Studia nad granicami i pograniczami w Ameryce Łacińskiej

(1)

Studia nad granicami i pograniczami w Ameryce Łacińskiej

Chapter · January 2017

CITATIONS

0

READS

56 1 author:

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Polish discourses concerning the Spanish Civil WarView project

The impact of the post-war expulsions on the cross-border cooperation in Central EuropeView project Wojciech Opioła

Opole University

33PUBLICATIONS 49CITATIONS SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Wojciech Opioła on 26 June 2020.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

(2)

44

Studia nad granicami i pograniczami w Ameryce Łacińskiej

Wojciech Opioła

Uniwersytet Opolski

Celem tego rozdziału jest synteza prowadzonych w ostatnich latach badań nad granicami i pograniczami w Ameryce Łacińskiej, z punktem wyjścia w postaci znaczenia granicy meksykańsko-amerykańskiej dla ich rozwoju. Oparty jest na analizie współczesnej literatury naukowej oraz przeglądzie aktualnych podejść badawczych w latynoamerykańskich studiach granicznych¹, a także ich rewizji w odniesieniu do wiodących trendów teoretycznych w badaniach nad granicami i pograniczami na świecie. Te ostatnie – biorąc pod uwagę najczęściej cytowane prace teoretyczne ostat- niego dwudziestolecia z tego zakresu – stanowią przede wszystkim wyraz krytycz- nego podejścia wobec tradycyjnych ujęć, dla którego symptomatyczne są następujące trzy zmiany w zakresie rozumienia oraz znaczenia granic i pograniczy:

1. Zmiana funkcji granicy z bariery rozgraniczającej państwa w zasób i pomost umożliwiający zarówno lokalną współpracę transgraniczną, jak i integrację re- gionalną (Newman 2006). U podstaw takiego podejścia leży przede wszystkim intensywny rozwój międzynarodowej współpracy handlowej, a w konsekwencji – konieczność liberalizacji polityki celnej, ułatwienia kontroli granicznych, ruchu migrantów zarobkowych.

2. Zmiana rozumienia granicy: nie tylko istnieją one fi zycznie w przestrzeni geografi cznej jako linie wyznaczające terytorium podległe władzy państwowej, ale

1 Określenie studia graniczne oznacza interdyscyplinarny obszar badań, którego głównymi katego- riami eksplanacyjnymi są granica lub pogranicze. Co prawda w anglosaskiej nauce używa się zarówno pojęcia border studies (studia nad granicą) jak i borderlands studies (studia nad pograniczem), niemniej dla uproszczenia narracji będę posługiwać się tym pojęciem na określenie obu obszarów, chyba że kontekst wymagać będzie doprecyzowania. Określenia studia graniczne używam za Jarosławem Jańcza- kiem (2013), który posługuje się nim w podobny sposób.

(3)

45 i są społecznym konstruktem, często luźno związanym z granicami admini- stracyjnymi; efekty ich istnienia są obecne wszędzie i w każdym wymiarze ak- tywności społecznej (Anderson, O’Dawd 1999; van Houtum 2005; Newman, Paasi 2013; Wojakowski 2013).

3. Wzrost znaczenia badań nad regionami pogranicznymi (i związany z tym spa- dek zainteresowania badaniem granic jako takich), co jest pochodną zjawiska opisanego w punkcie drugim (Brunet-Jailly 2005). Szczególnie widoczne jest to w Europie i ma związek z likwidacją kontroli granicznych, a w konsekwencji – „zniknięciem” doświadczenia istnienia granicy państwowej ze świadomości podróżującego po krajach Wspólnoty. Jak trafnie ujął to Henk van Houtum,

„granica jest nieobecna, choć nie zniknęła” (van Houtum 2013: 49).

Z analizy wyłączony został morski i oceaniczny kontekst granic Ameryki Łacińskiej. Rozdział nie porusza także problemów Karaibów, które potraktowane zostały jako osobny subregion, zgodnie z nomenklaturą ONZ i Banku Światowego (podstawowe informacje na temat pominiętych regionów: Gawrycki 2007, 2013).

1. Uwarunkowania geopolityczne badań nad granicami w Ameryce Łacińskiej

Refl eksja nad granicami w Ameryce Łacińskiej nastręcza badaczowi z Europy wiele problemów związanych z historyczną, kulturową, geografi czną i przyrodniczą odmiennością tego kontynentu. Charakteryzuje się on innym położeniem geopo- litycznym: brak jest mórz wewnętrznych, ale kluczowe znaczenie zyskują oceany.

Bariery tworzy środowisko naturalne, szczególnie łańcuch Andów i lasy tropikalne.

To wszystko jest powodem specyfi ki sieci osadniczej w regionie, na którym znajdują się ogromne połacie słabo zaludnionych lub niezaludnionych terytoriów. Na geopo- litykę kontynentu oddziałuje też powszechność doświadczenia kolonialnego. W odniesieniu do badań granic i pograniczy wśród ich najważniejszych uwarunkowań geopolitycznych w Ameryce Łacińskiej należy wymienić cztery następujące:

1.1. Relatywnie niski poziom napięcia w stosunkach międzynarodowych między państwami regionu

Większość granic w Ameryce Łacińskiej ukształtowała się w obecnej postaci w XIX w. Kwestie graniczne w polityce państw dotyczą więc obecnie raczej współ- pracy w rozwiązywaniu problemów kontynentu niż roszczeń terytorialnych. Wśród problemów o „randze” kontynentalnej wymienić należy przede wszystkim inicjatywy integracyjne, zapobieganie przemytowi narkotyków, ochronę środowiska, szcze- gólnie Amazonii, budowę infrastruktury transportowej łączącej wybrzeże Oceanu Atlantyckiego i Pacyfi ku.

Obecnie w Ameryce Łacińskiej wyszczególnia się około 13–16 konfl iktów granicznych, z których tylko cztery mają status sporów o wysokim poziomie napięcia

(4)

46

politycznego. Pierwszy z nich to spór pomiędzy Nikaraguą a Kostaryką o wyspę Calero, trwający od XIX w., a ostatnio zaogniony zbrojnym jej zajęciem w 2010 r.

przez żołnierzy nikaraguańskich. Do jego rozwiązania zaangażowano organizacje międzynarodowe. W 2015 r. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości orzekł, iż wyspa należy do Kostaryki, co zakończyło ten etap sporu. Drugi to konfl ikt po- między Kolumbią i Nikaraguą o wyspy San Andrés, Providencia i Santa Catalina, do których to drugie państwo rości sobie prawa. Po dojściu do władzy sandinistów Nikaragua wypowiedziała – w 1980 r. – porozumienie z 1928 r. regulujące status wysp. Konfl ikt został ofi cjalnie zakończony w 2012 r. wyrokiem Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, który potwierdza suwerenność Kolumbii na wyspach, jednocześnie modyfi kując na korzyść Nikaragui granicę morską. Trzeci to spór między Wenezuelą i Kolumbią dotyczący zarzutów wysuwanych ze strony Wene- zueli o wspieranie przez Kolumbię przemytu przez dzielącą te państwa granicę oraz sprzyjanie komunistycznej partyzantce FARC² (Bons 2015; García Pinzón 2015; Ma- nero 2007; Medina-Nicolas 2007). Obecnie w regionie trwa proces pokojowy, w wyniku którego powinno dojść do rozbrojenia partyzantów oraz zakończenia wojny domowej w Kolumbii. Co do przemytu, pod koniec 2016 r. Wenezuela zdecydowała się po raz kolejny zamknąć przejścia graniczne z Kolumbią w ramach walki z ganga- mi przemytniczymi. Czwarty z konfl iktów to spór między Boliwią i Chile o granicę i dostęp pierwszego z tych państw do oceanu, który aktualnie jest przedmiotem po- stępowania Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.

Większość z aktualnie trwających konfl iktów dotyczy regionu Ameryki Cen- tralnej, co związane jest z drugim uwarunkowaniem. Ponadto tylko trzy między- państwowe konfl ikty zbrojne w Ameryce Łacińskiej przerodziły się w krwawe starcia zbrojne (wojna o Pacyfi k 1879–1884; wojna o Chaco 1932–1935; wojna paragwajska 1864–1870), pochłaniając w sumie około 570 tys. ofi ar. Pozostałe starcia zazwyczaj ograniczały się do wymiany ognia karabinowego przez patrole graniczne lub walki oddziałów partyzanckich (Medina-Nicolas 2007: 91). Niewielka liczba wojen na kontynencie związana jest z geografi czną izolacją wielu krajów regionu: obszary przygraniczne to w większości słabo zaludnione i niedostępne tereny górskie i dżungle (Kacowicz 2000). Fenomen ten dotyczy jednak relacji międzypaństwowych. W róż- nego rodzaju konfl iktach wewnętrznych, szczególnie w Kolumbii i krajach Ameryki Środkowej, w długotrwałych walkach partyzanckich w ostatnich 120 latach śmierć poniosło zdecydowanie więcej osób. Za niestabilną sytuację w regionie odpowiada- ją więc przede wszystkim niepaństwowe podmioty polityczne: mafi e przemytnicze i narkotykowe, partyzantki, skrajne ugrupowania lewicowe i prawicowe. Regionu nie obciąża też dwudziestowieczne, traumatyczne doświadczenie pokoleniowe na miarę europejskich wojen światowych i Holokaustu, które wpływałoby na relacje

2 Chodzi o Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia – Ejército del Pueblo, czyli Rewolucyjne Siły Zbrojne Kolumbii – Armia Ludowa (przyp. M. Biernacka).

(5)

47 międzypaństwowe, zarządzanie granicami oraz stosunki społeczne na obszarach pograniczy (Amilhat Szary 2007)³.

1.2. Znaczenie geopolityczne Przesmyku Panamskiego

„Korytarz” Ameryki Centralnej podzielony jest pomiędzy siedem państw regionu.

Kontrolują one transport lądowy między Ameryką Północną a Południową. Panama z kolei kontroluje Kanał Panamski, łączący Ocean Spokojny z Morzem Karaibskim.

Taka geografi a polityczna była istotnym czynnikiem podporządkowania Amery- ki Środkowej Stanom Zjednoczonym, szczególnie od połowy XIX do końca XX w.

Stan ten nie sprzyjał politycznej stabilności ani integracji regionalnej, wręcz prze- ciwnie – miał tam miejsce proces bałkanizacji: w okresie tym doszło w regionie do 58 konfl iktów granicznych (Girot, Granados 2005). Efektem bałkanizacji jest też to, że postkolonialne linie granic nie odzwierciedlają podziałów etnicznych: aż 17 grup etnicznych w Ameryce Środkowej zamieszkuje obszary nadgraniczne. Problem ten dotyczy głównie Gwatemali. Jej granice z Meksykiem, Belize i Hondurasem rozdzielają na pół obszary zamieszkiwane przez dziewięć grup etnicznych (‚Fronteras’ 1999; Peña- -Piña, Fábregas-Puig 2015). Podobny problem występuje w Ameryce Południowej, w regionie granicznym Chile–Peru–Boliwia, gdzie granice państwowe przecinają obszar zamieszkiwany przez Indian Aymara (Amilhat Szary 2007; García Pinzón 2015).

Od początku lat 90. XX w. obserwuje się jednak obniżanie napięcia politycznego w Ameryce Środkowej i rozwój inicjatyw regionalnych. W 1991 r. powstał System Integracji Środkowoamerykańskiej SICA (Sistema de la Integración Centroamerica- na). W 2004 r. podpisane zostało porozumienie ustanawiające strefę wolnego handlu CAFTA pomiędzy Salwadorem, Nikaraguą, Hondurasem, Gwatemalą, Dominikaną oraz USA. W 2012 podpisano zaś układ stowarzyszeniowy pomiędzy Unią Europej- ską a Systemem Integracji Środkowoamerykańskiej (Belize, Dominikana, Gwatema- la, Honduras, Kostaryka, Nikaragua, Panama, Salwador). Warto także wspomnieć o Projekcie Mezoameryka (Proyecto Mesoamérica), który rozwijany jest od 2008 r.

z inicjatywy Meksyku. Nieco inną drogę przemierza Ameryka Południowa, w której, po względnie długim okresie stabilizacji granic państwowych, pojawiają się obecnie nowe roszczenia terytorialne. Podejmowane są także próby rozwiązania zamrożo- nych konfl iktów nowymi metodami. W sprawie dwóch sporów, tj. pomiędzy Chile i Peru oraz Chile i Boliwią, wszczęte zostało postępowanie przed Międzynarodo- wym Trybunałem Sprawiedliwości. Z kolei w konfl ikcie granicznym między Brazy- lią a Wenezuelą próby mediacji podjęły się organizacje reprezentujące ludy rdzenne Wenezueli, Brazylii i Gujany (Bons 2015).

3 Niektórzy badacze uważają, że za zbiorowe doświadczenie o podobnej sile oddziaływania można uznać ludobójstwo rdzennych mieszkańców kontynentu, szczególnie we wczesnej fazie kolonizacji.

W niektórych krajach, szczególnie w Kolumbii i regionie Stożka Południowego, doszło do prawie cał- kowitej eksterminacji rdzennych mieszkańców (zob. np. Quijano, Ennis 2000).

(6)

48

1.3. Siła oddziaływania granicy meksykańsko-amerykańskiej

Granica między Stanami Zjednoczonymi a Meksykiem nie tylko oddziela te dwa państwa, ale i świat latynoamerykański od świata „zachodniego”, co ma ogromne znaczenie zarówno w sensie kulturowym, politycznym, jak i ekonomicznym. Jest też ona najsilniej eksploatowanym tematem w zakresie badań nad granicami i pograniczami⁴oraz powszechnie najczęściej z nimi kojarzonym: jest „prawdopodobnie naj- częściej wykorzystywanym motywem krajobrazowym w amerykańskiej fi lmografi i”

(Dell’Agnese 2005: 204).

Powody takiego stanu rzeczy są co najmniej dwa. Po pierwsze, granica mek- sykańsko-amerykańska, ze względu na swoją specyfi kę, generuje szeroki zakres te- matów badań. Jest to jedna z najstarszych granic na świecie, jej przebieg nie uległ zmianie od 1853 r. Ponadto rozdziela ona dwa państwa o znacznej różnicy w po- ziomie bogactwa (w 2014 r. PKB per capita USA był 5,5 razy wyższy niż Meksy- ku), co generuje wiele zjawisk i procesów o charakterze ekonomicznym (przemyt, legalne i nielegalne migracje, rozwój przygranicznych obszarów przemysłowych, wykorzystujących nierówność płac). Przez granicę przebiega drugi pod względem ilości przemytu szlak narkotykowy świata (OCCRP 2013). Jest to też obszar jednego z największych ruchów migracji zarobkowej w ostatnich 30 latach na świecie oraz granica o największej liczbie zarówno legalnych, jak i nielegalnych przekroczeń (Bartnik 2009).

Drugim powodem jest wiodąca rola amerykańskich uniwersytetów w global- nym systemie nauki w ogóle i badań granicznych w szczególności. To uniwersytety w Teksasie, Arizonie i Kalifornii są kluczowymi ośrodkami badań problematyki pogranicza oraz inicjatorami globalnej sieci naukowej badającej ww. problemy. W latach 70. ubiegłego wieku rozpoczął się proces instytucjonalizacji badań granicznych w obu Amerykach. W 1976 r. z inicjatywy amerykańskich badaczy utworzono Sto- warzyszenie Studiów nad Pograniczem (Association for Borderlands Studies, pier- wotna nazwa organizacji brzmiała Association for Borderlands Scholars). Motywem powołania organizacji była „potrzeba posiadania profesjonalnej jednostki, która podjęłaby systematyczne badania pogranicza amerykańsko-meksykańskiego, prze- żywającego wówczas czas gwałtownej urbanizacji, w kontekście międzynarodowych badań porównawczych” (Mumme 2015: 8). Z czasem organizacja ta znacznie posze- rzyła zarówno swój obszar oddziaływania, jak i kierunki badań, niemniej granica między USA a Meksykiem i pogranicze wokół niej istniejące są wciąż najintensyw- niej badanym obszarem w obrębie studiów granicznych. Równolegle, obok silnych ośrodków badawczych w południowych stanach USA (np. University of Texas, Ari- zona State University), po drugiej stronie granicy powstawały meksykańskie jednostki wyspecjalizowane w badaniach granic (np. El Colegio de la Frontera Norte,

4 Dla hasła „US-Mexico border” baza danych Web of Science zwraca 977 wyników, Scopus – 722 wy- niki, DOAJ – 132 (stan na 30.01.2016).

(7)

49 Seminario Permanente de Estudios Chicanos y de Fronteras), które oddziaływały na cały, nie tylko iberoamerykański, świat nauki.

1.4. Kolonialny rodowód granic państwowych w regionie

Część granic między państwami Ameryki Łacińskiej ukształtowała się wraz z uzy- skaniem niepodległości przez byłe kolonie, zgodnie z zasadą prawa międzynarodo- wego uti possidetis (łac.: „co posiadasz, będziesz posiadał”), a tym samym akceptacją dotychczasowych hiszpańskich i portugalskich podziałów administracyjnych. Wy- znaczanie przebiegu granic w myśl tej zasady było w okresie dekolonizacji praktyką powszechną także na innych kontynentach. Jak jednak Anne-Laure Amilhat Szary podaje za Michelem Foucherem, w Ameryce Południowej granice takie stanowią obecnie tylko 30% linii granicznych. 60% granic na tym kontynencie było wynikiem dwustronnych negocjacji międzypaństwowych, opierających się co prawda na ko- lonialnym dziedzictwie, ale uregulowanych decyzjami suwerennych państw. W ich wyniku dokonano wielu zmian przebiegu w porównaniu z granicami wcześniej- szych wicekrólestw i audiencji (Amilhat Szary 2007: 4; Spyra 2006). Oprócz przebiegu grani, dziedzictwo kolonialne pozostawiło po sobie skomplikowaną strukturę etniczną, która tworzyła się szczególnie wskutek migracji i procesów osadniczych w XVIII i XIX w. Z drugiej strony na skomplikowaną strukturę etniczną i plemienną kontynentu, istniejącą równolegle z podziałem politycznym na państwa, nakłada się idea scalająca region, jaką jest język hiszpański, który w większości krajów stanowi jedyny język urzędowy. Fakt używania innych języków w Brazylii (portugalski), Be- lize, Gujanie (angielski), Surinamie (niderlandzki) i Gujanie Francuskiej (francuski) jest wyjątkiem, ale potwierdzającym postkolonialną regułę. Warto również wspo- mnieć o wciąż obecnych w kulturze kontynentu i mentalności jego mieszkańców pozostałościach po hiszpańskim systemie kastowym.

2. Zmiany funkcji granic i inicjatywy integracyjne w Ameryce Łacińskiej

Proces zmian funkcji granic i obszarów przygranicznych w Ameryce Łacińskiej nie odbiega przedmiotowo od podobnych trendów obserwowanych na innych kontynentach. Pierwszy etap można nazwać etapem pokolonialnego kształtowania po- działu terytorialnego kontynentu i regulowania kwestii granic. Trwał on przez cały wiek XIX. Kolejny etap to czas umacniania granic, zarządzanie nimi było wówczas realizowane zgodnie z rozumieniem granicy jako bariery. Następny etap to zdanie sobie sprawy z możliwości, jakie dla obszarów przygranicznych może mieć libera- lizacja kontroli granicznej i dopuszczenie różnych form współpracy gospodarczej.

Rozpoczynają go lata 60. XX w., gdy powstały pierwsze maquiladoras w Meksyku (Carrillo, Ramírez 1990). W Ameryce Południowej pierwsze działania na rzecz współpracy transgranicznej sięgają początku lat 80. gdy w północnej i środkowej

(8)

50

części Stożka Południowego, na granicach między Paragwajem, Urugwajem, Bra- zylią, Argentyną, Boliwią i Chile, powstawały komitety graniczne (Comités de Fron- tera). Są to instytucje tworzone przez lokalnych polityków i urzędników (służby mundurowe, sanitarne, przedstawiciele władzy lokalnej), których zadaniem jest na- wiązywanie i koordynowanie współpracy transgranicznej, a także przedstawianie władzom rządowym rozwiązań w zakresie współpracy regionalnej i transgranicznej, adekwatnych do problemów obszarów pogranicza. Pierwszy komitet graniczny po- wstał w 1979 r. w wyniku współpracy paragwajskiego miasta Ciudad del Este z bra- zylijskim Foz de Iguazú (Valenciano 1989: 6; Trefl er 2015).

Ostatni etap to początek integracji regionalnej w strefi e wolnego handlu, dzię- ki czemu zniesienie barier granicznych oddziałuje korzystnie nie tylko na tereny przygraniczne, ale i na gospodarki narodowe państw integrujących się w organizacje międzynarodowe. U zarania lat 90. kraje Ameryki Środkowej porozumiały się w sprawie Planu Integralnego Rozwoju Obszarów Przygranicznych, a w 1995 r.

podpisały Porozumienie w Sprawie Zrównoważonego Rozwoju Granic w Ameryce Środkowej (Desarrollo sostenible fronterizo en Centroamérica). W dokumencie wy- mieniono 15 wspólnych projektów do realizacji, a rozwój obszarów pogranicznych był zdaniem inicjatorów porozumienia narzędziem służącym integracji regionalnej (Medina-Nicolas 2007: 94).

Z kolei w Ameryce Południowej w 2000 r. ogłoszono Inicjatywę Integracji In- frastruktury Regionalnej Ameryki Południowej (Iniciativa para la Integración de la Infraestructura Regional Suramericana – IRSA), której podstawowym celem jest zin- tegrowanie infrastruktury transportowej na kontynencie w celu połączenia regio- nów oddzielonych naturalnymi granicami, takimi jak Andy, Amazonka, Pantanal (Gawrycki 2006).

Należy zauważyć, że zamachy terrorystyczne z 11 września 2001 r., które są ważnym punktem odniesienia dla współczesnej polityki migracyjnej i bezpieczeń- stwa w Amerykach, doprowadziły do paradoksu: w warunkach neoliberalnej gospodarki globalnej minimalizuje się bariery ekonomiczne związane z istnieniem granic, a jednocześnie zagrożenie ze strony terroryzmu i zorganizowanej przestęp- czości sprawia, że konieczne jest wzmacnianie kontroli granicznych (por. np. Amil- hat Szary 2007).

3. Aktualne kierunki i podejścia badawcze

Wiodące stanowiska teoretyczne, dotyczące badania granic i pograniczy w Ameryce Łacińskiej, rozwijały się intensywnie w drugiej połowie XX i na początku XXI w.

Jednym z pierwszych interesujących pomysłów było zastosowanie tezy Fredericka Turnera o znaczeniu pogranicza w historii USA (Turner 2014) do badania pograniczy Ameryki Łacińskiej. Prekursorem takiego podejścia był Herbert E. Bolton, uczeń Turnera, przekonany, że nie można badać historii Stanów Zjednoczonych w oderwa- niu od historii pozostałych państw kontynentu, należy raczej stosować podejście

(9)

51 holistyczne i perspektywę długookresową, uwzględniającą okres kolonialny i przed- kolonialny (Bolton 1939). Zarówno teorie Boltona, jak i Turnera były przez długi czas podstawą wielu prac o Ameryce Łacińskiej, których autorzy za punkt wyjścia stawiali duże znaczenie granic jako „klucza” do interpretacji problemów kontynentu (Francis 2011; Hennessy 1978; Weber, Rausch 1994). Wraz ze wzrostem zainteresowania problemem badania zaczęto prowadzić wielowątkowo, a obok prac teoretycznych pojawiało się coraz więcej studiów empirycznych. W ostatnich latach powstało wiele nowych studiów, których autorzy czerpią z szerokiego nurtu teorii krytycz- nych, szczególnie geografi i i geopolityki krytycznej (zob. Kazanecki 2013). Zmienia się także geografi a badawcza: zagadnieniami granic Ameryki Łacińskiej, tradycyjnie badanych przez naukowców z Ameryk, zajmuje się coraz więcej badaczy z Europy, czego dowodem jest choćby wykaz literatury na końcu rozdziału.

Od lat 80. w naukach społecznych miał miejsce gwałtowny wzrost zainteresowania tematyką granic i pograniczy, które wciąż jest znaczne. O intensyfi kacji badań w ośrodkach przy granicy amerykańsko-meksykańskiej i o powstaniu Stowarzysze- nia Studiów nad Pograniczem była już mowa. Oprócz tej najważniejszej instytucji w regionie działają też inne. Wśród czasopism naukowych wyspecjalizowanych w tej tematyce lub pokrewnej należy wymienić: meksykańskie „Estudios Fronterizos”,

„Revista Frontera Norte” i „Ecofronteras”, brazylijskie „Boletim Gaúcho de Geogra- fi a”, „Revista GeoPantanal” i „Acta Geográfi ca”.

W regionie działa kilka ważnych ośrodków badawczych. El Colegio de la Fron- tera Norte (COLEF) to jednostka badawczo-dydaktyczna w Tijuanie (Meksyk), istniejąca od 1982 r. Prowadzone są w niej badania z zakresu nauk społecznych, a podstawowym obszarem zainteresowania są studia nad granicami. Seminario Per- manente de Estudios Chicanos y de Fronteras (SPEChF) to seminaria organizowa- ne od 1982 r. w ramach Narodowego Instytutu Antropologii i Historii (El Instituto Nacional de Antropología e Historia) w Meksyku. Instytut Badań Granic Ameryki Środkowej, fi nansowany przez fundację FUNPADEM (Unidad de Investigación en Fronteras Centroamericanas – FUNPADEM-UCR), utworzono w 1997 r. na Uni- wersytecie Costa Rica (Medina-Nicolas 2007). Warto też wspomnieć, że aktualnym prezesem Association for Borderlands Studies jest od 2016 r. Martha Patricia Barraza de Anda z Universidad Autónoma de Ciudad Juárez, a w radzie dyrektorów zasiada- ją Adriana Dorfman (Uniwersytet Porto Alegre w Brazylii) i César M. Fuentes (El Colegio de la Frontera Norte z Meksyku). Biuletyn stowarzyszenia – „La Frontera”

– jest wydawany dwujęzycznie: po angielsku i hiszpańsku, a Meksykanie są drugą pod względem liczebności grupą narodową po Amerykanach wśród członków stowarzyszenia (‚Membership’ 2015).

Wśród wiodących kierunków badań granicznych w Ameryce Łacińskiej znaj- dują się następujące zagadnienia: kwestia bezpieczeństwa i ochrony granic, polityka migracyjna, socjologia i antropologia pogranicza, ekonomiczne konsekwencje istnienia i zmian funkcji granic, ochrona środowiska naturalnego. Zostaną one pokrót- ce scharakteryzowane poniżej.

(10)

52

3.1. Kwestia bezpieczeństwa i ochrony granic

W ramach tego zagadnienia badane są przede wszystkim takie tematy, jak: zabezpie- czenie granicy meksykańsko-amerykańskiej (Correa-Cabrera 2015); przemyt narko- tyków (Ramírez-Pimienta 2004), nielegalne przekraczanie granicy, bezpieczeństwo socjalne i ekonomiczne. Najczęściej analizowana jest pod tym kątem granica USA i Meksyku – jedno z niewielu miejsc na świecie o tak rozwiniętej zorganizowanej przestępczości związanej z przemytem. Praktyki związane z funkcjami granicy meksykańsko-amerykańskiej oddziałują na szeroki pas pogranicza. W dyskursie naukowym i publicystycznym obszar ten nosi nazwy: Amexica, Mexamerica, Ca- lexico, Mexifornia – utworzone od połączenia nazw geografi cznych po obu stronach (zob. np. Vuillamy 2012). Joseph Nevins (Vassar College w Nowym Jorku) obliczył, że w latach 1995–2007 śmierć w obszarze przygranicznym USA–Meksyk poniosło około 4 tys. nielegalnych imigrantów. Problem „Ameksyki” oddziałuje nawet na całą Amerykę Środkową. Oprócz dobrze znanego problemu zorganizowanej przestęp- czości związanej z produkcją i przemytem narkotyków Nevins zwraca np. uwagę na kryzys kawowy z lat 2000–2001, który spowodował bankructwo wielu plantatorów kawy w Ameryce Środkowej oraz „wypchnął” z tego regionu w kierunku USA rze- sze migrantów ekonomicznych (Nevins 2007). Granica meksykańsko-amerykańska urasta więc do rangi problemu globalnego i głównego węzła geopolitycznego w polityce zagranicznej USA (Coleman 2005).

W odpowiedzi na destabilizację pogranicza meksykańsko-amerykańskiego rząd USA od lat 90. rozpoczął wdrażanie nowego systemu bezpieczeństwa na granicy. Ten swoisty „program” przebiegał równolegle na dwóch płaszczyznach: wzmacniania infrastruktury (budowa płotu granicznego, systemu kamer na podczerwień i czujników ruchu, wzmacniania służb granicznych) oraz kreowania dyskursu politycznego wokół narracji związanej z bezpieczeństwem. Ma to służyć legitymizacji prowadzonych działań, np. poprzez wzbudzanie poczucia zagrożenia ze strony nielegalnych imigrantów, gangów narkotykowych czy z powodu samej niestabilności politycznej regionu (Jones 2014; Parcell, Nevins 2005).

Innym ważnym w kontekście bezpieczeństwa tematem jest kontrola państwo- wa granic – a raczej jej brak – na niektórych obszarach kontrolowanych przez nielegalne siły zbrojne w postaci partyzantek, grup terrorystycznych, zorganizowanych grup przestępczych. Problem ten dotyczy szczególnie Kolumbii, której suwerenność terytorialna na południowy wschód od Bogoty jest w wielu miejscach zagrożona lub de facto nie istnieje (Trejos Rosero 2014; Manero 2007).

3.2. Polityka migracyjna

Od wielu lat region dotyka problem migracji motywowanych zarówno ekonomicz- nie, jak i politycznie. Według raportu UNHCR Kolumbia jest obecnie drugim po Syrii państwem dotkniętym największą skalą tzw. uchodźstwa wewnętrznego.

(11)

53 W 2015 r. dotknęło ono około 5 mln jej obywateli. Zdecydowanie mniejsza jest skala przepływu uchodźców między państwami. Obecnie taki status ma około 750 tys.

mieszkańców obu Ameryk (UNHCR 2016). Kluczowym zagadnieniem badawczym stają się więc migracje ekonomiczne, przede wszystkim ruch z południa na północ, w kierunku Stanów Zjednoczonych. Wśród zarówno legalnych, jak i nielegalnych imigrantów w Stanach Zjednoczonych największą grupę stanowią Meksykanie. Zde- cydowana większość nielegalnej imigracji do Stanów Zjednoczonych to ruch ludno- ści z Ameryki Środkowej.

W ramach zagadnienia badana jest głównie polityka USA wobec imigran- tów z Ameryki Łacińskiej i kwestie nielegalnego przekraczania granicy amerykań- sko-meksykańskiej, a także jego społeczne konsekwencje (Ruiz Marrujoa 2014).

Ciekawym wątkiem są też analizy innych ruchów migracyjnych, np. do Chile, z wy- korzystaniem konceptu granicy jako społecznego konstruktu (Liberona Concha 2015). W zakresie zainteresowań badaczy jest także wiele zjawisk i procesów, będą- cych konsekwencjami migracji, które wymienione zostały w kolejnych podpunktach.

3.3. Socjologia i antropologia pogranicza

Badania w tym zakresie są w dużej mierze zdeterminowane historią osadnictwa i migracji. Na wielu obszarach Ameryki Łacińskiej, w tym szczególnie przygranicznych, wykształciły się społeczności pogranicza w wyniku osiedlania się na terenach zamieszkanych przez rdzennych mieszkańców osadników z Europy lub Metysów (Luquetta Cediel 2016). Z drugiej strony dynamika zmian społecznych wywołanych masowymi migracjami z Meksyku i innych krajów Ameryki Środkowej do USA skłania naukowców do skoncentrowania uwagi na badaniu nowych tożsamości mi- grantów, głównie chicano (Anzaldúa 1987; Kaganiec-Kamieńska 2007).

Badane są takie tematy, jak: życie codzienne na pograniczach, społeczne konsekwencje bliskości granicy i jej przekraczania (Alvarez Jr. 1995) czy konstruowa- nie społecznych wyobrażeń i narracji związanych z granicami (Reyes Novaes 2015).

Studia dotyczą także takich problemów, jak identyfi kacje etniczne i regionalne, bę- dące częstym zjawiskiem na pograniczach Ameryki Łacińskiej, sprzeczne z przy- należnością państwową (Andolina, Radcliff e, Laurie 2005). Dobrym przykładem tego podejścia jest praca Carine Chavarochette, dotycząca tożsamości mieszkańców pogranicza Meksyku i Gwatemali, którą ukształtowało wiele czynników: rewolu- cja meksykańska, ruch zapatystowski, intensywne procesy migracyjne w Ameryce Środkowej czy uchodźstwo Gwatemalczyków do Meksyku w czasie rządów junty (Chavarochette 2014). Podobna dynamika relacji społecznych i etnicznych występuje w departamencie Alto Paraná w Paragwaju, w którym zamieszkuje społeczność bra- siguaios. Są to brazylijscy emigranci bądź ich potomkowie, mieszkający na terenach przygranicznych, którzy wskutek pochodzenia, miejsca zamieszkania i modelu życia (duża mobilność zawodowa) wykształcili nową, hybrydową identyfi kację etniczną (Albuquerque 2009; Marques 2009).

(12)

54

3.4. Ekonomiczne konsekwencje istnienia i zmian funkcji granic

Wspomniany wcześniej paradoks polityki międzynarodowej w Amerykach to libe- ralizacja granic ekonomicznych przy jednoczesnym zwiększaniu ochrony granic politycznych. Dylemat, przed jakim stają rządzący, a tym samym badacze, polega na tym, iż oba obszary ludzkiej działalności wzajemnie się przenikają, więc sprzeczność priorytetów polityki ekonomicznej i bezpieczeństwa prowadzi do nieuchronnego konfl iktu interesów.

Co się tyczy kwestii szczegółowych, analizowane są przede wszystkim takie tematy, jak: polityka handlowa i celna, w tym regionalne inicjatywy integracyjne (Zago de Azevedo 2009); zjawisko efektu granicy (Ibarra Salazar, Sotres Cervan- tes 2015; Mendoza Cota 2013); przygraniczne migracje zarobkowe, funkcjonowanie maquiladoras przy granicy z USA (Kopinak, Soriano Miras 2013).W tych badaniach często pojawiają się odniesienia do integracji regionalnej w ramach Mercosur: ta strefa wolnego handlu jest postrzegana jako organizacja, której bezpośrednią przy- czyną powstania było zacieśnienie współpracy transgranicznej w latach 80. XX w., co dało podstawy do podpisania traktatu w Asunción w 1991 r. (Dupeyron 2009). Inte- resujące są również badania związane z próbami kwantyfi kacji tzw. efektu granicy, a więc traktowania barier wynikających z funkcjonowania granicy jako kosztów po- średnich związanych z handlem międzynarodowym (Figueroa Ortiz 2016; na temat efektu granicy więcej: Opioła 2014).

3.5. Ochrona środowiska naturalnego

Wiodącym tematem w tej kwestii jest współpraca transgraniczna i regionalna w celu ochrony lasów deszczowych Amazonii i Ameryki Środkowej (Medina-Nicolas 2007). Na szczególną uwagę zasługują geopolityczne konteksty dżungli amazońskiej.

W literaturze ochrona lasów deszczowych analizowana jest m.in. poprzez pojęcie transnarodowego społeczeństwa obywatelskiego, rozumianego jako sieć współpracy organizacji pozarządowych i rdzennych mieszkańców Amazonii, która pozwala tym drugim zaistnieć w globalnej debacie publicznej, ale także korzystnie wpływa na de- mokratyzację i rozwój społeczeństwa obywatelskiego (Pieck, Moog 2009; Perreault 2003). Drugą ważną kategorią badawczą jest pojęcie granicy ekologicznej (eco-fron- tier). Zostało ono zdefi niowane przez Sylvaina Guyota (2011: 675) i oznacza „neo- logizm stworzony przez współczesne obywatelskie ruchy ekologiczne, który można uznać za nowy paradygmat, obejmujący zarówno konstrukty mentalne, jak i prze- strzenne podboju środowiska naturalnego, nieograniczające się do analizy obecnego stanu rzeczy”. Te pierwsze są wyobrażeniami o naturze i potrzebie jej podboju, zako- rzenionymi dzięki chrześcijańskiemu rozumieniu przyrody i relacji między człowie- kiem a środowiskiem. Drugie to procesy geografi czne, które pozwalają zrozumieć dynamikę zmian w środowisku naturalnym. W przypadku Ameryki Łacińskiej kategoria granicy ekologicznej służy opisaniu procesów i zjawisk występujących na

(13)

55 pograniczu między cywilizacją a pierwotnym stanem natury oraz wyjaśnieniu, jak wpływają na ochronę lub dewastację lasów dorzecza Amazonii. Te badania skupione są głównie na analizie społeczności lokalnych, żyjących z rolnictwa mieszkańców rubieży Amazonii (de Sartre, Berdoulay, da Silva Lopes 2012).

Badacze analizują również narracje umiędzynaradawiające Amazonię, które wbrew tradycyjnej zasadzie suwerenności terytorialnej państw narodowych traktu- ją dżunglę amazońską jako globalne dobro wspólne. Narracje te służą budowaniu opinii o konieczności rozumienia jej jako integralnej części, w pewnym sensie nad- rzędnej wobec państwowych jurysdykcji. Zwierzchnictwo terytorialne nad Amazo- nią miałoby być traktowane raczej jako obowiązek dbania o naturalne środowisko, ciążący na rządach Brazylii, Peru i innych państw (de Sartre, Taravella 2009). Innym postulatem w tym zakresie, stanowiącym przedmiot badań, jest wprowadzenie regionalnych autonomii obszarów pogranicza puszczy i cywilizacji, zamieszkanych przez rdzenne plemiona południowoamerykańskie (Naizot 2011).

Przedstawione powyżej problemy granic i pograniczy ze styku Ameryki Łaciń- skiej i USA były powodem intensyfi kacji badań w dziedzinie studiów granicznych od lat 70. XX w. W tym sensie prezentowany dorobek badawczy jest nowatorski i wart uważnego śledzenia przez badaczy w Europie.

Jeśli chodzi o aktualne podejścia badawcze, obszar latynoamerykańskich stu- diów granicznych jest w dużej mierze zbieżny z agendą europejskich ośrodków naukowych. Podobnie diagnozowane i analizowane są problemy badawcze, badacze z regionu funkcjonują w międzynarodowym obiegu naukowym (por. np. Benedetti 2014; Liberona Concha 2015; de Sartre, Taravella 2009; Perrier Bruslé 2013), ponad- to Ameryka Łacińska jest obiektem zainteresowania naukowego badaczy z Europy.

W niektórych specyfi cznych kwestiach dorobek badań dotyczących regionu jest ory- ginalny i może być inspirujący. Mowa tu przede wszystkim o nurcie badań granic ekologicznych, a także o zastosowaniu kategorii pogranicza do badań tożsamości chicano w USA.

Szczególnie zwraca uwagę znaczący wpływ nurtu geografi i krytycznej i geopolityki krytycznej na badaczy regionu Ameryki Łacińskiej. Wiele cytowanych w rozdziale prac napisanych jest zgodnie z tym podejściem, które można scha- rakteryzować jako bliski konstruktywizmowi pogląd, iż przestrzeń – w tym granica i pogranicze – nie może być traktowana wyłącznie w wymiarze fi zycznym, ale i w różnych wariantach symbolicznych jako przestrzeń konstruowana społecz- nie. To implikuje np. popularne w przywoływanych badaniach analizy wielopo- ziomowe. Ich autorzy źródła procesów zachodzących na granicach poszukują na różnych poziomach aktywności publicznej (od wspólnot lokalnych przez państwo narodowe po międzynarodowe i ponadnarodowe organizacje), w przestrzeniach władzy symbolicznej, gdzie najważniejsze są język i dyskurs, za pomocą których konstruowane są narracje, wyobrażenia i idee dotyczące granic (Ackleson 2005;

Jones 2014; Benedetti 2014; Perreault 2003; Kacowicz 2000; de Sartre, Taravella 2009; Perrier Bruslé 2013).

(14)

56

Niemniej specyfi ka regionu sprawia, że wiele kierunków badań, choć intere- sujących, trudno byłoby kontynuować w ramach studiów porównawczych czy kry- tycznych, wziąwszy za źródło komparatystyki Europę. W takim kontekście dorobek badawczy Ameryki Łacińskiej jest bardziej pożyteczny dla badaczy granic w Afryce lub w Azji Południowo-Wschodniej ze względu na podobieństwa, takie jak: kolonialny rodowód państw, przebiegające w poprzek granic identyfi kacje etniczne, „dzi- kość” i niedostępność terenów nadgranicznych czy otwartość kontynentu bardziej w kierunku okalających go mórz i oceanów niż w głąb.

Podziękowania

Dziękuję wszystkim pierwszym Czytelnikom za uwagi i inspirację przekazane w czasie pisania rozdziału. W szczególności dziękuję Katarzynie Dembicz i Grzego- rzowi Habrowi za celne spostrzeżenia oraz Monice Kubik za pomoc w dotarciu do źródeł w języku portugalskim. Dziękuję również Mai Biernackiej, redaktorce tomu, za inspirujące uwagi.

Literatura cytowana

Ackleson Jason (2005), Constructing security on the US-Mexico border, „Political Geography”, t. 24, s. 165–184.

Albuquerque José Lindomar C. (2009), A dinâmica das fronteiras: deslocamento e cir- culação dos „brasiguaios” entre os limites nacionais, „Horizontes Antropológi- cos”, t. 15, nr 31, s. 137–166.

Alvarez Jr. Robert R. (1995), Th e Mexican–US Border: Th e Making of an Anthropology of Borderlands, „Annual Review of Anthropology”, t. 24, s. 447–470.

Amilhat Szary Anne-Laure (2007), Are Borders More Easily Crossed Today? Th e Pa- radox of Contemporary Trans-Border Mobility in the Andes, „Geopolitics”, t. 12, nr 1, s. 1–18.

Anderson James, O’Dowd Liam (1999), Borders, Border Regions and Territoriality:

Contradictory Meanings, Changing Signifi cance, „Regional Studies”, t. 33, nr 7, s. 593–604.

Andolina Robert, Radcliff e Sarah, Laurie Nina (2005), Development and culture:

Trans national identity making in Bolivia, „Political Geography”, t. 24, s. 678–702.

Anzaldúa Gloria (1987), Borderlands/La Frontera: Th e New Mestiza, Aunt Lute Books, San Francisco.

Bartnik Anna (2009), Granica – newralgiczny punkt w relacjach meksykańsko-ame- rykańskich, [w:] Karol Derwich (red.), Meksyk w XXI wieku. Polityka – społe- czeństwo – gospodarka, Wydawnictwo Universitas, Kraków, s. 107–132.

Benedetti Alejandro (2014), Espacios fronterizos del sur sudamericano. Propuesta de un modelo conceptual para su estudio, „Estudios Fronterizos”, t. 15, nr 29, s. 11–47.

(15)

57 Bolton Herbert E. (1939), Wider Horizons of American History, D. Appleton-Centu-

ry, New York.

Bons Sarah (2015), Hot or not? Border Confl icts in the Americas, „Americas Quarter- ly”, winter, s. 82–85.

Brunet-Jailly Emmanuel (2005), Th eorizing Borders: An Interdisciplinary Perspective,

„Geopolitics”, t. 10, nr 4, s. 633–649.

Carrillo Jorge, Ramírez Miguel Angel (1990), Maquiladoras en la frontera norte: Opi- nión sobre los sindicatos, „Frontera norte”, t. 2, nr 4, s. 121–152.

Chavarochette Carine (2014), Identifi caciones regionales entre las zonas fronterizas de Comitán, México, y Huehuetenango, Guatemala. 1824–2001, „LiminaR. Es- tudios Sociales y Humanísticos”, t. XII, nr 2, s. 181–194.

Coleman Mathew (2005), U.S. statecraft and the U.S.–Mexico border as security/eco- nomy nexus, „Political Geography”, t. 24, s. 185–209.

Correa-Cabrera Guadelupe (2015), Seguridad Fronteriza y Reforma Migratoria en los Estados Unidos: Retórica, Política y Realidad, „La Frontera”, nr 35(2), s. 14–15.

Dell’Agnese Elena (2005), Th e US–Mexico Border in American Movies: A Political Geography Perspective, „Geopolitics”, t. 10, s. 204–221.

Dupeyron Bruno (2009), Perspectives on Mercosur borders and border spaces: impli- cations for border theories, „Journal of Borderlands Studies”, t. 24, nr 3, s. 58–67.

Figueroa Ortiz Carlos Obed (2016), Indirect Transportation Cost in the border cros- sing process: Th e United States–Mexico trade, „Estudios Fronterizos”, t. 17, nr 33, s. 169–196.

Francis J. Michael (2011), Conquest of Borderlands in Latin America, „Latin Ame- rican Studies”, http://dx.doi.org/10.1093/obo/9780199766581–0006 (dostęp:

20.02.2017).

García Pinzón Viviana (2015), State and border in Northern Chile, „Estudios Fronte- rizos”, t. 16, nr 31, s. 74–96.

Gawrycki Marcin Florian (2006), Ujarzmianie południowoamerykańskiej przestrzeni – nowa wizja geopolityczna kontynentu, [w:] Marcin Florian Gawrycki (red.), Ameryka Łacińska wobec wyzwań globalizacji, Wydawnictwo Adam Marsza- łek, Toruń, s. 97–119.

Gawrycki Marcin Florian (2007), Pacyfi k w świadomości geopolitycznej Ameryki Ła- cińskiej, [w:] Marcin Florian Gawrycki (red.), Ameryka Łacińska w regionie Azji i Pacyfi ku, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, s. 41–76.

Gawrycki Marcin Florian (2013), Stosunki międzynarodowe na Karaibach. Perspek- tywa postkolonialna, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego i Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich, Warszawa.

Girot Pascal, Granados Carlos (2005), La cooperación transfronteriza y los nuevos paradigmas de la integración centroamericana, [w:] Philippe Bovin (red.), Las fronteras del Istmo. Fronteras y sociedades entre el sur de Mexico y America Cen- tral, Centro de estudios mexicanos y centroamericanos, Mexico, s. 289–310.

(16)

58

Guyot Sylvain (2011), Th e Eco-Frontier Paradigm: Rethinking the Links between Space, Nature and Politics, „Geopolitics”, t. 16, s. 675–706.

Hennessy Alistair (1978), Th e Frontier in Latin American History, University of New Mexico Press Albuquerque.

Houtum Henk van (2005), Th e Geopolitics of Borders and Boundaries, „Geopolitics”, t. 10, nr 4, s. 672–679.

Houtum Henk van (2013), Th e Mask of the Border, [w:] Doris Wastl-Walter (red.), Th e Ashgate Research Companion to Border Studies, Ashgate, Farnham, s. 49–61.

Ibarra Salazar Jorge, Sotres Cervantes Lida (2015), Property Tax Collection of Sonora Municipalities: Does Border Location Make any Diff erence?, „Journal of Border- lands Studies”, t. 30, nr 2, s. 203–225.

Jańczak Jarosław (2013), Przesunięcie koncepcyjne w studiach granicznych, „Przegląd Politologiczny”, nr 2, s. 83–93.

Jones Reece (2014), Border Wars: Narratives and Images of the US–Mexican Border on TV, „ACME: An International E-Journal for Critical Geographies”, t. 13, nr 3, s. 530–550.

Kacowicz Arie M. (2000), Geopolitics and Territorial Issues: Relevance for South Ame- rica, „Geopolitics”, t. 5, nr 1, s. 81–100.

Kaganiec-Kamieńska Anna (2007), Tożsamość na pograniczu kultur. Meksykańska grupa etniczna w Stanach Zjednoczonych, Universitas, Kraków.

Kazanecki Wojciech (2013), Wykorzystanie geopolityki krytycznej do analizy sytuacji mię- dzynarodowej ze szczególnym uwzględnieniem przyszłości UE, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Studia nad geopolityką XX wieku, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 31–44.

Kopinak Kathryn, Soriano Miras Rosa Maria (2013), Types of Migration Enabled by Maquiladoras in Baja California, Mexico: Th e Importance of Commuting,

„Journal of Borderlands Studies”, t. 28, nr 1, s. 75–91.

Liberona Concha Nanette (2015), From geopolitical borders to social boundaries. Boli- vian migration through the Tarapacá press (1990–2007), „Estudios Fronterizos”, t. 16, nr 20, s. 20–40.

Luquetta Cediel David Jerónimo (2016), Borders: Spaces of sociability in Santa Marta in the mid-eighteenth century in Colombia, „Estudios Fronterizos”, t. 17, nr 33, s. 1–12.

Manero Edgardo A. (2007), Strategic Representations, Territory and Border Areas:

Latin America and Global Disorder, „Geopolitics”, t. 12, s. 19–56.

Marques Denise Helena França (2009), Circularidade na fronteira do Paraguai e Bra- sil: o estudo de caso dos „brasiguaios”, UFMG/Cedeplar, Belo Horizonte.

Medina-Nicolas Lucile (2007), Central American Borders at the Core of the Regional Integration Process, „Geopolitics”, t. 12, nr 1, s. 78–108.

Mendoza Cota Jorge Eduardo (2013), US–Mexican Economic Integration and its Ef- fects on Unemployment in Mexico’s Northern Border States, „Journal of Border- lands Studies”, t. 28, nr 1, s. 93–108.

(17)

59 Mumme Steve (2015), A forty years partnership: Th e Association for Borderlands

Studies and Th e Western Social Science Association, „La Frontera”, nr 36(1), s. 8.

Naizot Anne-Lise (2011), ¿Fronteras naturales? Geopolítica modernista y ecopolítica ambientalista en territorio awá: bios y thanatos en el margen, „Mundo Amazó- nico”, t. 2, s. 101–131.

Nevins Joseph (2007), Dying for a Cup of Coff ee? Migrant Deaths in the US–Mexico Border Region in a Neoliberal Age, „Geopolitics”, t. 12, s. 228–247.

Newman David (2006), Th e lines that continue to separate us: borders in our ‘border- less’ world, „Progress in Human Geography”, t. 30, nr 2, s. 143–161.

Newman David, Paasi Anssi (2013), Odgradzanie i sąsiedztwo w postmodernistycz- nym świecie. Narracje granic w geografi i politycznej, przeł. Bartosz Czepil, „Po- granicze. Polish Borderlands Studies”, t. 1, nr 1, s. 12–34.

Opioła Wojciech (2014), „Efekt granicy” dziesięć lat po integracji, [w:] Danuta Kisie- lewicz, Aleksandra Trzcielińska-Polus (red.), Między historią a polityką. Śląsk w przestrzeni europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 165–176.

Peña-Piña Joaquín, Fábregas-Puig Andrés (2015), Frontera, procesos migratorios y autonómicos en la conformación territorial mam: cambios y perspectivas, „Li- minaR. Estudios Sociales y Humanísticos”, t. XIII, nr 2, s. 62–83.

Perreault Th omas (2003), Changing places: transnational networks, ethnic politics, and community development in the Ecuadorian Amazon, „Political Geography”, t. 22, s. 61–88.

Perrier Bruslé Laetitia (2013), Th e Border as a Marker of Territoriality: Multi-Scalar Perspectives and Multi-Agent Processes in a South American Borderland Region,

„Geopolitics”, t. 18, s. 584–611.

Pieck Sonja K., Moog Sandra A. (2009), Competing entanglements in the struggle to save the Amazon: Th e shift ing terrain of transnational society, „Political Geo- graphy”, t. 28, s. 416–425.

Purcell Mark, Nevins Joseph (2005), Pushing the boundary: state restructuring, state theory, and the case of U.S. –Mexico border enforcement in the 1990s, „Political Geography”, t. 24, s. 211–235.

Quijano Anibal, Ennis Michael (2000), Coloniality of Power, Eurocentrism, and Latin America, „Nepantla: Views from South”, t. 1, nr 3, s. 533–580.

Ramírez-Pimienta Juan Carlos (2004), Del corrido de narcotráfi co al narcocorrido:

Orígenes y desarrollo del canto a los trafi cantes, „Studies in Latin American Popular Culture”, t. XXIII, s. 21–41.

Reyes Novaes André (2015), Map Art and Popular Geopolitics: Mapping Borders Be- tween Colombia and Venezuela, „Geopolitics, t. 20, nr 1, s. 121–141.

Ruiz Marrujoa Olivia T. (2014), Undocumented Families in Times of Deportation at the San Diego–Tijuana Border, „Journal of Borderlands Studies”, t. 29, nr 4, s. 391–403.

(18)

60

Sartre Xavier Arnauld de, Berdoulay Vincent, Silva Lopes Raquel da (2012), Eco- -Frontier and Place-Making: Th e Unexpected Transformation of a Sustainable Settlement Project in the Amazon, „Geopolitics”, t. 17, s. 578–606.

Sartre Xavier Arnauld de, Taravella Romain (2009), National sovereignty vs sustaina- ble development lessons from the narrative on internationalization of the Brazi- lian Amazon, „Political Geography”, t. 28, s. 406–415.

Spyra Jarosław (2006), Spory terytorialne w Ameryce Łacińskiej, [w:] Marcin F. Ga- wrycki (red.), Ameryka Łacińska we współczesnym świecie, Wydawnictwa Uni- wersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 64–84.

Trefl er Paweł (2015), Wiodące instytucje współpracy regionalnej i transgranicznej w re- gionie Cono Sur (Stożka Południowego), „Ameryka Łacińska”, nr 1(87), s. 50–68.

Trejos Rosero Luis Fernando (2014), Th e Colombian side of the Colombian–Brazilian border: An approach using the category of lawless areas, „Estudios Fronterizos”, t. 16, nr 31, s. 20–38.

Turner Frederick J. (2014), O znaczeniu pogranicza w amerykańskiej historii, tłum.

Bartosz Czepil, „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, t. 2, nr 2, s. 139–162.

Valenciano Eugenio O. (1989), Los Comités de Frontera: funcionamiento y expe- riencia, Banco Interamericano de Desarrollo/Instituto para la Integració n de Amé rica Latina, Buenos Aires.

Vuillamy Ed (2012), Ameksyka. Wojna wzdłuż granicy, przeł. Janusz Ochab, Wydaw- nictwo Czarne, Wołowiec.

Weber David J., Rausch Jane M. (red.) (1994), Where Cultures Meet: Frontiers in La- tin American History, SR Books, Wilmington.

Wojakowski Dariusz (2013), Kłopoty z pograniczem. Socjologia wobec tradycji i po- nowoczesności, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej”, seria: „Organizacja i Zarządzanie”, z. 65, s. 419–431.

Zago de Azevedo André Filipe (2009), Th e fall of Brazilian national borders aft er Mercosur’s formation and its impact on apparent consumption in the nineties,

„Journal of Borderlands Studies”, t. 24, nr 3, s. 69–82.

Inne źródła

‘Fronteras’ (1999), Fronteras Centroamericanas: Espacio de encuentros y desencu- entros. Costa Rica: Funpadem, http://www.funpadem.org/app/webroot/fi les/

publication/fi les/6_pub183_fronterasencuentrodesencuentros.pdf (dostęp:

11.01.2016).

‘Membership’ (2015), Membership overview, „La Frontera”, nr 35(2), s. 11.

OCCRP (2013), Narcotic Superhighways: Th e Top 5 Routes for Drug Traffi cking, https://www.occrp.org/en/component/content/article?id=1843:narcotic-superhighways-the-top-5-routes-for-drug-traffi cking (dostęp: 22.04.2016).

UNHCR (2016), Global trends. Forced displacement in 2015, http://www.unhcr.

org/576408cd7 (dostęp: 20.02.2017).

View publication stats View publication stats