współczesne determinanty stosunków międzynarodowych pod redakcją

współczesne determinanty stosunków

międzynarodowych

pod redakcją

Bo g u s ł a w y Be d n a r c z y k i Ma r c in a La s o n ia

Kraków 2006

contemporary determinants

of international relatioos

edited by

Bo g u s ł a w a Be d n a r c z y k

Ma r c in La s o ń

Rada Wydawnicza:

Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego:

Klemens Budzowski, Andrzej Kapiszewski, Zbigniew M aciąg, Jacek M. Majchrowski

Recenzja:

Prof, dr hab. Irena S taw ow y-K ?"'1" 5

Redakcja:

Anna Siedlik

C opyright© by Krakow ska Szkoła W yższa im. Andrzeja Frycza M odrzewskiego Kraków 2006

ISBN 83-89823-13-6 978-83-89823-13-7

Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani magazynowana w sposób um ożliw iający ponowne w ykorzystanie, ani też rozpow szechniana w jakiejkolw iek formie za pom ocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody w łaściciela praw autorskich

Na zlecenie:

Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza M odrzewskiego www.ksw.edu.pl

Wydawca:

K rakow skie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. - O ficyna W ydawnicza AFM, Kraków 2006

Sprzedaż prowadzi:

K sięgarnia Krakow skiego Towarzystwa Edukacyjnego sp. z o.o.

Kampus K rakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza M odrzewskiego ul. G ustaw a H erlinga-G rudzińskiego 1

30-705 Kraków tel./fax: (012) 252 45 93 e-mail: ksiegamia@ kte.pl Projekt okładki i stron tytułowy M ichał Krzyszkowski

Redaktor prowadzący:

H alina Baszak Jaroń

Łamanie:

Meles

Spis treści

Bogusława Bednarczyk, Marcin Lasoń

W p ro w a d ze n ie ...9

Znaczenie czynników ekonomiczno-społecznych na tle zjawiska globalizacji

Agnieszka Rzepka

Definicyjne ujęcie globalizacji w teorii i rzeczywistości

ek o n o m ic zn o -sp o łe c z n e j... 13 Andrzej Porębski

M niejszości w procesie globalizacji...23 Andrzej Podobiński

Badania m arketingowe jako podstaw a identyfikacji rynku zagranicznego i warunek rozwoju eksportu we w spółczesnych

m iędzynarodow ych stosunkach g o sp o d arczy ch ...53 Joanna G arłińska-Bielawska, K rzysztof Jakóbik

Polski eksport artykułów żywnościow ych do UE

przed przystąpieniem i po przystąpieniu do W spólnoty... 63 M ałgorzata Czermińska

Zasady i instrumenty wspólnej polityki handlowej

Unii Europejskiej - implikacje dla Polski ...71 Eugeniusz M. Pluciński

Struktura polskiego handlu z krajami Unii Europejskiej w kontekście efektów dobrobytowych UC, JRW i UGW ...91 Elżbieta Majchrowska

VI Konferencja M inisterialna w Hongkongu - kolejny krok

do zakończenia negocjacji w ramach rundy ro z w o ju ...101 Magdalena Bałut

Motywy inicjow ania postępow ań antydum pingow ych...111

8 Spis treści

Unia Europejska - u źródeł powstania i rozwoju

Eugeniusz Brzuska

Idea Paneuropy R icharda C oudenhove-K alergiego jako

d eterm inanta w spółczesnych stosunków m iędzynarodow ych... 125 Anita M odrzejewska

C zynniki determ inujące przyszłość Unii E u ro p e jsk iej... 139 Jakub Piecuch

D w adzieścia lat H iszpanii w Unii Europejskiej.

Ekonom iczne aspekty in te g ra c ji... 151 M agdalena Bainczyk

B ezpieczeństw o energetyczne UE - w ybrane aspekty p ra w n e ...161 G abriele Simoncini

G lobal Private E d u catio n ... 177

Wybrane czynniki wpływające na bezpieczeństwo uczestników stosunków międzynarodowych

M agdalena G ołębiowska-Śm iałek

D ostęp i d ystrybucja zasobów energetycznych jak o jed en z ważnych czynników w pływ ających na stosunki m ięd zy n aro d o w e...183 B eata M olo

G eopolityczne znaczenie gazu ziem nego i ropy naftowej

na w ybranych p rz y k ła d a c h ...193 K rzysztof K ociubiński

Stosunki U SA - NATO - UE u progu XXI w ie k u ... 207 M arcin Lasoń

W ybrane aspekty m iejsca sił zbrojnych w stosunkach

m iędzynarodow ych na początku XX I w ie k u ... 221 Ilona Suprynowicz

G ospo d arka o d p a d a m i... 235 N oty o a u to ra c h ... 245

Wprowadzenie

Nauka o stosunkach m iędzynarodow ych nie może się obejść bez system a­

tyzowania i porządkowania omawianej przez siebie niezwykle szerokiej m a­

terii. P oszukując odpow iedzi na p ytania zw iązane z relacjam i pom iędzy uczestnikami interakcji międzynarodowych, nie sposób nie dostrzegać czyn­

ników, jakie na nie wpływają, czy to w sposób pośredni czy też bezpośredni, zależny lub niezależny od nich. W ielość tych czynników i zm ienność wagi przykładanej do poszczególnych, zależnie od epoki, stw arza konieczność gruntow nego badania i w skazyw ania na najw ażniejsze z nich, decydujące w danym okresie.

Z tego powodu w maju 2006 roku podczas odbywającej się VI M iędzy­

narodowej Konferencji Krakowskiej Szkoły W yższej im. A ndrzeja Frycza M odrzewskiego sekcja zajm ująca się problem atyką m iędzynarodow ą nosiła tytuł „W spółczesne determ inanty stosunków m iędzynarodow ych” . Tak sze­

roko zakreślony temat miał pełne odzwierciedlenie w prezentow anych refe­

ratach i wystąpieniach w czasie dyskusji. Oczywiste jest bowiem, że na sto­

sunki m iędzynarodow e wpływ ają pewne określone zależne i niezależne od ich podm iotów czynniki. Owe determ inanty mają różne znaczenie zależnie od kształtu oddziaływań międzynarodowych. Z biegiem czasu niektóre mogą tracić, a inne zyskiwać na znaczeniu. Biorąc pod uwagę owe zmiany, w aż­

ne je s t stw orzenie w m iarę usystem aty zo w an eg o zbioru czyn nik ów p o ­ zwalającego na prowadzenie rzetelnej analizy naukowej. Stąd w literaturze przedmiotu spotkać można stosowne podziały wyodrębnione wg szeregu kry­

teriów. Celem referentów Sekcji Stosunki Międzynarodowe było ukazanie de­

term inantów, które na początku XXI wieku odgryw ają najw ażniejszą rolę.

Wybrane przez referentów tematy wskazują, że determinantami tymi są m.in.

czynniki kształtujące przyszłość Unii Europejskiej, np. ideologiczny, prezen­

towane również w kontekście historycznym , ekonom iczne i społeczne oraz narodowe, ze szczególnym uwzględnieniem procesów związanych z globa­

lizacją. Oddzielnie om aw iana była szczególnie aktualna problem atyka b ez­

pieczeństwa energetycznego oraz znaczenie czynnika wojskowego. Z tej te­

m atyki uczestnicy obrad w ybierali zagadnienia szczegółow e, które w ich mniemaniu są najciekaw szym obiektem badań.

10 W prow adzenie

K rakow ska Szkoła W yższa im. A ndrzeja Frycza M odrzew skiego, orga­

n iz u ją c k o n fe re n c ję na p o w y ższy tem at, po raz k o lejn y b ierz e a k ty w ­ ny ud ział w d ysku sji nad najb ard ziej aktualnym i w yzw aniam i stojącym i przed nauką o stosunkach m iędzynarodow ych. Czyni to w spólnie z przed­

staw icielam i wielu ośrodków badawczych i uniw ersytetów z kraju i zagra­

nicy. Pośród nich na podkreślenie zasługuje obecność Konsula H onorow e­

go RP profesora Josepha R. C arby-H alla z U niw esytetu w Hull, profesora Petera Szabó z Wyższej Szkoły im. Janosa Kololany w Szekesfehervar oraz profesora G abriele Simoncini z John Cabot University. Udział znakomitych gości pozw ala na w zbogacenie dorobku naukow ego i rozw ój w spółpracy pom iędzy środow iskiem naukowym Krakowskiej Szkoły W yższej a przed­

staw icielam i z innych ośrodków naukow ych oraz na przygotow anie publi­

kacji stojących na wysokim poziomie merytorycznym traktujących o najbar­

dziej ak tu aln ych problem ach om aw ianej dziedziny. O rganizow ana przez Krakowską Szkołę W yższą m iędzynarodowa konferencja „Państwo, Gospo­

darka, Społeczeństw o” jest jednym z wielu - choć niezw ykle spektakular­

nym - przykładem stale rozwijanej przez uczelnię współpracy międzyuczel­

nianej. Z wielką mocą wskazał na ten aspekt profesor Joseph R. Carby-Hall, który w w ystąpieniu otw ierającym konferencję podkreślił zakres oraz zna­

czenie szerokiej w spółpracy m iędzynarodow ej podejm ow anej przez Kra­

kow ską Szkołę Wyższą, uznając ją za jedną z najlepszych wyższych uczelni w Polsce. Tak wysoki poziom był możliwy do uzyskania tylko dzięki cięż­

kiej pracy założycieli, kadry naukowej i pracowników adm inistracji, z któ­

rym i w spółpraca jest dla profesora z Uniwersytetu w Hull zaszczytem.

Bogusława Bednarczyk, Marcin Lasoń

Znaczenie czynników

ekonomiczno-społecznych

na tle zjawiska globalizacji

Agnieszka Rzepka

Definicyjne ujęcie globalizacji w teorii i rzeczywistości ekonomiczno-społecznej

W spółczesny świat jest coraz częściej definiow any przez term in globaliza­

cja, którego głównym determ inantem stały się istotne zm iany w gospodar­

ce światowej. Oczywiście nie wolno zapominać, że globalizacja nie powinna być ro zp a try w a n a z p o m in ięc ie m asp ek tó w sp o łe c z n y ch , p o lity c z n y c h i kulturowych ze względu na ich wzajem ne powiązania.

C elem tego arty k u łu je s t p ró b a o d p o w ied zi na n a stę p u ją c e py tan ia:

1) czy jest możliwe i uzasadnione poszukiw anie uniwersalnej definicji glo­

balizacji, a m ówiąc expressis verbis - czy definicja globalizacji m oże być zglobalizow ana? - a jeżeli tak, to przy jakich zm iennych?; 2) czy globali­

zacja jest procesem naturalnym , w kom ponow anym w ew olucję ludzkości, czy może jest artefaktem reprezentującym interesy finansow e najm ocniej­

szych państw świata?

Geneza globalizacji

Zanim szczegółowo zajmę się precyzowaniem , jak globalizacja jest definio­

wana, przedstawię jej genezę. Nie m a powszechnej zgody co do genezy glo­

b alizacji. Reprezentantem pierwszego prezentow anego przeze m nie poglą­

du jest M. Waters (1995), w którego opinii globalizacja jest nierozerw alnie związana z początkiem ludzkości. Według I. W allersteina (1974) globaliza­

cja ma swój początek w ekspansji europejskiego kapitalizm u. R. Robertson - po części reprezentujący ten nurt - uw aża, że początek g lo b alizacji to okres między 1875 a 1925 rokiem (Guillen 2001), wówczas bow iem zapo­

czątkowane zostało strefow anie czasu. Zycie ludzkie zaczęło być w szero­

kim zakresie regulow ane przez kalendarz g reg o riań sk i i siedm io dn iow y tydzień. D oprow adziło to do jed n o rod n eg o ujm ow ania czasu i p rze strz e ­

14 A g n ieszk a R zepka

n i 1. N atom iast zdaniem M.F. G uillena (2001) pow stanie globalizacji jest zw iązane z zakończeniem II wojny światowej, narastaniem ery nuklearnej, em ancy p acją krajów kolon ialn ych , odnow ieniem ekspansji o charakterze handlow ym i ekonom icznym wzrostem krajów północno-w schodniej Azji, przy czym ostatnio coraz częściej podkreśla się istotę rewolucji informatycz­

nej jak o m ającej podstaw owe znaczenie dla procesów globalizacji (M atera 2004:83).

Geneza słowa globalizacja oraz globalizm i globalność

Słow o globalizacja na początku stosow ane było w kontekście ekonom icz­

nym. M alcom Waters podaje, że po raz pierwszy zostało użyte w 1959 roku w te k ś c ie z a m ie sz c z o n y m w ty g o d n ik u „T h e E c o n o m is t” . C h o d z iło o „w zrost zglo balizow anej ilości im portow anych sam ochodów ” (W aters

1995:2). Dwa lata później słow o to uw zględniono w kolejnej edycji Web­

s te r ’s D ictionary (ibidem). M ówiąc zaś o początkach stosow ania tego sfor­

m ułowania, wspom ina się osobę M. M cLuhana, autora teorii globalnej wio­

ski w o p o z y c ji do w io sk i p lem ien nej (T o ep litz 1975:24, 31; M cL uhan 1975)2. Samo pojęcie „globalizacja” najpierw rozpow szechniło się na grun­

cie nauk społecznych - w socjologii3.

Dokonując analizy pojęciowej globalizacji, warto zwrócić uwagę na ter­

miny bliskoznaczne, tzn. globalizm i globalność4. Przyjm uje się, że globa­

lizm to stan w stosunkach międzynarodowych, a globalność to cecha powią­

1 Z n aczące d la utrw alan ia się tych zm ian było korzystanie z m iędzynarodow ych system ów teleg ra­

ficzn y ch i sy g n a liz acy jn y ch oraz innych w ynalazków tech n iczn y ch u ła tw iający ch kom unikację.

2 W w iosce plem iennej przepływ inform acji dokonyw ał się na ograniczonej przestrzeni i z użyciem słow a m ów ionego, w w iosce .światowej za.ś przepływ ten dokonuje się w przestrzeni, która nie m a końca, a in stru m en tam i u m o żliw iający m i tę ko m u n ik ację są telew izja, radio i inne p rzekaźniki elektroniczne.

G lobalizm oznaczał tu zatem zw iększenie m ożliw ości przekazu i odbioru inform acji za pośrednictw em e le k tro n ic z n y c h m ediów . O b ieg inform acji do k o n u jący się w ten sp o só b zm ienił sw ój c h arak ter - za­

rów no, je ś li id zie o czas (stal się szy b szy ), ja k i p rzestrzeń (d o ciera ją o n e do m iejsc w cześniej niedo­

stę p n y c h ).

1 Na przy k ład M.F. G u illen w sk azu je, że pierw sze a rty k u ły o tej tem aty ce u k azały się ju ż na po­

czątku lat 70. X X w ieku. Jednym z nich była publikacja Im m anuela W allersteina o teorii system u św ia­

tow ego. I ch o ć W allerstein nie eksponuje tam słow a globalizacja, artykuł ten w łączany je s t w obręb li­

te ra tu ry trak tu ją cej o g lo b alizacji (G u illen 2 0 0 1 :240). M yślenie o św iecie w takich k ateg o riach zado­

m ow iło się na dobre d o piero w latach 80. XX w ieku. S p o w odow anie tego stanu rzeczy przypisuje się R olan d o w i R o b e rtso n o w i (np. W aters 1995). który p ierw szy zap o cz ątk o w ał d y sk u sję o św iecie w ka­

teg o riach g lo b alizacji.

4 K w estię rozgraniczenia tych zjaw isk podnosi U lrich Beck (2000; G ilarek 19992000). Według nie­

go g lo b alizm o zn acz a sy tu a cję, w której św iato w y rynek elim in u je lub w y p iera akcję polityczną. Jest to za ra z e m red u k o w a n ie g lo b a liz a c ji do je d n e g o - ty lk o ek o n o m ic z n e g o - w y m iaru (B eck 2000:9).

G lobalność natom iast (g lo h a lity ) oznacza poczucie, że żyjem y w św iatow ym społeczeństw ie. Nie można m ów ić o nim jak o o ograniczonym do pew nej przestrzeni, takie m niem anie m oże być tylko iluzją. K on­

takty w o brębie tego rodzaju społeczności nie są integrow ane ani determ inow ane przez politykę państw narodow ych (B eck. 2000:10). G lobalizacja w reszcie je st rozum iana przez B ecka ja k o „procesy, poprzez k tó re su w eren n e p ań stw a są przeplatane i podw ażane przez p onadnarodow ych aktorów dysponujących różną w ładzą, o rientacją, tożsam ością oraz sieciam i połączeń (2 0 0 0 :1 1). Beck podkreśla, że cechą ch a­

rak tery sty czn ą d la „drugiej n o w oczesności" (se co n d m odernity), czyli w spółczesnych nam czasów , je st

D efinicyjne ujęcie globalizacji w teorii i rzeczyw istości. 15

zań i interakcji w stosunkach międzynarodowych (2004:15). Istnieje również pogląd, że globalizm to polityka budowania M cŚwiata przez najbogatszych, którzy w ten sposób zam ierzali ugruntow ać sw oją p o zy cję, k o rzy sta ją c z posiadanej przew agi (Gazda 2004:45).

Definicje globalizacji

M ając na w zględzie znaczną liczbę definicji globalizacji (około 200)5 w y­

stępujących w literaturze naukowej, w tym artykule chciałabym się skupić w yłącznie na kilku z nich, moim zdaniem najciekaw szych. Zanim do tego przystąpię, pragnę wskazać na następującą kwestię: gdyby w języku polskim można było odnaleźć synonim dla term inu „globalizacja”, to najcelniejsze w ydaw ałoby się określenie „uśw iatow ienie g osp o d ark i” . P row adzi to do następującego wniosku: w wyniku procesu globalizacji rodzą się elem enty jednego - św iatow ego - organizm u gospodarczego połączonego licznym i więzami, z których nie wszystkie od razu można dostrzec. W związku z tym niezbędna staje się nie tylko wnikliw a analiza ekonom iczna, ale także roz­

patrzenie w kilku aspektach - antropologicznym , socjologicznym , a nawet filozoficznym . Przy czym obecnie najw ażniejsza wydaje się analiza ekono­

m iczna.

Kierunek taki zdaje się potw ierdzać W. Szym ański, dla którego kw estia liberalizacji przepływ ów kapitałow ych to „straż przednia” całego procesu globalizacji. W zw iązku z tym, w jeg o opinii, osłabieniu ulega zależność m iędzy tw orzeniem k ap itału (o szczęd n o ści) a w y k o rzy stan iem k ap itału (inwestycji) w kraju. Traci znaczenie podstawowe równanie dotyczące makro­

ekonomii narodowej I O, ale zarazem nabiera go wówczas, gdy zastanawiamy się nad m akroekonom ią gospodarki globalnej. Z punktu w idzenia kraju co­

raz łatwiej m ożna korzystać z globalnych rezerw oszczędności, z drugiej strony zaś nie ma gwarancji, że własne oszczędności nie zostaną przetrans­

ferowane do innych krajów. W efekcie państw a nie są skazane na dostoso­

wanie do oszczędności, ale z drugiej strony krajowe oszczędności nie mogą być traktowane jako pewne podstawy do podejmowanych w kraju inwestycji (Szym ański 2004:13).

W kontekście liberalizacji warto dodać, a zarazem w skazać na interesu­

jący pogląd lau reata N agrody N obla, b y łeg o d o radcy p rez y d e n ta USA, głównego ekonomisty Banku Światowego, prof. Josepha E. Stiglitza, który napisał w 2002 roku, że liberalna teoria niew idzialnej ręki i sam oregulacja

nieodw racalność globalności (2000:11). Reguły rządzące globalizacją w różnych sferach , to je s t w e k o ­ logii, k ulturze, ek o n o m ii, polityce i sp o łe czeń stw ie o b yw atelskim nie m ogą w y k lu czać się n aw zajem , istnieją obok siebie. Jedynie utrzym anie tej n iezależności sfer m oże pom óc o sła b ić n iek o rzy stn e sk u t­

ki tego zjaw iska. G lobalność oznacza, że cokolw iek się zdarza, nie je s t ograniczone do o bszaru, na k tó ­ rym w ystąpiło. D otyczy całego św iata.

5 W yżej w y m ien io n a lic z b a 200 d efin icji g lo b a liz a c ji z o sta ła p rz e d sta w io n a w p racy d o k to rsk ie j autorki pt. W spółczesna globalizacja w teorii i rzeczyw istości ekonom iczno-społecznej.

16 A g n ieszk a R zepka

jest m item (G ałek 2004:55) oraz że najnowsze osiągnięcia teorii ekonomii wykazały, że ilekroć informacja jest niedoskonała i rynek niekompletny, ty- lekroć działanie niew idzialnej ręki jest w najw yższym stopniu niedoskona­

łe (Stiglitz 2004).

Przechodząc do definicji globalizacji z ekonomicznego punktu widzenia, J. B hagw ati stw ierdza, iż stanow i ona integrację narodow ych gospodarek w kierunku m iędzynarodowej gospodarki opartej na handlu, bezpośrednich zagranicznych inwestycjach, przepływach krótkoterm inowego kapitału, mię­

dzynarodow ego przepływ u pracow ników i generalnie ludzkości oraz prze­

pływu technologii (Bhagwati 2004:3). W tym samym nurcie pisze G.W. Kołod- ko, interpretując globalizację jako historyczny proces liberalizacji i integracji dotychczas funkcjonujących w pewnej m ierze w odosobnieniu rynków to­

warów, kapitału i siły roboczej w jeden rynek światowy (Kołodko 2003:27).

S. Flejterski przez pojęcie globalizacja rozumie międzynarodowe powiązania między gospodarkami, polegające na coraz szerszej wymianie handlowej, prze­

pływie kapitału, technologii i informacji (Gniewek 2003:95). Dla B. Gregora i M. Stawiszyńskiego u podstaw globalizacji przejawiajacej się zacieśnianiem gospodarczych współzależności międzynarodowych i ekspansji korporacji trans­

narodowych, leżą takie przesłanki, jak: postęp naukowo-techniczny, a w szcze­

gólności nowe technologie informatyczne i komunikacyjne, oraz liberalizacja warunków rozwoju handlu międzynarodowego, inwestycji zagranicznych ryn­

ków finansowych (Gregor, Stawiszyński 2002:29).

Według W. Szymańskiego globalizacja dotyczy gospodarki rynkowej, dla­

tego też najważniejsze są te zmiany wpływające na jakość działania mechani­

zmu rynkowego, czyli przede wszystkim mechanizmu alokacyjnego i związa­

nego z nim mechanizmu podziału efektów. W działaniu rynku najistotniejsze są mechanizmy, ponieważ stanowią element sprawczy procesu społeczno-gospo­

darczego. Z kolei mechanizmy są pochodną interesów, w związku z tym istoty globalizacji ekonomicznej należy dopatrywać się w tych jakościow ych zm ia­

nach m echanizm ów rynkowych w ynikających z dążenia do realizacji inte­

resów przez podstaw ow e podm ioty rynku, jak ie m ożna osiągać w nowych warunkach (Szymański 2004). Dodatkowo autor stwierdza, że niekiedy glo­

balizacja jest łączona z rewolucją konserwatywną, której początek wiąże się z kryzysem naftowym z 1973 roku i stagnacją, a która podała w wątpliwość niepodw ażalny do tej pory paradygm at keynesizm u. Podkreśla on rów no­

cześnie, że nowe impulsy dla tej rewolucji należy wiązać z przyznaniem Na­

grody Nobla liberałom ekonomicznym w osobach F. Hayeka i M. Friedmana oraz przejęciem władzy przez konserw atywnych polityków: M argaret That­

c h e r w W ielk iej B ry ta n ii o raz R o n ald a R eag an a w U SA (S zy m ań sk i 2004:40), a także, iż swoistym paradoksem jest, że ideologią globalizacji jest w olnorynkow a gospodarka, a pow szechną praktyką oligopolistyczna struk­

tura rynku.

D efinicyjne ujęcie globalizacji w teorii i rzeczyw istości.. 17

W związku z powyższym i definicjam i, nasuwa się pytanie: czy definio­

wanie globalizacji wyłącznie w aspekcie ekonomicznym jest wystarczające?

Uważam, że nie. Dlatego chciałabym zwrócić uwagę na następne definicje:

dla Z. Zawadzkiej pojęcie globalizacji oznacza najczęściej w spółzależności pomiędzy odrębnymi gospodarkami. Proces globalizacji jest jednym z odręb­

nych czynników pow odujących istotne zmiany gospodarcze, w pływ ającym na tem po rozw oju gospodarczego, poziom bezrobocia, a w ięc w yw ołuje skutki nie tylko gospodarcze, ale i społeczne (Zawadzka 2002:5). Natomiast S. Flejterski i P.T. Wahl interpretują globalizację jako wykrystalizowaną pod koniec XX wieku i ciągle będącą w fazie transformacji jakościowo nową struk­

turę społeczno-ekonomiczną dominującą we współczesnym świecie, a wynika­

jącą z kompleksu podobnych procesów zachodzących jednocześnie w skali ca­

łego globu ziemskiego (Flejterski, Wahl 2003:20).

Jak widać, ujęcie ekonom iczno-społeczne (lub: społeczno-ekonom iczne) w ydaje się celniej w yjaśniać i definiow ać globalizację. N iem niej jed n a k chciałabym szczególnie podkreślić aspekt społeczny przybliżający nas do od­

powiedzi na drugie z postawionych na początku artykułu pytań. Elementem do niego wprowadzającym jest przekonanie, że globalizacja wydaje się grą 0 sumie niezerow ej. Jednak dośw iadczenie pokazuje, że bardzo nierów no­

m ierny je s t p o d z ia ł m iędzy p o sz c z e g ó ln y c h g rac z y zysk ó w i k o sz tó w z nim związanych. Najwięcej zyskują oczywiście państwa wysoko rozw inię­

te, natomiast wiele negatywnych skutków, takich jak choćby zanieczyszcze­

nie środowiska naturalnego, ponoszą szczególnie kraje rozwijające się. Dzię­

ki nowym możliwościom w sferze transportu i łączności w dobie globalizacji problemy te po pewnym czasie dają znać o sobie również w krajach zam oż­

nych (G ałek 2004).

Co więcej, wśród najczęściej wym ienianych największych beneficjantów globalizacji są kraje „posiadające” firmy, których pozycja konkurencyjna na św iatow ym rynku jest bardzo w ysoka i niekw estionow ana ze w zględu na najwyższą jakość oferowanych produktów, unikalność marek, opatentowany standard, prawie monopolistyczny status w określonej dziedzinie wytwórczo­

ści czy usług lub gw iazdorskie w alory znanych postaci przem ysłu rozryw ­ kowego i sportu (Anioł 2002:1). Natomiast wśród „przegranych” globalizacji jest wiele krajów aktywnie w niej uczestniczących, tyle że nieodpow iednio

1 z bardzo miernym skutkiem. W związku z tym kluczową sprawą wydaje się nie samo otw arcie na świat i gospodarkę globalną, bo potrzebę i celow ość takiej opcji trudno byłoby dziś kwestionować, ale raczej sposób tego otwar­

cia, wybór stosow nej strategii zaangażow ania w procesy globalne, tem po, zakres i m etody tego uczestnictw a. K rótko m ów iąc, w w iększym stopniu chodzi o odpowiedź na pytanie „jak”, a nie „czy”. Zwraca się ponadto uwagę, iż kraje mniej rozw inięte są słabo w yposażone w now oczesne technologie informatyczne i kom unikacyjne, będące siłami napędowym i globalizacji, co

18 A g n ieszk a R zepka

spycha te państwa jeszcze bardziej na margines. Świat coraz wyraźniej dzieli się na „podłączonych” - społeczeństwo inform acyjne, sieciowe, i „niepod- łączonych”, a brak dostępu do telefonów czy Internetu6 pogłębia tylko za­

cofanie i zaściankow ość tych, którzy zostali w tyle.

Podejm ując próbę odpowiedzi na drugie z postawionych na początku ar­

tykułu pytań, uważam , że należy zgodzić się z E.W. Bóckenfórdem , który stw ierdził, że globalizacja nie jest czym ś naturalnie zaistniałym , co nas po prostu spotyka jak niespodziew ane zdarzenie. Jest ona skutkiem świadomie przyjętych rozgraniczeń praw nych (B óckenfórde 2000), do których doda­

łabym ro zgraniczenia przede w szystkim ekonom iczne, a także społeczne.

Dzisiaj globalne rynki światowe nie dopuszczają suwerennego zarządzania go­

spodarką narodową, a mobilność rynków pracy i wiedzy technicznej kieruje przedsiębiorców ku krajom taniej siły roboczej. Zmiana, która się dokonała, nie przyszła znikąd. Przyczyniły się do niej uregulow ania prawne w prow adza­

ne często na m ocy m iędzynarodow ych umów.

W racając natom iast do pierw szego z postaw ionych pytań, chciałabym w skazać na w ielką różnorodność w tym zakresie. Różni badacze zjawiska a k c e n tu ją ro zm aite k w estie, m ów iąc o tym fenom enie w sp ó łczesn o ści.

G lobalizacja ujm ow ana jest w kategoriach „kurczenia się świata i intensy­

fikacji świadom ości o świecie jako całości” (Robertson 1992:8). Takie poj­

m owanie świata zm usza do zrew idow ania dotychczasow ych sposobów ana­

liz o w a n ia go. O b e c n ie ja k o je d n o s tk i a n a liz y nie m o żna p rzy jm o w ać państwa czy narodu, nie jest to wystarczające, konieczne jest zwrócenie uwa­

gi na system globalny jako całość. Aspekt kurczenia się świata obecny jest też w innych ujęciach, na przykład mówi o tym Dawid Harvey, dodając jesz­

cze kompresję, ściśnięcie czasu i przestrzeni (Harvey 1989). Ujmując globali­

zację w obszarze nauk społecznych, warto podkreślić określenie globalizacji

" Z R a p o rtu U ND P o rozw o ju sp o łe czn ym z 2001 roku w y n ik a, iż z 4 0 0 m in o b ecn y ch u ży tk o w ­ ników In tern etu na św ie cie (w 1995 roku b yło ich 16 m in) zd ecy d o w an a w ięk szo ść (79% ) to m iesz­

k ań cy ro zw in ięty ch krajów O E C D . które zam ieszkuje tylko 19% globalnej populacji. Jeśli w USA ko­

rzy sta z sieci 54% lud n o ści, w krajach O E C D 28% , to w Azji P ołudniow ej tylko 0,4% . Jeśli m iesięcz­

na o p ła ta za d o stę p do In tern etu w y n o si w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h 1,2% m ie się c z n e g o d o chodu, to np. w Sri L ance aż 60% . Z nam ienne je s t to, że w sam ym N ow ym Jorku je st w ięcej połączeń interneto­

w ych niż na całym k o n ty n e n c ie afry k a ń sk im . P o sze rza ją ca się luka w d o stę p ie do te ch n o lo g ii in fo r­

m a ty czn y ch . ów n iep o k o jący „p o d ział cy fro w y " p o strzeg an y je s t zatem ja k o je d n a z głów nych p rzy ­ czyn narastających dysproporcji ekonom icznych i socjalnych w skali globalnej. Próbą rozw iązania tego p ro b lem u są sp e cjaln e p ro jek ty w sp a rc ia rozw oju in fra stru k tu ry in fo rm aty czn ej w k rajach ro zw ijają­

cy ch się. p o d e jm o w a n e zaró w n o na sz czeb lu m ięd zy n aro d o w y m , ja k i lo k aln y m . M iędzy innym i na sz c z y c ie g ru p y G -8 na O k in aw ie w 2 0 0 0 roku Ja p o n ia z g ło siła pom ysł o p raco w an ia i w d ro żen ia p a ­ kietu p o m o co w eg o w tym obsz arz e o w arto ści 15 m ld USD. Z kolei p rzy k ład em lo k aln eg o p rz e d się ­ w z ięcia w tym zak resie m oże być in icjaty w a w ładz in d y jsk ieg o stanu A ndhra Pradesh zm ierzająca do zap e w n ie n ia w szy stk im w ioskom w tym stanie po łączeń in tern eto w y ch . W o d b io rze społecznym sp o ­ tk a ła się o n a je d n a k ze sc ep ty czn y m p rzy jęciem , które o b razu je lok aln y d o w cip m ów iący, iż Internet b ę d z ie p rz e z m iejsco w y ch ch ło p ó w w y k o rzy sty w an y g łó w n ie po to, by zaw iad o m ić in icjato ró w tego p ro jek tu , że są głodni.

D efinicyjne ujęcie globalizacji w teorii i rzeczyw istości. 19

sformułowane przez Antony’ego Giddensa. Określa on jako: „Intensyfikację sto­

sunków społecznych o światowym zasięgu, która łączy różne lokalności w taki sposób, że lokalne w ydarzenia kształtow ane są przez zdarzenia zachodzące w odległości wielu tysięcy mil i same zwrotnie na nie oddziałują”( 1990:64). Gid- dens podkreśla też fragmentaryczną, niekompletną, sprzeczną i zagadkową nie­

jednokrotnie naturę globalizacji. Podkreśla przy tym konieczność wytworzenia w sobie refleksyjnego stosunku wobec zjaw isk w spółczesności. O znacza to wykorzystanie wiedzy do przekształcenia i organizacji życia (2002:30). Mówi się o globalizacji również jako o „rozprzestrzenianiu zwyczajów, wartości i tech­

nologii w taki sposób, że wpływa to na ludzkie życie w całym świecie”(Albrow 1997:88).

Rozważania te prowadzą nas do następującego - generalnego - podziału:

globalizacja gospodarcza (ekonomiczna); globalizacja informacyjna; globaliza­

cja kulturowa; globalizacja polityczna; globalizacja ekologiczna (Domoslawski 2004:71). Mając na względzie liczbę zaprezentowanych definicji globalizacji ekonomicznych, przejdę do charakterystyki pozostałych. Globalizacja informa­

cyjna - ścieśnienie się czasu i przestrzeni. Globalizacja w polityce - odnosi się do wzrostu jednolitości i zbliżania stosunków m iędzynarodowych, przyczy­

niając się tym samym do dalszej demokratyzacji i dekoncentracji siły (Dębska 2003:10). G lobalizacja w kulturze - postrzegana jak o globalna kom unika­

cja i standaryzacja wzorców kulturow ych obejm ujących świat i prow adzą­

ca do szeroko pojętej uniwersalizacji.

Odpowiadając zatem na pierwsze z postawionych na początku pytań, są­

dzę, że - tak, można podjąć próbę stw orzenia uniwersalnej definicji globa­

lizacji i wydaje się, iż dokonał tego J. W awrzyniak. W jego opinii „globali­

zacja to kategoria zjawisk, które dotyczą całego globu, całej kuli ziem skiej (W awrzyniak 2002:224). Jednak m ając na uwadze pow yższą definicję, na­

leży zadać pytanie o kategorie zjaw isk dotyczących całego globu. Pom oc­

ne w tym względzie będą wyznaczone przez G.W. Kołodkę charakterystycz­

ne cechy współczesnej fazy globalizacji: 1) wskutek istotnej redukcji barier celnych szybko - praw ie dw ukrotnie szybciej niż produkcja - rosną obro­

ty światowego handlu; 2) systematycznie zwiększają się strum ienie przepły­

wu kapitału; 3) migracje ludności; 4) rozprzestrzenianie się nowych techno­

logii; 5) posocjalistyczna transform acja system ow a; 6) zm iany kulturow e i polityczne (Kołodko 2003). Na zakończenie chciałabym powiązać pow yż­

szą definicję z poglądem A. M ullera, który założył, iż: „Przyjm ując za ak­

sjomat, że globalizacja jest funkcją postępu technicznego, należy uznać za prawdziwe twierdzenie amerykańskiego filozofa i politologa Francisa Fukuy- amy, że proces globalizacji jest nie do zatrzymania, tak jak niem ożliwe jest zaham owanie postępu technicznego (M uller 2004:56).

20 A g n ieszk a R zepka

Bibliografia

Albrow M., (1997), The Global Age, Stanford.

Anioł W., (2002), Globalizacja, „Polityka Społeczna” nr 10.

Bhagwati J., (2001), Globalisation and Appropriate Governance, „Annu­

al Lecture” nr 4.

Bhagw ati J., (2004), In Defence o f Globalization, New York, s. 3.

B óckenforde E.W., (2000), Państwo praw a w jed n o c zą c ej się Europie, przeł. P. Kaczorowski, Warszawa.

Dębska M., (2003), Globalizacja w świetle ekonomii i historii, [w:] Trans­

form acja - Integracja - Globalizacja, S. M iklaszewski (red.), Kraków.

Domosławski A., (2004), Globalizacja i kontestacja, [w:] Globalizacja i co dalej?, S. Amsterdamski (red.), Warszawa.

Flejterski S., Wahl P.T., (2003), Ekonomia globalna. Synteza, Warszawa.

Gałek G., (2004), Próba określenia zmian w uwarunkowaniach zewnętrz­

nych p o lskiej p olityki gospodarczej u progu X X I wieku, „E konom ia” nr 10 s. 5 5 -5 6 .

G azda Z., (2004) Polacy i Polska na przełom ie wieków i tysiącleci, [w:]

Kreowanie konkurencyjności regionu, „M iscellanea O econom icae” , Rok 8, No 1, 1/2004.

G iddens A., (1990), Consequences o f M odernisty, Cam bridge.

G iddens A., (2002), N ow oczesności i tożsam ość, przeł. A. Szulżycka, W arszawa.

G niew ek J., (2003), Z arządzanie strategiczne w sektorze banków spó ł­

dzielczych w Polsce a proces globalizacji, [w:] Bankowość wobec procesów globalizacji, L. Pawłowicz, R. W ierzba (red.), Warszawa.

G regor B., Staw iszyński M., (2002), e-Commerce, B ydgoszcz-Łódź.

G uillen M.F., (2001), Is Globalization Civilizing, Destructive or Feeble?

A Critique o f fiv e key Debates in the Social Science Literature, „Annual Re­

view Sociol” , nr 27, s. 235-260.

H aliżak E., (2004) Ideowe podstaw y globalnego ładu liberalnego w go ­ spodarce św iatow ej - rola i znaczenie Washington Consensus, [w:] G loba­

lizacja a stosunki m iędzynarodow e, E. H aliżak, R. K uźniar, J. Sim onides (red.), B ydgoszcz-W arszaw a.

Harvey D., (1989), The Condition o f postm odernity, Oxford.

K ołodko G.W ., (2003), G lobalizacja a odrabianie zaległości rozw ojo­

wych, [w:] Globalizacja, marginalizacja, rozwój, G.W. Kołodko (red.), War­

szawa.

Matera R., (2004), Nordycki przykład integracji regionalnej w kontekście pro­

cesu globalizacji. Przeszłość a teraźniejszość, [w:] Członkostwo Polski w Unii Europejskiej - aspekty ekonomiczne i społeczne, Z. Wysokińska, A. Krajewska, W. K w ia tk o w sk a , J. W itk o w sk a (red .), „A cta U n iv e rs ita tis L o d zen sis, Folia O econom ica” 181.

D efinicyjne ujęcie globalizacji w teorii i rzeczyw istości. 21

M cLuhan M., (1975), Wybór pism, przel. K. Jakubowicz, W arszawa.

M uller A., (2004), Globalizacja - mit czy rzeczywistość, [w:] G lobaliza­

cja od A do Z, E. Czarny (red.), Warszawa.

Robertson R., (1995), Globalization: time — space and homogeneity — h e­

terogeneity, [w:] Global M odernities, M. Featherstone i in. (red.), London, s. 2 5 -4 4 .

Robertson R., (1992), Globalization. Social Theory and G lobal Culture, London.

Stiglitz J.E ., (2004), G lobalizacja, przel. H. Sim bierow icz, W arszawa, s. 78-79.

Szymański W., (2004) Interesy i sprzeczności globalizacji. Wprowadzenie do ekonomii ery globalizacji, Warszawa.

Toeplitz K.T., (1975), Przedmowa do: M. M cLuhan, Wybór pism , przel.

K. Jakubowicz, Warszawa.

Wallerstein I., (1974), Theoretical reprise, [w:] The Modern World-System, New York.

Waters M., (1995), Globalization, London-N ew York.

W aw rzyniak J., (2002), G lobalizacja a p rob lem y ko n stytu cjo n a lizm u , [w:] Konstytucja i władza we współczesnym świecie. Doktryna - praw o - p o ­ lityka, M. Kruk, J. Trzciński, J. Wawrzyniak (red.), Warszawa.

Zawadzka Z., (2002), Zagrożenia i szanse dla banków na początku X X I wieku, ,,Bank i Kredyt”, październik.

Andrzej Porębski

Mniejszości w procesie globalizacji

1. Wprowadzenie

Procesy glo b alizacji, tem aty często eksp lo atow ane w litera tu rz e n au k o ­ wej i publicystycznej, oraz sytuacja „m niejszos'ciow ości” w ydają się sta­

now ić - bez przeprow adzenia głębszej analizy - dwa przeciw staw ne, trud­

ne do pogodzenia składniki otaczającego nas świata.

Jeśli jednak te dwie kategorie zjawisk społecznych potraktujemy jako od­

rębne aspekty tej samej rzeczywistości; konsekwencję oddziaływania dwóch, pozornie tylko przeciw staw nych, gdyż w istocie nierozłącznych, nawzajem się w arunkujących tendencji społeczno-kulturow ych: różnicow ania i syn­

tetyzow ania w ew nętrznych elem entów kultury; tendencji, będących m .in.

odpow iedzią na dwie odw ieczne tęsknoty człow ieka: upodobniania się do innych (p o stęp u jąceg o na drodze przem o cy lub d o b ro w o ln ej) oraz iz o ­ low ania się od innych1. Na przykład w odniesieniu do dziejów Europy ów dialektyczny proces identyfikow any jest przez M. Buchow skiego następ u ­ jąco: „H istoria kontynentu napędzana je s t tendencjam i do zjedn oczenia, a je d n o c z e śn ie rosnącym zró żnico w an iem i pluralizm em . Isto ta Europy kryje się właśnie w działaniu tych przeciwstawnych sił, dając w efekcie uni- tas m ultiplex”2.

Aby problem w zajem nych relacji m iędzy sytuacją „m niejszościow ości”

a globalizacją poddać system atycznej analizie, należy rozpocząć od przy ­ pom nienia so cjologicznej reflek sji nad grupam i m n iejszościow y m i. N a­

stępnie trzeba podsum ow ać aktualny stan d y sk usji nad zjaw isk iem g lo ­ balizacji. W dalszej części artykułu, dla zilustrowania rozważanej, tytułowej kwestii, om ówione zostaną bardziej szczegółow e problem y dotyczące kon­

kretnych typów grup i ruchów mniejszościowych (grupy etniczne, feminizm, ochrona mniejszości). Należy również zastanowić się i poszukać odpowiedzi na następujące pytania, zawarte implicite w tytule tego opracowania, a m ianow i­

1 M. G ołka. W ie lo k u h u ro u o ś ć tr ko n te k śc ie g lo b a liza c ji, „S p raw y N aro d o w o śc io w e. S e ria N o w a ” 1999. n r 1 4 -1 5 . s. I 1 -2 1 .

" M. B uchow ski, Tożsam ości Europejczyków : je d n o ś ć i p o d zia ły, [w:] D ylem a ty to żsa m o śc i europej- skich p o d koniec d rugiego tysiąclecia. J. M ucha. W. O lszew ski (red.), Toruń 1997, s. 5 7 -5 8 .

24 A n d rzej P o ręb sk i

cie: czy dotychczasow a interpretacja zjaw iska grup m niejszościow ych wy­

trzym a próbę czasu w warunkach globalizacji; czy zmieniający się (z uwagi na postęp procesów globalizacyjnych) kontekst relacji mniej szość-większość wpływa istotnie i jednoznacznie na sytuację grup mniejszościowych? To tyl­

ko niektóre z dylem atów, jak ie należy rozw iązać, rozpatrując podstawowy problem sform ułow any w tytule artykułu.

Jeszcze uwaga o charakterze metodologicznym: w rozważaniach nad kwe­

stiami m niejszości trudno jest uwolnić się od wartościowania; trudno zacho­

wać neutralność3. Problem atyka m niejszościow a jest swoistym wyzwaniem dla weberowskiej idei „socjologii wolnej od wartościowania” . Jednak w przy­

padku badań m niejszości etnicznych i narodow ych praktykow anie „socjo­

logii zaangażow anej” może być skrajną wersją podejścia zdrow orozsądko­

wego do analizy zjaw isk społecznych (przestrzegał przed tym m.in. Florian Znaniecki: błędem jest sądzić, że znamy rzeczywistość społeczną z samego faktu, iż sami w niej uczestniczymy). Jak pisze W. Sitek, „główny problem socjologa podejm ującego kw estie m niejszości etnicznych i narodow ościo­

wych polega na tym, że różne podmioty uczestniczące w życiu społecznym przyjm ują za pew nik sprzeczne stw ierdzenia i przeciw staw ne stany rzeczy.

Socjolog staje więc wobec potrzeby odnalezienia uniwersalności, dzięki której będzie m ógł sw obodnie charakteryzow ać i w yjaśniać badane przez siebie zjaw isk a”4. Ow a uniw ersalność, zdaniem Sitki, w ym aga przyjęcia zasady w spółczynnika hum anistycznego w sensie, jak i nadał temu pojęciu Florian Znaniecki, a m ianowicie: (1) przedm iotem badań ma być „świat w oczach ludzi”, rekonstruow any m etodą dokum entów osobistych, (2) podm ioty (in­

dyw idua i grupy) traktow ać należy jako podm ioty racjonalne.

Zatem pojaw ia się pojęcie „strategii m niejszości” : połączenie działań tra­

dycjonalnych, zasadniczo racjonalnych i celowo racjonalnych5 w jeden sys­

tem działań zmierzających do zabezpieczenia, przechowania i ekspansji wła­

snych wartości i norm. W ymienione trzy kierunki działań grup można uznać za najbardziej ogólne cele strategii mniejszości.

Sytuacja zagrożenia jest wszak stanem norm alnym każdej grupy m niej­

szościowej, bo przed każdą z nich jaw i się niebezpieczeństwo asymilacji lub odrzucenia przez większość. M oże ono być zwykłe (np. nieform alna presja o to cz e n ia d oty cząca g łów nie obyczajów , trad ycji, jęz y k a ); średnie (pod względem treściowym presja pozostaje jak wyżej, ale jest już sformalizowa­

na i zinstytucjonalizow ana; np.przesiedlenie, pozbaw ienie praw) lub ekster­

m inacyjna (zagrożenie biologicznej egzystencji grupy m niejszościow ej)6.

3 M n iejszo ść w warunkach zagrożenia. P am iętniki Łem ków , W. Sitek (red.), W rocław 1999.

4 Ib id em , s. 10.

5 To odwołanie do klasyfikacji Maksa Webera z pracy Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozu­

miejącej. przeł. D. Lewandowska, Warszawa 2002; nb. obok ww. działań Weber wyodrębnia jeszcze działania em ocjonalne.

6 M n ie jszo ść w w arunkach z a g r o że n ia .... op. cii., s. 13.

M niejszości w procesie globalizacji 25

2. Mniejszość jako kategoria analityczna w socjologii

Pojęcie „m niejszość” zyskało trw ały status obyw atelstw a w naukach spo­

łecznych, począw szy od lat 70. XX wieku. N ajczęściej autorzy naw iązują do definicji Louis Wirtha z 1945 roku: „mniejszość to grupa społeczna, róż­

niąca się od reszty społeczeństw a nie tyle liczebnością, co przede w szyst­

kim odrębną kulturą i/lub pochodzeniem oraz tym, że jest nierówno trakto­

w ana” .

Ważne były także prace Georga Simmela i Roberta E. Parka. Simmel (so­

cjologia formalna) uważał, że mniejszość i większość z założenia stanowią rezultat uzgadniania stanowisk po to, aby jedność całości została utrzymana, by przeciwdziałać rozłamowi. Mniejszość o tyle jest mniejszością, o ile nie przestaje być organiczną częścią całości, do której należy. Z kolei wkład R.E.

Parka (szkoła chicagowska) polega na zwróceniu uwagi na grupy mniejszo­

ściowe o rodowodzie imigracyjnym i na skonstruowaniu pierwszego teore­

tycznego modelu relacji między mniejszością a większością w wielokulturo­

wej strukturze społeczeństwa amerykańskiego. Model ów, przedstawiając go w największym skrócie, ukazywał regularność przejścia od rywalizacji i kon­

fliktu między mniejszością a większością, poprzez amalgamację i akomoda- cję, do asymilacji grupy mniejszościowej.

Już te wstępne określenia pozwalają stwierdzić, że pojęcie mniejszości ma w analizach socjologicznych charakter:

- relacyjny - sensowne jest tylko w odniesieniu do pojęć większości i ca­

łości; nie ma mniejszości „w ogóle”,

- procesualny („ ...g ru p a mniejszościowa, w procesie zmiany społecznej, staje się różna od otaczającej społeczności i nabywa statusu podporządkowa­

nia. Ten status jest określany przez grupę dominującą, a niekiedy przez samą m niejszość)”7,

- grupowy; mniejszość jest grupą społeczną w sensie socjologicznym8;

mniejszość to grupa posiadająca swoiste charakterystyki etniczne, religijne, kulturowe, językowe, historyczne, rasowe, osobowe, narodowe lub ich do­

wolne kombinacje - w odróżnieniu od reszty ludności tego samego społe­

czeństwa9.

2.1. Typologie definicji grup m niejszościowych

Próby zdefiniow ania grupy m niejszościowej ujaw niają szereg istotnych py­

tań. Oto najważniejsze z n ich 10:

7 R.A. Scherm erhorn. Towards a G eneral T heory o f M in o rity G roups. Phylon 1964, s. 246.

* Szerzej na ten temat w dalszych partiach tekstu, przy okazji om awiania tzw. ogólnej teorii grup mniejszo­

ściowych, autorstwa D. Kinlocha, oraz jej krytyki.

11 F. K raas-S ch n eid er. H evolkerungsgruppen u n d M in o ritd ten . H a n d b u ch d e r e th n isc h en , sp ra ch li- chen und religii/sen B e v iilk eru n g sg m p p en d er Well. S tuttgart 1989, s. 49.

'" ib id e m , s. 4 8 -5 2 .

2 6 A n d rzej P o ręb sk i

- czy mniejszość musi być grupą w sensie socjologicznym?

- czy istnienie m niejszości wym aga istnienia w iększości?

- czy m niejszość m usi być dyskrym inow ana?

- czy m niejszość z definicji nie ma dostępu do spraw ow ania władzy?

- czy mniejszość musi być negatywnie wartościowana? A jeśli tak, to przez kogo? Przez w iększość? Przez siebie? Przez innych?

- czy mniejszość jest definiowana jako mniejszość przez siebie, czy przez inne grupy?

- czy m niejszość jest związana z określoną przestrzenią?

- czy kryteria definiowania m niejszości są uniwersalne?

W ielość postaw ionych pytań im plikuje wielość definicji grupy m niejszo­

ściowej. Bez wątpienia jest to problem zróżnicowany i wielowymiarowy.

Wielość definicji mniejszości pociąga za sobą konieczność podjęcia próby ich uporządkowania w formie typologii. Autor hasła „mniejszość” w Encyklopedii s o c jo lo g ii proponuje wyróżnić następujące trzy kategorie definicji:

- nom inalne definicje ilościow e (najsłabsze z m etodologicznego punktu w idzenia, gdyż odw ołują się do kryterium , które nie stanow i ani warunku koniecznego, ani w ystarczającego dla istnienia grupy m niejszościow ej),

- d e fin icje norm atyw ne (stosow ane głów nie w naukach politycznych i p raw ny ch),

- definicje socjologiczne.

W śród tego ostatniego socjologicznego typu wym ieniane są dalej defini­

cje: (1) relatyw no-kontekstow e, (2) deskryptyw no-atrybutyw ne, (3) defini­

cje odwołujące się do intersubiektyw nych kryteriów przynależności oraz do (4) sam oidentyfikacji członków grup m niejszościow ych. Definicje relatyw ­ no-kontekstowe podkreślają fakt związania mniejszości z większością oraz wska­

zują na kryteria odrębności, np. klasyczna definicja L. Wirtha. Definicje deskryp- tyw no-atrybutyw ne określają, jak ie konkretne cechy grupy decydują o jej m niejszościow ym statusie. N ajczęściej w skazyw ane są następujące cechy:

(a) w ielkość (względna), (b) obiektyw na odrębność (zespół zm iennych ab­

solutnych i relacyjnych, pozwalających odróżnić mniejszość od większości;

np. zmienne strukturalne (zwłaszcza społeczno-zawodowe), i kulturowe - ję ­ zyk, religia, organizacja i styl życia, system wartości. W tym miejscu warto przyw ołać jed ną ze szczegółowych typologii, stw orzoną w oparciu o kryte­

rium typu integracji grupy m niejszościowej12; wyróżniane są mianowicie gru­

py: (b,) generow ane przez w spólnotę cech biologicznych, fizjologicznych lub środow iskow ych - rasa, pochodzenie, pokrew ieństwo, (b2) generowane przez wspólnotę cech terytorialno-kulturowych - język, zwyczaje, styl życia,

11 T. Paleczny. hasło: „m niejszości” , [w:] E ncyklopedia socjologii, W arszaw a 1999, s. 2 5 9 -2 6 4 ; zob.

także: T. Paleczny, M n ie jszo ść ja k o socjo lo g iczn a kategoria a n a lizy , „S tudia S o cjo lo g iczn e” 1994, n r 2.

12 T. P aleczny, hasło: „m n iejsz o ści” , [w:] E n cyklo p ed ia so c jo lo g ii, op. cit.

M niejszości w procesie globalizacji 27

tradycje, autochtoniczność lub imigracyjność, (b3) generowane przez wspólną religię lub ideologię (b4) generowane przez wspólnotę interesów; (c) świadomość odrębności, (d) zakres i stopień podporządkowania mniejszości w stosunku do większości (w tym przypadku wyraźnie uwidacznia się stopniowalność sytuacji mniejszościowej, jako że zakres i stopień podporządkowania to zmienne wie- low artościow e), oraz (e) stopień zorganizow ania grupow ego (m niejszość może biernie akceptować swoje położenie lub czynnie na nie reagować, or­

ganizując się w celu zmiany tego położenia)13. Definicje oparte o kryteria inter- subiektywne odwołują się do powszechnego określania danej grupy jako grupy mniejszościowej; odnosi się to zarówno do członków grupy, jak i osób niebędą- cych jej członkami. Ostatni typ definicji uwzględnia natomiast wyłącznie świa­

domość członków grupy mniejszościowej. Grupa jest mniejszościowa wtedy, gdy jej członkowie za taką ją uważają.

Wydaje się, że w zależności od tego, w jaki sposób zastosowane zostaną wymienione wyżej kryteria definicyjne, określenie grup mniejszościowych może mieć charakter w różnym stopniu inkluzywny bądź ekskluzywny14. Obserwo­

wać można zarówno tendencję do rozszerzania pojęcia m niejszości na wiele różnych grup i zbiorowości społecznych (w tym także kategorii społecznych), jeśli tylko spełniony zostanie minimalny warunek w postaci dyskryminacji (czy nawet samej tylko jej świadomości, choćby nieuzasadnionej)15, jak i tenden­

cję do zaw ężania zakresu tego pojęcia tylko do grup spełniających je d n o ­ cześnie kilka kryteriów mniejszościowości (w skrajnym przypadku wszystkie są możliwe).

Obok przedstaw ionych powyżej, podejm ow ane są próby innego jeszcze uporządkow ania definicji m niejszości. R. Coray w yróżnia przy definiow a­

niu m niejszości cztery następujące czynniki16:

1. ilościowe - mniejszość nie jest zjawiskiem statystycznym, lecz relacjo- nalnym ; je s t m n iejszo ścią zaw sze w od n iesien iu do ja k ie jś w ięk szo ści;

m niejszość i w iększość to koncepcje kom plem entarne, w arunkują się n a­

wzajem; pojęcie m niejszości jest relatyw ne i może być sensow nie używane tylko w odniesieniu do danej jednostki (państwo, kanton itd.),

2. językow o-kulturow e - m niejszość to grupa ludności, odróżniająca się i odróżniana językow o, religijnie, etnicznie lub też na gruncie innych cech

15 G. Babiński, hasło: „mniejszości” , [w:] Słownik społeczny. B. Szlachta (red.). Kraków .2004, s. 675-680.

u Ibidem .

15 W arto zazn aczy ć, że G. B abiński o p o n u je p rzeciw k o u to żsam ia n iu sta tu su g ru p y m n ie jsz o śc io ­ wej z dysk ry m in acją; wg niego dy sk ry m in acja je s t zjaw iskiem sz erszy m , i ch o ć często w sp ó lw y stęp u - je ze z ja w is k ie m m n ie js z o ś c i, to n ie n a le ż y ic h tr a k to w a ć ja k o z a w s z e w s p ó łw y s tę p u ją c e ; por.

G. B abiński, hasło: „m niejszości” , [w:] Sło w n ik społeczny, op. cii. Podobnie uw aża też R. C oray: „A u ­ to m a ty c z n ie u to ż sa m ia n ie m n ie jsz o śc i lic z e b n e j z d y sk ry m in a c ją n ie je s t w k ażd y m p rz y p a d k u d o ­ pu sz c z a ln e ” ; por. R. C oray, „ S p ra c h lic h e M in d e rh e it” - ein G ru n d b e g riff d e r sc h w e iz e risc h e n S pra- c h e n p o litik , [w:] M in d erh eilsp ra ch en im K ontext, B and I, M in d e rh eitsp rach e n zw isch en V ielfalt und S tan d arisieru n g , „B u lletin su isse de lin g u istiq u e a p p liq u e e ” 1999, n r 6 9 /2 . s. 1 8 0 -1 8 2 .

^ R. Coray, op. cii.

28 A n d rze j P o ręb sk i

od większości; mniejszość nie jest więc zjawiskiem obiektywnym ani też raz na zaw sze danym , lecz powstaje w specyficznych konstelacjach historycz­

nych, politycznych lub społecznych oraz zakłada świadomość tej m niejszo­

ściowej pozycji,

3. praw no-polityczne (nierówne stosunki władzy) - pojęcie m niejszości jest używ ane najczęściej w odniesieniu nie do grup, które stanow ią m niej­

szość liczebną, lecz które w gospodarce i w społeczeństw ie nie posiadają wpływów i władzy. W demokratycznym rozumieniu stosunków między więk­

szością a mniejszością wielkość grupy nie powinna służyć jako miernik jej wła­

dzy. Automatyczne utożsamianie mniejszości liczebnej z dyskryminacją nie jest w każdym przypadku dopuszczalne. Mniejszość może być mniejszością z uwa­

gi na dystrybucję władzy nawet wtedy, gdy nie jest mniejszością w sensie ilo­

ściowym (choć to kłóci się z powszechnym wyczuciem językowym),

4. terytorialne względnie narodowe (powiązanie z terytorium, przynależ­

ność państw ow a) - w odróżnieniu od definicji z terenu nauk społecznych (socjologicznych), w europejskiej literaturze społeczno-prawnej oraz w prak­

tyce państwowej pojęcia mniejszość używa się tylko w odniesieniu do zado­

m ow ionych, czyli pow iązanych z jakim ś terytorium , grup ludności, pozo­

stających w ramach narodu politycznego (mówi się więc o „mniejszościach narodow ych”). Grupy te muszą się odróżniać od większości nie tylko w sen­

sie etnicznym , językow ym lub kulturowym , ale muszą także być od długie­

go czasu zasiedziałe w danym państwie i posiadać przynależność państwową w państwie zamieszkania. Ta definicja wyłącza więc migrantów obcokrajow­

ców oraz tzw. m niejszości eksterytorialne.

F. Kraas-Schneider17 sugeruje podział definicji grup mniejszościowych na dwa typy:

- w skazujące na pejoratyw ny aspekt m niejszości; m niejszości to gru­

py: 1. „różniące się od innych grup tego samego społeczeństw a rasą, na­

rodowością, religią lub językiem - i myślące o sobie jako o grupach różnią­

cych się, a przez inne grupy postrzegane ze złą konotacją jako różniące się;

brak im siły i poddawane są wykluczeniu, dyskryminacji i innym dywersyfikują- cym praktykom” 18; albo 2. „niedominujące, społecznie upośledzone grupy lud­

ności, naznaczone szczególnymi cechami rasowymi, etnicznymi, religijnymi, kulturowymi lub innymi cechami osobowymi, które wyraźnie odróżniają je od reszty społeczeństwa, i są przez to społeczeństwo negatywnie i stereoty­

powo w artościow ane...” 19.

- podnoszące aspekt ilościowy - mniejszość to grupa osób mniej liczebna od większości.

17 F. K raas-S chneider, op. cit.

'* D. L. Sills (ed.), International Encyclopedia o f the Social Science. Vol. 10, New York 1968, s. 365—

3 7 1 .

19 G . R inschede. R assen - und M inderheitenprohlem e - ein w eltw eites Pluinom en. „Praxis G eogra­

p h ic” 1985, 15 (2), s. 4.

M niejszości w procesie globalizacji 29

2.2. Typologie grup mniejszościowych

Niezależnie od prób typologii definicji grup m niejszościow ych usiłuje się także konstruować typologie samych tych grup. I tak np. Ch. M arden, sto­

sując kryterium genezy grup m niejszościow ych, w yróżnia następujące ich typy20:

- grupy aneksacyjne (powstałe na skutek przyłączenia przez inną, silniej­

szą grupę),

- grupy kolonialne, - grupy niew olnicze, - grupy m igracyjne.

Kryterium genezy stosuje także z podobnym skutkiem M. H roch2'.

Inaczej porządkuje świat grup m niejszościow ych K. K w aśniew ski22. Nie negując wcześniej stosow anych kryteriów w yróżniania grup m niejszościo­

wych, takich jak cechy fizyczne, sposób zachow ania czy poglądy ideow e, podkreśla on, że kryteria te „uaktyw niają się” wtedy, gdy ich treść uw aża­

na jest w grupie za społecznie ważną. Dalej proponuje Kwaśniewski w yróż­

nić cztery typy grup m niejszościow ych, w zależności od rodzaju konstytu­

ujących je cech, stanowiących zarazem czynnik integracji:

1. m niejszości ze względu na poglądy w zw iązku z rozum ieniem celów dążeń danej całości społecznej, zwłaszcza w dziedzinie politycznej lub go­

spodarczej; tu przynależność jest dobrowolna, ale też mało trw ała (np. róż­

nice w stosunku do tzw. racji stanu); mniejszość i większość uważają nawza­

jem swoje poglądy za mylne; punktem odniesienia jest dobro całości;

2. m niejszości ze względu na poglądy lub całe ideologie odziedziczone po przodkach, ale w ym agające zaakceptow ania także przez sam ych człon ­ ków mniejszości; tu zwłaszcza mniejszości religijne (przynależność mniej do­

browolna, ale i trwalsza); także i tutaj mniejszość i większość uważają nawza­

jem swoje poglądy za mylne; punktem odniesienia jest dobro jednostki;

3. mniejszości wyróżniające się odrębną od większości kulturą, a zw łasz­

cza językiem, i mające ugruntowaną świadomość tej odrębności (mniejszości językowe, etniczne, narodowe); mniejszość i większość uważają swoje poglą­

dy za trafne; przynależność jest niedobrowolna i bardzo trwała, w pierwszym pokoleniu niemożliwa jest jej zasadnicza zmiana; tu też chodzi o poglądy, ale już nie dowolne, lecz uzasadnione różnicami obiektywnymi, uznaw anym i za ważne podstaw y zróżnicow ania; przew aga grupy w iększościow ej (narodo­

wej) nie jest kwestionowana w takich postaciach jak język urzędowy, nazew­

nictwo geograficzne czy sym bolika państwowa;

20 M arden Ch., M inorities in A m erican Society, N ew York 1952.

21 M. Hroch, Mniejszości juko problem porównawczy badań nacjonalizmu, „Przegląd Humanistyczny” 1997, nr 2; podaję za: M. Adi, Mniejszości w prawie francuskim, „Przegląd Polonijny” 2002, nr 4, s. 95.

22 K. K w aśniew ski, Socjologia m niejszości a d efinicja m n iejszo śc i n arodow ej, „S praw y N aro d o w o ­ ściow e. S eria N ow a” 1992, t. I, z. 1.

30 A n d rzej P o ręb sk i

4. m niejszości w yróżniane na podstaw ie kryterium cech fizycznych ich członków , które zostały społecznie uznane za w ażne i różnicujące (m niej­

szości rasowe); przynależność do tego typu mniejszości jest najbardziej trwała i niedobrowolna; nie mówi się tu o świadomości bycia mniejszością, a raczej 0 „dostrzegalności m niejszości” .

D obrow olność przynależności do grupy m niejszościow ej je s t więc od­

wrotnie proporcjonalna do jej trwałości.

2.3. Czy m ożliwa jest „ogólna teoria grup m niejszościowych” ?

W dyskusji nad grupami mniejszościowymi można wyróżnić, jak się wydaje, dwa alternatyw ne nurty. Z jednej strony badacze w ykorzystują zarysow a­

ną wyżej (p. 1.1 i 1.2) siatkę pojęciow ą do opisu konkretnych historycz­

nie i terytorialnie grup społecznych, spełniających kryteria mniejszościowo- ści, form ułując przy tym uogólnienia, ale odnoszące się tylko do danego typu grup. Z drugiej strony podejm ow ane są próby konstruow ania teorii grup m n ie jsz o śc io w y ch , k tó ra obejm ow ałab y w szy stk ie typy grup tego ro d zaju . O ile pierw szy nurt p o szukiw ań nie budzi żadnych k o n tro w er­

sji, w pisując się w zaw sze obecną w socjologii tradycję analiz konkretno- historycznych, o tyle nurt drugi nie zdołał, jak dotąd, przekonująco wyka­

zać m ożliw ości zbudow ania takiej teorii.

K. Kwaśniewski w artykule Socjologia m niejszości a definicja m niejszo­

ści narodowej23 zaproponow ał definicję, która - będąc wolna od uwarunko­

wań czasow o-przestrzennych (konkretno-historycznych) - m ogłaby służyć jako elem ent takiej ogólnej teorii: „Mniejszość to kategoria lub podgrupa da­

nej całości (grupy) społecznej, wyodrębnionej na podstawie wyraźnego kry­

terium (często terytorialnego), która ze względu na swą liczebność nie może wytyczać celów i środków działania owej całości społecznej w sposób głównie przez siebie uznawany za najsłuszniejszy. Natomiast większość to taka kate­

goria lub podgrupa całości, która ze względu na swą liczebność może wyty­

czać i realizow ać cele oraz przyjm ować środki działania całości uznawane przez nią za najsłuszniejsze”24.

Nie wydaje się jednak, aby ta propozycja wyszła choć trochę poza uży­

w aną d o tychczas kateg orię d yskrym inacji. M ożliw ość w ytyczania celów 1 środków bądź brak takiej m ożliwości to jeden z aspektów dyskrym inowa­

nia lub bycia dyskryminowanym. Dalsze rozważania Kwaśniewskiego w cy­

towanym powyżej artykule także nie dają podstaw do uznania jego konstrukcji za klarow ną teorię.

W literaturze am erykańskiej ukazała się w roku 1979 książka pod obie­

cującym tytułem: The Sociology o f Minority Group Relations (Socjologia grup

2y K. K w aśniew ski, op. cii.

24 Ib id em , s. 14.