Badania
nad dyluwjum województwa łódzkiego.
CZĘŚĆ I.
O utworach preglacjalnych, glacjalnych i interglacjalnych w dorzeczu środkowej W arty, Widawki i P rosny 1).
Napisał
J ó z e f P r e m i k .
{Odczyt w ygłoszony na posiedzeniu Polskiego Towarzystwa G eologicznego w Krakowie dnia 2. III. 1930 r.).
Badając utwory formacyj starszych w w ojew ództw ie łódzkiem z konieczności zająłem się osadam i dyluwjalnem i. Te najlepiej odsłonięte są na znacznej przestrzeni nad środkow ą W artą, W i
daw ką a poczęści i Prosną. W ybicie ponadto kilku szybów w oko
licach Szczercowa pozwoliło poznać gruntow nie stosunki geolo
giczne utw orów dyluwjalnych oraz u s t a l i ć i c h s c h e m a t s t r a t y g r a f i c z n y n i e t y l k o d l a b a d a n e g o o b s z a r u a l e t a k ż e d l a c a ł e j ś r o d k o w e j P o l s k i . F a k t y z a o b s e r w o w a n e t u t a j i d a l e j n a p o ł u d n i u w p o w i e c i e -w ie - l u ń s k o - c z ę s t o c h o w s k i m m a j ą p i e r w s z o r z ę d n e z n a c z e n i e d l a p o z n a n i a d y l u w j u m p o l s k i e g o . O sady te leżą na utworach jurajskich, kredow ych i plioceńskich. Nad środ
kow ą W artą i W idaw ką utw ory górno-jurajskie są facjalnie bardzo zróżnicowane. Różnią się one znacznie od górno-jurajskich w apieni pasm a krakow sko-w ieluńskiego. P r z y n a l e ż ą o n e d o s y n k l i - n o r j u m N i d y , a w p ó ł n o c n e j c z ę ś c i d o a n t y k i i - n o r j u m ś w i ę t o k r z y s k i e g o . T w orzą one szereg płaskich, prostych lub asymetrycznych fałdów. (Sarnów, Korablew, B ru tu s)2)-
*) Streszczenie tej notatki w języku angielskim ukaże się na innera m iejscu. Obszerniejsza praca o tych utworach jest w przygotowaniu.
2) Osadami temi zajmiemy się przy innej sposobności.
Profil dyluwjalny, uzyskany w szybie w D zbankach-KościU- szkow skich pod Szczercowem przedstaw ia się następująco:
1. Ciemno-szara, piaszczysta gleba — 0'20 m.
2. Szaro-żółte dość grube, rzeczne piaski — 0'40 m.
3. Rdzawy, nieco zielonkawy m ułek z drobnem i blaszkami m uskow itu. W spągu przechodzi on w niebieskaw y ił — 105 m.
4. Ciemno-szary, czekoladow y m ułek z drobnem i blaszkami m uskow itu i detritusem roślinnym — 0*30 m.
5. P artja torfu ogólnej miąższości — 1*70 m *).
W stropie jego w ystępuje torf z drew nam i i znaczną ilością liści Bełula nana. Te ostatnie w wielkiej masie grom adzą się na górnej powierzchni czekoladowego mułku z detritusem roślinnym.
Pod tą w arstw ą zjawia się znów torf z mchami i w odnem i rośli
nami, który przegradzany jest w stropow ej partji cieniutkiemi w arstew kam i mułku. W dole przechodzi on w torf z drew nam i (Pinus, Picea), który niżej staje się mszysty. W spągu jego leży silnie zwęglony torf z drew nam i z Carpinus bełulus, Acer cam
pestre... i t. d., przechodzący niżej w naprzem ianlegle leżące partje torfu z drew nam i lub torfu mszystego. W nim zjawia się Brasenia purpurea.
6. Powyższy kom pleks torfu podścielony jest zbitą, tw ardą praw ie czarną gytją z niebieskim nalotem — 0'04.
7. Ciem no-czekoladowy mułek z licznemi blaszkam i musk(5- witu, nasionam i roślin w odnych i skorupkam i m ałżoraczków — 0'40 m. Z roślin zasługuje na uw agę Trapa natans var. muzza- nensis.
8. Liściasty, sprasow any silnie zwęglony torf, w skład któ
rego wchodzą rośliny wodne — 0 0 5 m.
9. Szaro-ciemny, zbity m ułek z blaszkami muskow itu, łuskam i i zębami ryb i bardzo licznym detritusem roślinnym . W stropie m ułek ten przechodzi w czarną, tw ardą gytję. Ku spągow i zaś staje się on coraz mniej twardy. Niżej w ystępują już jasne, pla
m iste margle z niew ielką ilością ziarn kwarcu — 0'85 m.
10. M argiel ten staje się ku dołowi coraz bardziej piaszczysty.
Zawiera on nieco detritusu roślinnego (Pinus, Betula), drobne skorupki małżoraczków i ciemne owoce Chary.
11. Serja utw orów jeziornych, w ykształcona w postaci mniej
*) Flora z tego profilu jak i następnych została opisana w 2-giej części przez dr. Kaz. Piecha.
— 384 —
lub więcej typowych marglistych iłów w stęgow anych wynosi 6-36—7-36 m.
12. Serja ta leży na rozmytej, marglistej glinie z licznemi głazam i krystalicznemi północnego pochodzenia oraz głazikam i w apiennem i — 0'30 m.
13. Szara, piaszczysta, m arglista glina, zaw ierająca liczne kry
staliczne i w apienne głazy północnego pochodzenia — 4 —5 m.
14. Piasek z drobnem i otoczakami skał krystalicznych, wa^
pieni i czerwonych piaskow ców północnego pochodzenia — 3*75 m.
Profil powyższy uzupełniają w stropie sztuczne odkrywki, leżące o 150 kroków dalej na południe, gdzie w idać w dole torfy 0 nierównej, stropow ej powierzchni, na której leżą szare, grube piaski, a na nich dopiero typow e m argliste iły w stęgowane.
P odobną serję utw orów z torfami dyluw jalnem i znalazłem przeszło 1 km na E od Dzbanek Kościuszkowskich. Niżej mostu
% Szczercowie, w dolinie W idaw ki w idać na praw ym brzegu 1 w korycie rzeki torfy, które tw orzą tutaj progi i wyspy. Pokrycie torfów widoczne w brzegu składa się z marglistych iłów w stęgo
wanych, w stropie których zachowały się resztki piaszczystych, rdzawych glin z dużemi krystalicznemi głazam i północnego po
chodzenia (średnica głazów dochodzi do 0 5 0 m). W dwóch płytkich szybach, wybitych tuż obok siebie, stwierdziłem identyczne utwory, jakie obserw ow ałem w D zbankach Kościuszkowskich z tą różnicą, iż brak tutaj górnej części torfów z Betula nana, która została zniszczona. W spągu torfów znalazłem bardzo liczne na
siona Brasenia purpurea, pod którą leży 30 cm serja ciemnej gytji z łuskam i ryb, blaszkam i m uskow itu i detritusem roślinnym.
W śród gytji w ystępuje 7 cm — w arstew ka torfu sprasow anego, utw orzona z roślin wodnych. Pod gytją znajduje się serja m ułków z detritusem roślinnym i łuskam i ryb.
W zdłuż praw ego brzegu jak i w rzece W idaw ce widać te same torfy. Ku górnem u biegowi (ku E) W idaw ki zjaw iają się coraz to starsze jego partje, aż w końcu w ychodzą w powietrze.
Pod niemi ukazuje się czarna gytja i mułki z detritusem roślin
nym. Utwory te nachylone są ku SW pod kątem 7°. Znacznie wyżej w odległości 150 kroków od opisanych miejsc przy większem źródle w ystępują szare piaski, które im głębiej, tem mniej zaw ie
rają północnego m aterjału. Pod temi piaskam i w zachodniej części Szczercowa w ystępują pstre iły, które stw ierdzone zostały w dość płytkiem wierceniu. Stanow ią one poziom w ód gruntow ych. W oko
licy Dubia, 10 km na NW od Szczercowa w ynurzają się z pod wstęgowanych iłów zielone, tłuste, zwięzłe iły. Na zdartej po
wierzchni wszystkich wyżej wymienionych utw orów leżą transgre- dująco w stęgow ane iły a na nich rdzaw a glina piaszczysta.
Charakterystyczne profile napotykam y również pod Chociwem i Łazami nad rzeką W idaw ką na NW od Szczercowa, gdzie widać w poziomie rzeki i wyżej 3 m partję w arstw ow anych piasków ze żwirkami. Na nich spoczyw a kilkum etrow a gruba serja szarej, piaszczystej gliny, zawierającej krystaliczne głazy narzutowe, ciemne krzemienie i głazy w apienne północnego pochodzenia. W ielkość głazów dochodzi zwyczajnie do 5— 8 cm średnicy, rzadziej do 0'50 m.
W części stropowej jest ona rozm yta i w arstw ow ana. Na nich leżą typow e iły margliste. Cały powyższy kompleks tworzy w ielką syńklinę, której skrzydła są nachylone pod kątem 9—11°.
Podobne odkrywki spotykam y dość licznie na badanym ob
szarze, w Klęczach, Grabnie, we Wsi Szczercowskiej i Rogóżnie.
W tej ostatniej miejscowości utwory jeziorne w ykształcone są w postaci piaszczystej.
Znaczne dyluw jalne odkrywki widoczne są na praw ym brzegu rzeki W arty na przestrzeni (30 km) Kamion— Krzeczów— Strobin—
Konopnica. Profile te przedstaw iają się następująco, na dole na poziomie rzeki ujaw niają się szare, zbite gliny z głazam i północ
nego pochodzenia. Pow ierzchnia ich jest nierów na i rozmyta. W tej części w ystępują drewna, gałęzie i pyłki Pinus, Larix i Bełula.
Na glinach spoczywa kom pleks kilkum etrow ych m ułków ciemno- lub jasno-czekoladow ych z detritusem roślinnym. Te prze
chodzą w górze w mułki i piaski ze żwirami i otoczakami w a
pieni i ciemnych krzemieni. Utwory te w raz z gliną są najczęściej zaburzone, tw orzą one płaskie synkliny i antykliny (O sjaków ).
Na powyższych osadach leży transgredująco rdzawa, piasz
czysta glina z licznemi krystalicznemi rzadziej w apiennem i głazam, północnego pochodzenia, które dochodzą naw et do 1 m średnicy.
G rubość tej gliny dochodzi do 3 m a naw et więcej (Krzeczów, Kamion, Strobin). W innych miejscowościach zachow ała się ona tylko w postaci rozdartych, cienkich płatów (O sjaków , Konopnica, Szczerców). W Strobinie i Krzeczowie na glinie w znoszą się p a
górki moren czołowych, które dochodzą do 15—20 m wysokości.
Przebiegają one poprzecznie do rzeki Warty. Dolne części wyżej opisanych profilów napotykam y nad Prosną pod W ieruszowem i
R ocznik VI. Pol. T ow . G eol. 2 5
— 386 —
gdzie w korycie rzeki pojaw ia się szara, piaszczysta, zbita glina z drobnemi głazikami północnego pochodzenia. Tw orzy ona w rzece wysoki próg na 1*55 m. W stropie glina ta jest rozmyta i prze
chodzi ku górze w przeszło 2 m serję mułków, mających zabar
w ienie szaro-zielonaw e i zawierających ślady fauny gastropodow ej.
Nad niemi leżą piaski w arstw ow ane a w końcu rdzawa, piaszczysta nieco w arstw ow ana glina. Na E od W ieruszow a (koło C hobanina) wznoszą się pagórki moren czołowych.
W Józefinie na SW od Złoczewa (25 km na W od W arty) w dołach chłopskich w idać margliste iły w stęgow ane z małżo- raczkami. Na tych utworach leżą w pobliżu pagórki moren czo
łowych.
Na S od W ielunia napotyka się liczne odkryw ki utw orów dyluwjalnych, z których wymienimy tylko najważniejsze.
W e W ierzbiu, na północnym krańcu wsi, na południow em zboczu wzgórza 263 (na W od wsi Józefowa) i w najbliższej okolicy leży na iłach jury brunatnej gruby kom pleks brekcji że- lazistej, zbudow anej z ostrokanciastych dość dużych, jasnych i żół
tawych kaw ałków kelowejskich piaskow ców i rogowców, rzadziej otoczaków kwarcowych lub skał krystalicznych północnego po
chodzenia. Te ostatnie są bardzo zwietrzałe. W szystkie składniki te są silnie scem entow ane lepiszczem żelazisto-piaszczystem. Na tym utworze w ystępują jasne, białe lub żółte (3 m) mułki, prze
grodzone piaskam i i żwirami skał północnego pochodzenia. Serja ta u góry kończy się piaskami.
Identyczną brekcję jak w W ierzbiu stw ierdziliśm y znacznie dalej na południe w wielu miejscach w okolicy Juljam pola i Łę- gowic w powiecie częstochowskim. Podobne utwory ale zupełnie pozbaw ione skał krystalicznych północnego pochodzenia znalazłem nad W artą w okolicy Bieńca, Syberji i Dziecznik.
Z zestawienia wszystkich wym ienionych profilów wynika, iż:
1. Najstarszym utworem na badanym obszarze są plastyczne, zwięzłe, pstre i zielone iły ze Szczercowa i Dubia. W iek ich jest praw dopodobnie plioceński. Pow ierzchnia ich jest nierówna. W i
dzimy je na powierzchni koło D ubia na wysokości 168 m n. p. m, W Szczercowie i Dzbankach kryją się one głęboko pod utwory znacznie młodsze. Iły te są zaburzone, tw orzą one tutaj praw do
podobnie antyklinalne wypiętrzenie, którego oś podłużna prze
biega NW— SE.
2. Tego sam ego wieku co i pstre iły, a może nieco młodsze
są utwory brekcjowate z okolic Bieńca, Syberji i Dziecznik. Leżą one bezpośrednio na iłach jury brunatnej. Składają się one z dość dużych ostrokraw ędzistych odłam ów żółtawych lub białych pia
skow ców kelowejskich i ziarn kwarcu, zlepionych lepiszczem piaszczysto-krzem ionkowem . Jest to tw ór zwietrzelinowy, który uległ niewielkiem u przetransportow aniu.
3. Do osadów preglacjalnych zaliczyć należy część dolną sza
rych, grubych piasków, występujących przy źródle w Szczercowie w dolinie rzeki W idawki. W stropow ej części zaw ierają one nie
znaczne ilości materjału północnego — w spągu brak go jednak zupełnie. Stropow e części uległy oczywiście przem ieszaniu. I te, możliwem jest, iż są związane z nasuw aniem się najstarszego lą- dolodu (fluwjoglacjał).
4. Żelazisto-piaszczysty, brekcjow aty utw ór z W ierzbia i okolic Juljam pola, zawiera prócz kanciastych odłam ów żółtaw o-szarych lub białych piaskow ców i rogow ców kelowejskich, prócz ziarn kwarcu, mniej lub więcej otoczone kaw ałki krystalicznych skał północnego pochodzenia i piaskow ców kwarcytow ych. Te uległy nadzw yczajnem u zwietrzeniu, jakiego nie napotykam y u innych utw orów dyluw jalnych na tym obszarze. U twór ten przedstaw ia strzępy, resztki moren, najstarszego zlo d o w acen iaJ).
5. Nadległe w arstw ow ane mułki w W ierzbiu, dochodzące do znacznej grubości są wodnego pochodzenia i należą do utw orów m iędzylodowcowych.
6. Trzy metrowy przeszło kom pleks piasków w arstw ow anych, leżący w spągu marglistej gliny z pod Chociwia należy zapew ne zaliczyć do stropow ej części wyżej w ym ienionego interglacjału.
7. Serja piasków ze żwirami i drobnem i głazami, złożona z różowych kwarcytowych piaskowców , krystalicznych i w apien
nych głazików północnego pochodzenia, a w ystępująca w spągu szarych, marglistych glin w szybie w D zbankach Kościuszkowskich je st utworem fluwjoglacjalnym, związanym z m łodszem zlodowa
ceniem .
8. Na powyższych piaskach interglacjalnych i fluwjoglacjalnych leży 4— 5 m kom pleks szarej, marglistej gliny z krystalicznemi i w apiennem i głazami północnego pochodzenia. Jest to młodsza m orena, która w doskonałym stanie i z mniej zwietrzałym ma-
*) Utwór ten uważaliśmy przedtem za preglacjał, w który w tłoczony został materjał północny [10].
25*
— 388 -
terjałem północnym zachow ała się na w ielkich przestrzeniach w o
jew ództw a łódzkiego (aż po W ielkopolskę). O dkryw ki jej widzim y w Dzbankach, Szczercowskiej W si, Łazach, Klęczu, Grabnie, C ho- ciwiu a ponadto nad W artą w Konopnicy, Osjakowie, Kochlewie, w Prosnie zaś pod W ieruszowem .
W górnej swej części m orena ta na powierzchni jest nie
rów na i rozmyta.
9. Nad tą m oreną w ystępuje w Dzbankach Kościuszkowskich kilkunasto-m etrow a serja mułków, iłów w stęgow anych z fauną, florą w odną i torfami. Nad tym kom pleksem leżą transgredujące na prawym brzegu W idawki pod Dzbankam i i Szczercowem iły w stęgow ane i postrzępiony płaszcz górnej, najm łodszej moreny.
Mamy więc tu do czynienia z interglacjałem. W D zbankach Kościuszkowskich, w Chociwiu i Łazach leży gruby kom pleks iłów wstęgowanych, które są utworem głębokiego jeziora. To sam o powiedzieć możemy o osadach, leżących w Józefinie pod Złocze
wem. W okolicy Rogóżna, nad W artą i P rosną osady tego jeziora są wykształcone w facji przybrzeżnej. Pow stanie tego jeziora względnie tych jezior jest złączone z recesją lądolodu, który złożył młodszą morenę.
Jezioro w zględnie jeziora te uległy znacznemu spłyceniu a po
tem zupełnem u zlądowaceniu, czego dow odem są torfy z drew nami a nad W artą żwiry, otoczaki i piaski (utw ory w ód płynących).
Po osadzeniu powyższych utw orów nastąpił okres niszczenia tychże. Z chw ilą ponow nego zlodowacenia w ody nanow o zaczęły się spiętrzać na obszarze środkow ej W idaw ki.
10. W tedy pow stała now a górna serja iłów w stęgow anych, które przykryły przekraczająco zaburzone poprzednie starsze utwory.
11. Na górnej serji iłów zostały złożone, piaszczyste, rdzaw e gliny moreny górnej, która doskonale zachow ała się nad W artą (Kamion— Krzeczów— Strobin). Pod Osjakowem , Konopnicą, nad W idaw ką i jej dopływ am i zachow ała się ona tylko w strzępach, ze względu na to, iż przy cofaniu się lądolodu najm łodszego zlo
dow acenia na tym obszarze w ody spiętrzyły się nanow o i rozmyły górną morenę. Dowodem tego jest w ielka równina, rozciągająca się na obszarze dorzecza rzeki W idaw ki.
12. W czasie recesji lądolodu najm łodszego zlodowacenia na tym obszarze tworzyły się osady margliste w okolicy T urow a i O lewina w pobliżu W ielunia. W osadach tych znaleźliśmy bo
gatą faunę małżową i gastropodow ą, której ogólny pokrój w ska-
żuje na klim at chłodny. Fauna ta zw iązana jest z w odam i stoją- cemi lub płynącemi. W ody te zależne były od stacjonującego lo
dow ca na obszarze Sulmierzyc— Krzeczowa— Drobnic.
Z powyższych faktów w ypływ ają bardzo ważne w nioski dla preglacjału a przedewszystkiem dla glacjału polskiego.
Zanim wyciągniem y ostateczne wnioski, porów nam y najogól
niej nasze utwory z podobnem i, położonąmi w innych częściach Polski.
Iły pstre odpow iadają położeniem, w ykształceniem facjalnem i wiekiem iłom z okolic W arszaw y [7, 8, 9] i zapew ne t. zw. iłom poznańskim z północno-zachodniej Polski.
Utwory brekcjowate z okolic Bieńca, Syberji i Dziecznik są praw dopodobnie równoznaczne w iekow o z rumoszem kredowym (w. A) Lewińskiego [5] z okolic Piotrkow a, i z piaskow cam i kre- dow em i z Olszewic [
11
]. Piaski z pod Szczercowa znajdują odpow iednik w utworach podm orenow ych, leżących w okolicach W ar
szaw y [7, 8, 9].
Najstarsza nasza morena, zachow ana tylko w strzępach a zbu
dow ana z m aterjałów miejscowych z dom ieszką skał krystalicznych
w
północnego pochodzenia znajduje odpow iednik w Górach Świę
tokrzyskich, gdzie Jan Czarnocki [4] w yróżnił pod L3 gliny głazo- nośne, które autor uw aża za szczątek starszego zlodowacenia, mo
gącego odpow iadać L2 względnie Lt. Praw dopodobnie i różowe kwarcyty z okolic Piotrkow a [5], o których w spom ina Lewiński, są również resztkami rozmytej starej moreny. O bserw acje Szafera w okolicach Jarosław ia utrw alają w nas przekonanie o istnieniu tego najstarszego zlodow acenia (odczyt). M ułki i piaski z pod W ierzbia odpow iadają praw dopodobnie piotrkow skiej serji C, D, E Lewińskiego [5]. Szara zaś glina m orenow a z nad W idawki, Dzbanek, W arty i Prosny jest identyczna z dolną m oreną Olsze
w ic [11], z dolnym marglem zwałowym z P iotrkow a [5] i m oreną M indel z okolic W arszaw y i Bielan [8, 7], O sady interglacjalne z florą i fauną z pod Szczercowa, Dzbanek, W arty i P rosny są równoznaczne z takiem i utworami, opisanem i przez Passendorfera i Lilpopa z Olszewic i Sulejow a [3, 6], przez Lewińskiego z pod Piotrkow a (w arstw y G. H.) i okolic W arszaw y [7, 8].
G arną morenę naszą identyfikujemy z dw udzielną górną mo
reną Passendorfera z Olszewic [6], trójdzielną zaś z okolic Piotr
kow a Lewińskiego [5] i w końcu z górną m oreną z okolic W ar
szawy [7, 8]. Podkreślić należy fakt, iż w spom nianą dw udzielność
— 390 —
w zględnie trójdzielność moren górnych odnajdujem y i na naszym terenie, mianowicie na S od W ielunia i na N od Sulmierzyc koło Pajęczna. Na obszarze W idaw ki zostały one rozmyte przez w ody jeziorne. Utwory z nad W idawki, począwszy od iłów pstrych aż po górne części utw orów interglacjalnych są silnie zaburzone, co stoi w zgodzie z faktami obserw ow anem i w okolicy W arszaw y przez Lewińskiego i St. Różyckiego [8] i F. Różyckiego [7]. G órna m orena jak i górna serja iłów w stęgow anych leży spokojnie u n a s na utw orach starszych tak jak i w okolicach W arszawy.
Z powyższych danych wynika, iż w arunki pow staw ania osa
dów dyluwjalnych i przeddyluwjalnych były na w ielkich obszarach Polski środkowej podobne albo niew iele różniły się między sobą.
Z tego w ypływ a w niosek ważny, iż i wiek tych utw orów może być ściślej określony. Stratygrafja tych osadów zyskuje w ięc trwalsze podstawy.
N a z a k o ń c z e n i e c h c e m y p o d k r e ś l i ć , i ż o b s z a r b a d a n y u l e g ł t r z y k r o t n e m u z l o d o w a c e n i u o c z e m ś w i a d c z ą t r z y m o r e n y p r z e d z i e l o n e d w o m a i n t e r - g l a c j a ł a m i . M o r e n a n a j s t a r s z a z a c h o w a ł a s i ę t y l k o w s t r z ę p a c h , a l e w t e n s p o s ó b , ż e o j e j i s t n i e n i u w ą t p i ć n i e m o ż e m y . T o z l o d o w a c e n i e s i ę g a ł o d a l e k o n a p o ł u d n i e p o z a n a s z o b s z a r , p r a w d o p o d o b n i e a ż p o K a r p a t y , j a k ś w i a d c z ą o t e m f a k t y , s t w i e r d z o n e p r z e z S z a f e r a p o d J a r o s ł a w i e m w M a - ł o p o l s c e .
D r u g i e , m ł o d s z e z l o d o w a c e n i e p o z o s t a w i ł o n a m l i c z n e , d o b r z e z a c h o w a n e m o r e n y , k t ó r e s ą i d e n t y c z n e z d o l n e m i m o r e n a m i P i o t r k o w a , O 1 s z e w i c, W a r s z a w y . O b e j m o w a ł o o n o r ó w n i e ż o b s z a r y , l e ż ą c e d a l e k o n a p o ł u d n i u .
U t w o r y i n t e r g l a c j a l n e , l e ż ą c e m i ę d z y m o r e n a m i d r u g i e g o i n a j m ł o d s z e g o z l o d o w a c e n i a s ą n a w i e l k i m o b s z a r z e ś r o d k o w e j P o l s k i r e p r e z e n t o w a n e p r z e z o s a d y r ó ż n o r o d n i e f a c j a l n i e r o z w i n i ę t e , a w i ę c t o r f y i u t w o r y j e z i o r n e . T e o s t a t n i e t w o r z y ł y s i ę k i l k a k r o t n i e n a b a d a n y m o b s z a r z e j a k i p o z a n i m . P o d c z a s c o f a n i a s i ę l ą d o l o d u d r u g i e g o z l o d o w a c e n i a n a o b s z a r z e W i d a w k i — W a r t y — P r o s n y i P i l i c y t w o r z y ł y s i ę l i c z n e j e z i o r a , k t ó r e ł ą c z y ł y s i ę w ą s k i e m i c i e ś n i n a m i a l b o b y ł y o d s i e b i e p r z e d z i e -
l o n e n i s k i e m j d z i a ł a m i w o d n e m i . J e z i o r a t ë s t a ł y w i ę c w ś c i s ł y m z w i ą z k u z o s c y l a c j a m i l ą d o l o d u , j a k r ó w n i e ż w w y s o k i m s t o p n i u z a l e ż n e b y ł y o d i s t n i e j ą c e j t u t a j d e p r e s j i m o r f o l o g i c z n e j i t e k t o n i c z n e j .
Ostatnie zlodowacenie sięgało do północnych obszarów po
wiatu częstochowskiego, gdzie pozostaw iło źle zachow ane i nie
liczne moreny czołowe. D w u d z i e l n o ś ć t y c h m o r e n ś w i a d c z y o o s c y l a c j a c h l ą d o l o d u z t e g o o k r e s u ! Zlodow a
cenie to zostawiło liczne i dobrze zachowane stadjalne m oreny w okolicach Klusek i Rudnik, w okolicach na S od W ielunia, a przedewszystkiem na obszarze Sulmierzyc—rK rzeczow a^-D rob- n ic—Strobina i Burzenina. N a o b s z a r z e d o r z e c z a W i d a w k i i s t n i a ł w t e d y w i e l k i j ę z o r l o d o w c o w y , k t ó r y p o d c z a s c o f a n i a i k u r c z e n i a s i ę l ą d o l o d u p o z o s t a ł t u j a k o o d e r w a n y p ł a t l o d u m a r t w e g o . N a k r a w ę d z i c o f a j ą c e g o s i ę l o d o w c a p o z e w n ę t r z n e j s t r o n i e m o r e n c z o ł o w y c h t w o r z y ł y s i ę z w ó d r o z t o p o w y c h i s p i ę t r z o n y c h w ó d r z e c z n y c h j e z i o r a l u b ’ k a n a ł y w ó d o d p ł y w a j ą c y c h . T a k i e d o l i n y o k ó l n e (perigla- cjalne) i s t n i a ł y u n a s n a l i n j i k o l a n o W a r t y ( k o ł o Z a ł ę c z a W i e l k i e g o ) — P r o s n ą ( K o w a l e — P r a s z k a ) , d a l e j
O 1 e w i n— Z ł o c z e w — W i e r u s z ó w .
O b s e r w a c j e n a s z e p o c z y n i o n e n a b a d a n y m o b s z a r z e ś w i a d c z ą , i ż r z e ź b a d z i s i e j s z a o d p o w i a d a w o g ó l n y c h z a r y s a c h r z e ź b i e p o d d y l u w j a l n e j .
Ciasne ramy tej notatki nie pozw alają nam na tem miejscu przeprow adzić paralelizacji opisanych powyżej osadów z podobnem i w zachodniej Europie.
Kraków, 1930 r. Zakład Geologiczny Uniw. Jagiell.
SPIS LITERATURY1).
1. 1924. J. P r e m i k . O zastoisku W idawskiem. Sur le lac endigué glaciaire de Widawa. Sprawozdanie Pol. Inst. Geolog. — Bulletin du Ser
vice Géol. de Pologne. Vol. II. Liv. 3—4.
2. 1925. J. P r e m i k . Sprawozdanie z badań geologicznych, wykonanych w roku 1924 w pow iecie W ieluńskim oraz nad górną i środkową Widawką (Compte-rendu des recherches géologiques, executées en ł) Ze względu na rodzaj tej notatki nie uw zględniliśm y całej literatury, odnoszącej się do danego tematu.
392 —
1924 dans le district de Wieluń et sur la haute fet moyenne Wi
dawka). Comptes-rendus de séan ces du Service G éol. de Po
logne. Nr. 10.
3. 1925. J. L i l p o p i E. P a s s e n d o r f e r . O utworach interglacjalnych pod Sulejowem nad Pilicą. The interglacial formations near Sulejów
on the Pilica. Bull. Serv. Géol. de Pologne. Vol. III. Liv. 1—2.
4. 1927. J a n C z a r n o c k i . O zlodowaceniach środkowej części Gór Ś w ię
tokrzyskich. (Sur les glaciations de la partie centrale du M assif de St. Croix). Comptes-Rendus des Séances du Serv. Géol. de Po
logne. Nr. 17.
5. 1928. J a n L e w i ń s k i . Utwory preglacjalne i glacjalne Piotrkowa i okolic.
(Les dépôts préglaciaires et glaciaires de Piotrków et de ses en
virons). Tow. Naukowe W arszawskie XX.
6. 1929. E. P a s s e n d o r f e r . O utworach m iędzylodow cow ych w O lsze- wicach pod Tom aszowem Mazowieckim. I. The interglacial forma
tions in O lszew ice near T om aszów in central Poland. Spraw. Ko;n.
Fizj. Polsk. Akad. Um. T. 64.
7. 1929. F e l i k s R ó ż y c k i . Brzeg W isły na Bielanach pod W arszawą (Le bord de la Vistule à Bielany près de Varsovie). Revue polonaise de Géographie. Vol. IX.
8. 1929. J a n L e w i ń s k i i S t e f a n Zb. R ó ż y c k i . D w a profile geolo
giczne przez W arszawę. (Zwei geologische Profile durch Warschau).
Tow. Nauk. Warsz. T. XXI.
9. 1929. J a n L e w i ń s k i . Preglacjał i t. zw. preglacjalna dolina W isły pod W arszawą. (D as Prâglazial und das sogenannte pràglaziale W eich- seltal bei W arschau). Revue polonaise de Géographie. Vol. IX.
10, 1930. J. P r e m i k . Sprawozdanie z badań geologicznych, dokonanych w roku 1929 na obszarze Kłobucka—W ręczycy, Rudnik (na NE od C zęstochow y) i nad środkową Widawką. (Compte-rendu des re
cherches géologiques faites en 1929 dans la région de Kłobucko—
Wręczyca, Rudniki (au NE de Częstochowa) et sur la Widawka moyenne). Comptes-rendus des séances du Service Géol. de P o
logne. Nr. 25.
11. 1930. E. P a s s e n d o r f e r . Sprawozdanie z badań, wykonanych w r. 1929 na arkuszu Opoczno oraz w Tatrach. (Compte-rendu des recherches géologiques effectuées en 1929 pour la feuille Opoczno et dans de Tatra). Comptes-rendus des séances du Serv. Géol. de Po
logne. Nr. 25.
