _{apxconornu CCCP),} Moskva

MIA MatArch. MS MSiW MSROA

-"Materia?y Archeologiczne", Kraków

-"Materia?y Staro?ytne", Warszawa

-"Materia?y Staro?ytne i_{Wczesno?redniowieczne",} Warszawa

-"Materia?y i_{Sprawozdania Rzeszowskiego} O?rodka _{Archeologicznego",} Rzeszów- Krosno-Sandomierz- Tarnów _(- Prze-my?l/Tarnobrzeg)

-"Materia?y Zachodniopomorskie", Szczecin MZP

PA

-.Pamatky archeclogtck?" (wcze?niej: "Pamatky archeologick? a _{mistopisn?"),} Praha PArch.

-"Przegl?d Archeologiczny", Pozna?

PMMAE - "Prace i

Materia?y Muzeum _{Archeologicznego} i_{Etnograficznego} w ?odzi. Seria _{Archeologiczna",} ?ód?

PomAnt

-.Pomoranta Antiqua", Gda?sk Prahistoria ziem _polskich - Prahistoria ziem

polskich, tom I: Paleolit i mezolit _(red. WChmielewski, W _Hensel),

Wroc?aw-Warszawa-Kraków--Gda?sk 1975; tom II: Neolit (red. W Hensel, T. _Wi?la?ski), Wroc?aw-Warszawa-Kraków-Gda?sk 1979; tom III:

Wczesna _{epoka brqzu (red.} A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wroc?aw- Warszawa-Kraków-Gda?sk 1978; tom IV: Od

?rod-kowej epoki brqzu do _?rodkowego okresu _late?skiego (red. J. D?browski, Z. _{Raj ewski),} Wroc?aw-Warszawa -

Kraków--Gda?sk 1979; tom V: _Pó?ny okres late?ski iokres _{rzymski (red. J. Wielowiejski),} Wroc?aw-Warszawa-Kraków-Gda?sk

1981

-"Sitzungsberichte der _{Altertumsgesellschaft} Prussia" _(pó?niej: .Prussta. Zeitschrift fur _{Heimatkunde"),}

Konigs-berg i.Pr.

Prussia

- .Praehistorische

Zeitschrift", Berlin-New York

PZ RArch. RE - .Recherches Arch?ologiques'; Kraków

-"Rocznik Bia?ostocki", Bia?ystok

-"Rocznik Olszty?ski", Olsztyn RO Slahr, SIA SovArch SprArch. SprPMA WA ZNUJ ZOW

-.Saalburg Iahrbuch', Berlin-New York

-"Slovenska archeológia", Bratislava

-"Sovetskaa Arheologia" (CoBeTCKaR apxeonorna), Moskva

-"Sprawozdania Archeologiczne", Kraków

-"Sprawozdania P.M.A:', Warszawa

-"Wiadomo?ci _{Archeologiczne",} Warszawa

-"Zeszyty Naukowe _{Uniwersytetu Jagiello?skiego",} Kraków

- "Z otch?ani

wieków", Warszawa

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne.} Warszawa 2011. _Wydanie I. Nak?ad 500 _egz.