A N N A L E S D E L A S O C I £ T £l G E O L O G I Q U E D E P O L O G N E T om (Volume) X X X IV — 1964 Zeszyt (Fascicule) 4 K raków 1964:
T E R E S A GÓRECKA , TA D EU SZ G U N IA
ZAGADNIENIE WIEKU WAPIENI KRYNOIDOWYCH Z CHEŁMIKA NA DOLNYM ŚLĄSKU
(1 fig .)
Próbleme de Vage des calcaires a Crindides de Chełmik (Basse Silesie)
( i fig-)
T r e ś ć . N in iejsze o p raco w an ie (jest p ró b ą u s ta le n ia n ie ja s n e j d o ty ch czas p o z y cji s tra ty g ra fic z n e j d o ln o k a rb o ń s k ie j serii s k a ln e j b u d u ją c e j w zgórze C h e łm ik w okolicy W ojb o rza (G óry B ardzkie). N a p o d staw ie o p ra c o w a n e j f a u n y a u to rz y dochodzą do w n io sk u , że seria ta nie je s t m ło d sza od środ k o w eg o w izen u.
W S T Ę P
Wśród osadów dolnokanbońskich występujących na obszarze Gór Bar- dzkich do interesujących należy seria skalna budująca wzgórze Chełmik (fig. 1). Seria ta różni się wykształceniem litologicznym od osadów budu
jących pozostałą część wymienionego regionu. Przez długi okres czasu niejasna była jej pozycja stratygraficzna i wykształcenie facjalne.
Rozwiązanie tych dwu zagadnień nie było łatwe ze względu na brak odsłonięć. Dopiero w roku 1958 udało się wykonać wkop na północno- wschodnim zboczu wzgórza Chełmik i zebrać z niego materiał paleonto
logiczny. Fauna zebrana została przez T. G ó r e c k ą i opracowana wspól
nie z T. G u n i ą w roku 1962. Zebrano łącznie 300 okazów, z czego ozna
czono 267. Na podstawie opracowanego materiału podjęto próbę ustalenia wieku wspomnianych osadów i określenia ich facji. W czasie opracowania kameralnego autorzy korzystali z cennych uwag i wskazówek prof. dra J. O b e r c a, 'za co jak również za wskazanie stanowiska z fauną wyrażają mu serdeczne podziękowanie.
D O TY C H C ZA SO W E P O G L Ą D Y N A W IE K O SA D ÓW B U D U JĄ C Y C H W Z G Ó R Z E C H E Ł M IK |
Jednym z pierwszych badaczy, którzy zajmowali się budową geolo
giczną okolic Wojborza, był E. D a t h e (1904). Autor ten wykonał zdję
cie geologiczne wspomnianej okolicy wyróżniając na wzgórzu Chełmik serię łUpkowo-szarogłazową, którą zaliczył do dolnego karlbonu. Opisane w niniejszej pracy stanowisko fauny nie było mu znane.
W latach powojennych badania geologiczne na tym obszarze wykony
wał J. O i b e r c (1953, 1957). Sporządził on szczegółowe zdjęcie geolo
giczne oraz opisał stosunki facjalne i podał sugestię w odniesieniu do wieku osadów występujących na wzgórzach Chełmik i Widałek. Zdaniem tego
autora dolny skarbon budujący wspomniane dwa wzgórza stanowi odrębną fację wśród osadów dolnokarbońskich występujących w Górach Bardzkich.
Pod względem litologicznym utwory te reprezentowane są przez szaro-
Fig. 1. Szkic geologiczny w zgórza C hełm ik, n a p o d staw ie n ie p u b lik o w a n eg o zdjęcia geologicznego J. O b e r c a . A rk u sz N ow a R u d a, H olocen; 1 — a lu w ia ; p lejsto cen : 2 — gliny; czerw ony spągow iec: 3 — zlepieńce, piaskow ce, łu p k i; gó rny k a rb o n : 4 — w a r s tw y b ia łc k a m ie ń s k ie , f a c ja n o w o ru d zk a; d o ln y k a r b o n : 5 — zlepieniec z Wilczy; 6 — łu p k i i szanogłazy k u lm u ; 7 — w ap ień w ęg lo w y; 8 — k a r b o n W id ał- k a —C hełm ika, d o ln y d ew o n : 9 — w a rs tw y z W ilczy; 10 — łu p k i Zdanowskie, 11 —
g ab ro ; 12 — sta n o w isk o z f a u n ą
Fig. 1. E sq u isse geologique d u m o n t C hełm ik, a la b ase de la le v ee geologique de N o w a R u d a d e J. O b e r c (pas publiee). H olocene: 1 — allu v io n s; P leisto cen e:
2 — argiles; R o thliegendes: 3 — facięs de N o w a R u d a; C a rb o n ife re s u p e rie u r: 4 — couches de B ia ły K a m ie ń : C arb o n ife re in f e r ie u r : 5 — o o n g lo m erat d e W ilcza; 6 — sch istes e t g ra u w a c k e du K u lm ; 7 —■ C alcaire carb o n ife re ; 8 — C a rb o n ife re de W id a łe k — C hełm ik, D evonien in fe rie u r: 9 — couches de W ilcza; 10 — sćhistes de
Z d an y ; 11 — g abro ; 12 — a f f le u re m e n t av ec la fa u n ę
głazy i zlepieńce wapniste złożone z otoczaków przedgórnodewońskich skał wylewnych i fragmentów skał metamorficznych ^cementowanych spoiwem wąpnistym. Podłoże tej serii osadów stanowią 'przedgómodewońskie skały zasadowe, natomiast stropową część twoirzy soczewka wapienia. Na mapie J. O b e r c a wspomniana ławica wapieni nie została wydzielona. Wym ie
niony autor (1953, 1957 — str. 48, 49) — opierając się na faunie znalezionej w blokach wapienia leżących na zboczu wzgórza Widałek — oznaczonej przez H. M a k o w s k i e g o i M. R ó ż k o w s k ą wypowiada następu
jący pogląd na ich wiek: „ W zlepieńcach wapnistych znalazł autor też spirifera, którego cechy skorupy wskazują na granicę turneju i wizenu.
W tym ujęciu utwory te byłyby najstarszą częścią dolnego karbonu bandz-
kiego. Prawdopodobnie odpowiadają one wiekowo zlepieńcom gnejsowym,
Jak już wcześniej wspomniano, przedstawiony w niniejszym opraco
waniu zespół fauny pochodzi z północno-wschodniego zbocza wzgórza Chełmik leżącego między miejscowościami Wilczą i Wojlborzem (fig. 1).
Zebrany on został z wkopu znajdującego się poniżej drogi leśnej w odle
głości ± 140 m na NE od szczytu wzgórza Chełmik oznaczonego punktem wys. 471,7. Wkop ten posiada długość 2 m, szerokość 1 m, głębokość 2,3 m. Profil odsłaniających się w nim warstw jest następujący: na dnie wkopu występuje zlepieniee złożony z otoczaków masywnego wapienia i łupków ilastych wykazujących duży stopień obtoczenia. Otoczaki tkwią w silnie przekrystalizowanym spoiwie wapnistym. Obok otoczaków znaj
dują się także liczne fragmenty stylików liliowców. Sporadycznie spotyka się też skorupki brachiopodów. Ponad zlepieńcami leżą jasnoszare, mocno prz©krystalizowane, spękane wapienie krynoidowe. Wapienie te są bardzo bogate w faunę o złym stanie zachowania, którą zajmiemy się w dalszej części tej pracy. Miąższość warstwy wynosi 1,1 m. Ponad wapieniem w y stępuje brekcja o spoiwie wapnistym, złożona z okruchów łupków i wapieni wielkości kilku centymetrów. Spoiwo Ibrekcji jest mniej przekrystalizo- wane niż spoiwo zlepieńca znajdującego się na 'dnie wkopu. W masie ce
mentującej występują również styliki liliowców. Odsłonięte warstwy mają bieg 255°, a zapadają pod kątem 45° w 'kierunku SE. Jak wspomniano wyżej, skamieniałości występują w trzech kolejno odsłoniętych warstwach, przy czym najbogatsza w materiał paleontologiczny jest warstwa wapienia.
Z niej pochodzi większość oznaczonych i wymienionych w niniejszej pracy gatunków fauny. Stosunkowo najlepiej zachowały się tu ramienionogi, małże, małżoraczki i ślimaki, znacznie gorzej natomiast są zachowane ko
rale, liliowce i mszywioły występujące w -postaci małych nieoznaczalnych fragmentów. Szczególnlie licznie występują fragmenty stylików liliowców
i stąd też wapień ten nazywać będziemy „krynoidowym” .
Lista gatunków znalezionych w opisywanym wkopie jest następująca:
Lista (La listę) 1
R odzaj, g a tu n e k , o d m ian a Ilość
okazów
R a m i e n i o n o g i
Schuchertella p o rtlockiana (v. S e m.).
Chonetes kayseri P a e c k . Ch. a ff. variolatus d ’ O r b.
Ch. sp. 2 P a e c k . aff. elegans d e K o n . Ch. dalmanianus d e K o n .
Ch. b r o ilii P a e c k .
Ch. hemisphaericus (v. S e m.) em. P a e c k . Plicochonetes tric o rn is v. S e m.
PI. sp. aff. ventricosus T o r n q , A v o n ia s c h m id ti P a e c k .
E o m a rg in ife ra fr e c h i (P a e c k.)
2 1 12 16 32 3 4 1 1
c. d. listy 1 Ilość
R o dzaj, g a tu n e k , o d m ia n a o k azó w
E. cf . nasuta P a e c k . 1
P ustula sp. P a e c k . aff. n ystiana d e K o n , 1
Echinoconchus subelegans ( T h o m a s ) 2
O vertonia f im b r ia ta (S o w .) T h o m a s 2 O. fim b r ia ta S o w . v. tesselatiform is P a e c k . 1 Dictyoclostus sem ireticulatus ( M a r t i n ) em. M u i r - W o o d 1
D. cf . pinguis M u i r - W o o d 5
D. sp. 1, P a e c k . aff. howratensis M u i r - W o o d 2 D. cf. antiq u atu s (S o w.) em M u i r - W o o d 11 D. sp. 3, P a e c k . aff. p u g ilis P h i 11. 13
D. sulcatus S o w . 3
D. cf . insculptus M u i r - W o o d 5
D. ex. igr. vaughani M u i r - W o o d 5
P lic a tife ra thomasi P a e c k . 1
P. humerosa S o w . var. plicata P a e c k . 4
P. sip. cf. p lic a tilis S o w . 4
D alm anella w h id b o rn e i G a l l w i t z 1
R h ip id o m e lla m ic h e lin i L e v e i l l e 2
Schizophoria resupinata ( M a r t i n ) 113
Cam arophoria rhom boidea P h i 11. 1
S p ir ife r bisulcatus S o w . 2
S. bicarinatus M ’ C o y 1
S. trigo n a lis M a r t i n . 7
S. cf . lu jkie n sis S e m i k h a t o v a 1 N e o s p irife r aff, ate n ua tifo rm is I v a n e t I v a n o v a 1 Paleochoristites cinctus ( K e y s e r l i n g ) 2 S y r in g o lh y ris cuspidata ( M a r t i n ) 1
M a r tin ia glabra ( M a r t i n ) 1
S p ir ife rin a peracuta d e K o n . 2
P u n c to s p irife r p a rtitu s P o r t l o c k . 1
A t h y r is expansa (P h i 11.) 1
A . concentrica (B u c h.) 1
Ś l i m a k i
Capulus aequilaterus H a l l . 2
M a ł ż e
Lithodom us carbonarius H i n d 1
Pseudamusium anisotum (P h i 11.) 1
M y a lin a redesdalensis H i n d 1
Conocardium r e fle x u m Z e i l l e r 1
T r y l o b i t y
Macrobole Hercules R. E. R i c h t e r 1
M a ł ż o r a c z k i
Paraparchites cl. oblongus ( J o n e s e t K i r b y ) 3
ZA K O Ń C Z E N IE
Materiał paleontologiczny zebrany ze wzgórza Chełmik jest wprawdzie dość liczny, lecz na ogół bardzo źle zachowany. Lista oznaczonych stąd okazów zawiera oprócz form długowiecznych także gatunki o stosunkowe niewielkim zasięgu pionowym, a dużym rozprzestrzenieniu geograficz
nym, Należą do nich: Chonetes dalmanianus d e K o n . Ch. b r o ilii P a e c k., Ch. hemisphaericus (v. S e m.) em. P a e c k . A v o n ia s c h m id ti P a e c k . , P lic a tife ra humerosa S o w . var. plicata P a e c k . , Echinoconchus sube- lengas ( T h o m a s ) , O v e rto n ia f im b r ia t a (S o w.) em. T h o m a s , D ie ty oclostus sulcatus S o w., D alm anella w h id b o rn e i G a 11 w i t z, Paleocho- ris tite s cinctus ( K e y s e r l i n g ) , S y r in g o th y ris cuspidata ( M a r t i n ) , S p ir ife r in a peracuta d e K o n ., Puncto s p ir ife r p a rtitu s P o r t l o c k . W wymienionym zespole znajdują się gatunki znane zarówno ze strunu, jak i tumeju, (tab. 1), niebtóne z nich sięgają także do środkowego wizenu, a nawiet do górnego wizenu. Przeważająca ich część, co zasługuje na pod
kreślenie, nie sięga jednak do górnego wizenu. W tej sytuacji jednoznacz
ne określenie wieku serii skalnej, w 'której występują cytowane wyżej gatunki, nie jest łatwe. W obecnym stanie badań można jedynie przy
puszczać, że osady Chełmika nie są młodsze niż środkowy wizen. Dalsze badania pozwolą zapewne na (bardziej dokładną interpretację zagadnienia wieku. Być może, że są one równowiekowe z analogicznie wykształconymi osadami okolicy Nowej Wsi koło Srebrnej Góry zaliczonymi przez W. P a e c k e l m a n n a (1930, 1931) do dolnego wapienia węglowego.
Przemawiałyby za tym zarówno podobny profil litologiczny, jak i duże podobieństwo zespołów fauny. Lista form występujących na wymienionych dwu obszarach zawiera następujące gatunki: Schuchertella p o rtlockiana v. S em ,, Chonetes sp. 2 P a e c k . aff. variolatus d ’ Orfo., Ch. d alm ania
nus d e Ko n . , P lic a tife r a humerosa S o w . var. p lic a ta P a e c k . , E chino
conchus venustus ( T h o m a s ) em. P a e c k . , O vertonia f im b r ia ta (S o w.) T h o m a s , Dictyoclostus sem ireticulatus ( M a r t i n ) M u i r - W o o d , D.
cf. pin g u is M u i r - W o o d, D. cf. a n tiq u atu s S o w., D. sp. 3 P a e c k . aff. p u g ilis P h i l i . , E o m a rg in ife ra fr e c h i P a e c k . , M a r tin ia glabra ( M a r t i n ) , Paleochoristites cinctus K e y s e r l i n g , S p ir ife r bisulcatus M ’ C o y, S p ir ife r striatus M a r t i n .
Zarówno więc fauna z Chełmika, jak i z Nowej Wsi koło Srebrnej Góry zawiera licznych przedstawicieli rodzajów Dictyoclostus i P lic a tife ra , które w wyższych ogniwach wizenu, jak wynika z prac W. P a e c k e l m a n n a (1930, 1931) i H. Ż a k o w e j (1953, 1956a, 1956lb, 1958a, 1958b), są mniej liczne, a nawet ich brak. Z drugiej zaś strony w zespole ze wzgórza Chełmik brak jest zupełnie rodzajów Gigantoproductus, Linoproductus i innych, typowych dla górnego wizenu. Wymienione fakty potwierdza
łyby w pewnym stopniu przypuszczenie, że omawiany wapień krynoido- w y z Chełmika jest starszy od górnego wizenu. Należy również zwrócić uwagę, że zarówno w Nowej Wsi, jak i w okolicy wzgórza Chełmik wapie
nie z fauną leżą na zlepieńcach. Być może, że wymienione utwory osadzały się w tym samym czasie w zasięgu jednej strefy biofacjalnej. W tym uję
ciu byłoby to drugie (po odkrywce w okolicy Nowej Wsi) stanowisko fauny niższego wizenu na obszarze Gór Bandzkieh. Pozostałe w tym rejonie, zna-
Z estaw ien ie n ie k tó ry c h g a tu n k ó w ram ien io n o g ó w ze w zgó rza Les especes c h a ra c te ristiq u e s
D olny Śląsk B asse Silesie
Lp. R odzaj, g a tu n e k , o d m ian a tu r n e j w izen
T o u rn ais Vi seen
d. g. d. śr. g.
1 Chonetes dalmanianus de K on.
2 Ch. b ro ili P aeck . X X X X
3 Ch. hemisphaericus (v. Sem.) em.
P aeck . X
4 Plicochonetes tricornis v. Sem. X X
5 A von ia sćhmidti P aeck .
6 P lica tifera humerosa Sow. var. **
plicata P a e c k X X
7 Echinoconchus subelegans
(Thomas) X
8 Overtonia fim briata (Sow.) em.
T h o m as X X
9 Dictyoclostus sulcatus Sow. X
10 Dalmanella w h id b om ei G allw itz X 11 Paleochoristites cinctus
(K eyserling) X X
12 Syringothyris cuspidata (M artin) 13 Spiriferina peracuta de Kon.
14 P u n cto s p irifer partitus P o rtlo c k .
ne dotychczas wystąpienia osadów dolnego karbonu zawierające faunę, są wieku gómowizeńskiego (okolice Czerwieńczyc i Wojiborza — Go ( P a e - c k e l m a n n , 1930, 1931, T. G u n i a , T. G ó r e c k a , 1960)). Po
dobnie w Niecce śródsudeckiej znana jest do tej pory wyłącznie fauna gómowizeńska (H. Ż a k o w a , 1953, 1956a, 1956b, 1958a, 1958b). Obser
wacje wykonane w sztucznym wkopie — bardzo niewielkich rozmiarów — pozwalają na stwierdzenie, że fauna w warstwie ułożona jest bezładnie, przy czym tło skalne w większości budują fragmenty silnie przekrystalizo- wanych stylików i ramion nieoznaczalnych liliowców. Silne pogruchotanie zarówno krynoidów, jak i ramienionogów wskazywałoby na to, że szczątki organiczne były prawdopodobnie przemieszczone w Obrębie zbiornika wod
nego. Zespół fauny z Chełmika wskazuje na środowisko płytkowodrie, przy
brzeżne, o wodzie dość ruchliwej.
Dolnośląska Stacja Terenowa I. G.
Katedra G eologii Stratygraficznej Uniw ersytetu Wrocławskiego
C hełm ik, o w ą s k im zasięgu s tr a ty g ra fic z n y m des B rach io p o d es d e C h ełm ik
T a b e l a (Table) 1
Sr. i Zach. E u ro p a E u ro p e C e n tra le et
O ccidental
Z.S.R.R.
URSS
tu rn e j T o u rn ais
w izen V iseen
tu rn e j T o u rn a is
w izen V iseen
d. g. d. śr. g. m l
Cx u p c ,
tsch.
C t stl c ,
tl C:
al C:
m k h C:
v n C:
tr st Ci
p r t Ci X
X
X X X
X X
X X
X
X X
X X X
X
X X X
X
X X X
X X
X
X
X X
X
W Y K A Z L IT E R A T U R Y B IB L IO G R A P H IE
D a t h e E. (1904), B la tt N eu ro d e u. E r la u te r u n g e n , B erlin .
G a 11 w i t z H. (1932), Die B ra c h io p o d e n 3, Die O rth id e n , S tro p h o m e n in id e n u. C h o n e- te n des u n te r e n U n te r k a r b o n s (E tro eu n g t). Abh. Preuss. Geol. Landesanst. NF, H. 141, B erlin.
G u n i a T., G ó r e c k a T. (1960), O n o w y m s ta n o w is k u f a u n y d o ln o k a rb o ń s k ie j w okolicy W ojborza n a D o ln y m Ś ląsk u . Rocz. Pol. Tow. Geol. 30, z. 3, K ra k ó w . J a r o s z J. (1928), F a u n a w a p ie n ia w ęglow ego w ok ręgu k ra k o w s k im . Rocz. Pol.
Tow. Geol., W arszaw a.
K o n i n c k De L. G. (1887), F a u n ę d u C alcaire C arb o n ife re de la B elgique. P. 4, B ru x elles.
K u m e r o w E. H. (1939), Die O straco d en u. P h y llo p o d e n des d e u tsc h e n U n te r k a r b o n s . Ąbh. Preuss. Geol. Landesanst. NF, H. 194, B erlin .
K u h n e F. (1930), Die G a s tro p o d e n d e s d e u tsc h e n U n te rk a rb o n s . Abh. Preuss.
Geol. Landesanst. NF. H. 122, B erlin .
О b е г с J . (1953), P r o b le m a ty k a geologiczna G ó r B ard zk ich . Rocz. Pol. Tow. Geol.
21, K rak ó w .
O b e г с J. (1957), R egion G ó r B ard zk ich . W y d a w n ic tw a Geologiczne, W arszaw a.
P a e c k e l m a n n W. (1930, 1931), Die F a u n a des d e u tsc h e n U n te rk a rb o n s . A bh.
Preuss. Geol. Landesanst. N F , H. 122, I, NF, H. 136, II.
R i c h t e r R. E. (1951), D er B eg in n des K a rb o n s im W echsel d e r T rilo b iten . Sencken- bergiana Б. 32, n r 1/4, F r a n k f u r t.
S a r y t c h e v a T. G., S o k o l s k a j a A. N. (1952), Т. Г. С а р ы ч е в а , А. H. С о к о л с к а я, О пределител п алео зо йски х брахиопод П адмосковской Котловины.
Труды Палеонт. Инст. 38, М осква.
S c u p i n Н. (1900), Die S p irife re n D e u ts c h la n d s P ale o n t. Abh. B. 7. H. 3, Je n a . S o k o l s k a j a A. N. (1941), С о к о л с к а я A. H ., Брахиоиоды основания подмо-
оковского к арб она и перегодны х девонскокалугианноугольны х отлож ении, ч. .1, Тр. Палеонт. Инст. 12, М осква.
Ż a k o w a Н. (1953), F a u n a k u lm o w a z J a b ło w a n a D o ln y m Ś ląsk u . Biul. Inst. Geol.
72, W arszaw a.
Ż a k o w a H. (1956a), F a u n a k u lm o w a z W itk o w a n a D o ln y m Ś ląsk u . Biul. Inst.
Geol. 98, W arszaw a.
Ż a k o w a H. (1956b), F a u n a k u lm o w a z M arciszo w a n a D o ln y m Ś ląsk u . Biul. Inst.
Geol. 98, W arszaw a.
Ż a k o w a H. (1958), G ó rn y w izen d o ln o k a rb o ń sk iej nieck i śró d su d e ck iej. Kwart.
Inst. Geol. 2, z. 3, W arszaw a.
Ż a k o w a H. (1958b), B io s tra ty g ra fia u tw o ró w m o rs k ic h dolnego k a r b o n u z o b szaru W ałb rzy ch a M iasta n a D o ln y m Ś ląsk u . Pr. Inst. Geol. 19, W arszaw a.
RESUME
Le travail contient la listę de la faunę trouvee dans la fosse sur la pente nord-est du mant Chełmik. Voir la listę no 1, texte pOlonais. Le materiel paleontologique, ramasse par lies auteurs, indique que les calcaires cites — ne sont pas plus jeunes que le Viseen moyen. Les auteurs appuyent ces conclusions sur l ’analogie de ^’association decrite de la faune avec l ’association connue du „calcaire dinantien” (Viseen inferieur et moyen) des environs de Nowa Wieś pres de Srebrna Góra, et aussi a la base des profiles lithologiques de ces deux regions.
Se basant sur ces deux analogies — les auteurs supposent que le mont Chełmik et les environs de Srebrna Góra doivent se trouver dans les rayons de la meme zone faciale.
Service Geologique de Pologne
Chaire de Geologie stratigraphique de I’Universite Wroclaw
t r a d u i t p ar. M. L an g ie
