Michał Czajnik, Piotr Rudniewski,
Daniel Tworek
Niektóre zagadnienia z prac nad
konserwacją elementów
drewnianych
Ochrona Zabytków 15/3 (58), 77-85
1962
MICHAŁ CZAJNIK, PIOTR RUDNIEWSKI, DANIEL TWOREK
NIEKTÓRE ZAGADNIENIA
Z PRAC NAD KONSERWACJĄ ELEMENTÓW DREWNIANYCH
P rz y stę p u ją c w 1955 r. d o o dbudow y p a ła cu napo tk an o, m iędzy innym i, na pow ażne pro blem y, zw iązane z w łaściw ą k on serw acją drew n ian y c h elem entów budow li. P ałac posiadał w ięźbę dachow ą o różnorodnym układzie kon
stru k c y jn y m , zm ienianym i uzu pełn ian ym
w ok resie licznych przebudow ań oraz praw ie w yłączn ie stro p y drew niane, n ośne i podtrzy m u jące w y stró j m alarsko-rzeźbiarski, któ rych ró żn e rozw iązania k o n stru k c y jn e uzależnione by ły od w y stro ju w n ętrz lub c h a ra k te ru po m ieszczeń. W iele stropów posiadało d w a pozio m y — górny ciągowy, fu n k cjo n aln y oraz dolny, p o d trzy m u jący fasety i w ystrój su fitu . Fasety p o d trzy m y w an o krążyn am i; u ż y te w ałk i lesz czynow e stan ow iły rodzaj w zm ocnienia. Różno
ro d n e k o n stru k c y jn e rozw iązania stropów
u tru d n ia ły p rzesychanie d rew n a w przypadku jego zaw ilgocenia. Część czół belek nośnych, w y k o n an y ch w większości z drew n a sosnowego, w ąskosłojow ego o dużych przekrojach, ow ija n a b yła korą brzozową, praw dopodobnie dla celów izolacji przed wilgocią. Całość obiektu posiadała posadzki z różnych g atu n k ów d rew na, kład zio ny ch głów nie n a legarach i ślepej podłodze. S tolarka okienna i drzw iow a była, w przew ażającej części, z d rew na dębowego; w większości w ypadków ościeżnice okienne i drzw io w e n ie b y ły izolow ane od m u ru . Ilość d rew n a, znajdującego się w obiekcie, powięk szały boazerie, w prow adzone przez budow ni
czych w różnych częściach pałacu oraz n a ze w n ą trz d rew n ian y w ystró j rzeźbiarski n a h eł m ach obu jego wież.
B ogate w yposażenie pałacu w e le m en ty i d etale drew niane, ich skom plikow ane rozw ią zania techniczne oraz b ra k odpow iedniej k o n serw acji stw orzyły sp rzy jające w a ru n k i d la rozw oju szkodników biologicznych. In w e n ta ry zacja poszczególnych części o b iek tu w ykazała liczne ogniska w ystępow ania grzybów dom o w ych i ow adów technicznych szkodników d re w na. Na te re n ie pałacu w ilanow skiego s tw ie r dzono w ystępow anie grzybów M erulius lac ry - m ans, P oria v ap o raria, C oniophora cereb ella; na elem entach w y stro ju rzeźbiarskiego hełm ów wież — D aedalea q u ercin a i P o listic tu s v e rsi color. Z ow adów w y k ry to obecność H y lo tru p e s b aju lu s oraz A n o b iu m 1. W ym ienione grzy b y rozw ijały się szczególnie siln ie n a e le m en ta c h stro p u przyziem ia (ryc. 1, 3). D otyczy to w szy st kich pom ieszczeń p a rte ru w k o rp u sie głów nym i południow ym sk rzy d le (w północnym sk rz y d le inw en tary zacja n ie je s t jeszcze zakończona). Zagrzybiona została rów nież boazeria i sto la r ka. G rzybnia z d rew n a przerzuciła się n a m u ry , w ra sta jąc niek iedy n a stosunkow o d u żą głębo kość. P rzy czy ną rozw oju grzybów b y ł b ra k
izo-1 W rozpoznawaniu ich korzystano z konsultacji dr. inż. Jana Dominika.
lacji przeciw w ilgociow ej fun d am en tów i poło żenie elem entów podłogowych bezpośrednio n a podłożu. B rak urządzeń w en ty lacji podpod łogow ych spraw ił, że wilgoć g ru n tow a podsią- k a ła w fu n d am en ty , zaw ilgacając m u ry oraz zw iększając w ilgotność stykającego się drew na.
Na w yższych kondygnacjach zagrzybienie w y k ry to w stro p a c h północnej i południow ej g alerii, w G abinecie O statn im (nr 42), w G abi n ecie (nr 43), P rzedpokoju (nr 44), w Pokoju Ś rednim S y p ialny m (nr 45), Pokoju Cichym (n r 46), w Łazience K rólow ej (nr 47), w G abi n ecie M ałym (n r 49), Sionce D rugiej (nr 50), w G alerii W ielkiej n a górze (północnej — n r 37), w G abinecie przed galerią północną (nr 38). Z agrzybione zostały rów nież elem enty w ięźby dachow ej w k o rp u sie głów nym . W południo w ym sk rz y d le stw ierdzono siln e zagrzybienie stro p u n a d G abinetem M yśliw skim oraz ele m entó w w ięźby dachow ej. O m aw iane p a rtie o b iek tu u legły zaw ilgoceniu n a sk u tek uszko d zen ia p o k ry cia dachow ego lub nieszczelności pokrycia prow izorycznego (południow e sk rz y dło), częściow ego b ra k u szyb w oknach, uszko d zen ia ry n ie n itp. I tu ta j n asilen ie zagrzybie n ia w y stępo w ało n a belkach nośnych przy opo rach lu b n a całej długości przy kontakcie d re w n a z w ilg otny m m urem . N ależy podkreślić, że belki, k tó ry c h czoła były izolow ane korą brzo zową, b y ły zdecydow anie lepiej zachow ane niż czoła pozostałych.
D rew no dębow e w y stro ju rzeźbiarskiego hełm ów w ież zostało w różnym stopniu znisz czone przez grzyb y D aedalea q uercina i Polistic- tu s versicolor oraz na sk u tek działania czynni ków atm osferycznych (wietrzenie).
Ogólnie biorąc, zagrzybienie pałacu m iało ch a ra k te r dw ojaki — w pom ieszczeniach p a r te ru m ożna m ówić o zagrzybieniu ciągłym (ogólnym), obejm ujący m sw oim zasięgiem d u że pow ierzchnie elem entów drew n ianych ; na pozostałych, w yższych kondygnacjach, zagrzy bien ie m iało c h a ra k te r lokalny (ogniskowy). Stopień zniszczenia drew n a przez grzyby b y ł różny, zależnie od m iejsca ich w y stępo w ania : w pom ieszczeniach p a rte ru ele m en ty d rew n ia ne w przew ażającej części uległy siln em u znisz czeniu, w belkach stropow ych zniszczeniu uleg ła biel i d uża część tw ardzieli; elem en ty o m niejszych przekrojach uległy rozkładow i całkowicie. N asilenie zniszczeń grzybow ych na w yższych kondygnacjach było bardziej zróż nicow ane: obok m iejsc o bardzo siln y m znisz czeniu, znajdow ały się p a rtie o m niejszym , a n a w e t pow ierzchniow ym rozkładzie. Rozwój grzybów n astąp ił praw dopodobnie w różnych okresach czasu, n a sk u tek czego w pałacu stw ierdzono m iejsca o świeżym , ak ty w n y m ro z w oju grzybów oraz m iejsca, w k tó ry c h rozwój w ystępow ał przed k ilk u n a stu lub k ilkudziesię ciu laty. W ty ch p rzy p adkach stw ierdzo no za ham ow anie rozw oju.
Obok rozkładu drew na, spow odow anego
przez grzyby, duża część elem entów i detali d rew niany ch została zaatakow ana przez owady z rodzaju A nobium i H ylotrupes bajulus. Po rażenie przez ow ady n astąpiło na tere n ie całego obiektu, przy czym n asilen ie w ystępow ania ko łatków m iało m iejsce rów nież w pomieszcze niach p arteru , natom iast porażenie przez sp u - szczela (H ylotrupes bajulus) stw ierdzono prze de w szystkim w elem entach poddasza.
ZASTOSOWANE ŚRODKI I METODY ZABEZPIECZENIA
P op rzed n io prow adzone prace na te re n ie p a łacu w W ilanow ie nie obejm ow ały w zasadzie k o n serw acji d rew n ian y ch elem entów k o n stru k c y jn y c h ja k i drew nianego w y stro ju rzeźb iar skiego. N ieliczne zabiegi sprow adzały się do w y m ian y lub uzupełnień n iek tó ry ch elem en tów, jak n p . konsoli z w y stro ju rzeźbiarskiego
wież. N ow ocześnie rozum iana konserw acja
d rew n a m a n a celu usunięcie przyczyn dalsze
go niszczenia i zabezpieczenie w sposób trw a ły n a przyszłość. N iezbędne jest, w p rzypadku zniszczeń spow odow anych przez szkodniki m e
chaniczne, przeprow adzenie dezynsekcji; w
p rzypadku obecności grzybów — zastosow anie środków toksycznych dla tej g ru p y organiz m ów , przy czym środki toksyczne pow inny w y kazyw ać n ie ty lk o działanie doraźne, ale, przez sw ą obecność w m ateriale zabezpieczanym , po
w in n y zapobiegać inw azji szkodników w m o żliw ie najdłuższym okresie czasu.
W p rzy p ad k u obiektów drew nian y ch , p o sia d ający ch w artości a rty sty c z n e lub historyczne, należy stosow ać zabiegi, m ające n a celu p o p ra w ę ich w łasności m echanicznych, tzw. „ u tw a r d z a n ie “ drew na. W zm acnianie dużych ele m en tów k o n stru kcy jny ch, siln ie zniszczonych, o b ec n ie znanym i m etodam i, przez w pro w ad zanie środków utw ardzających, je s t często niem ożli we. Przeszkodą są tru d n o ści techniczne, w y n i k ające z rozm iarów obiektu, bądź z niem o żli wości w ym o ntow ania go. M etody w p ro w ad ze n ia środka w zm acniającego „in s itu “ n ie m ogą zapew nić w łaściw ych rezultatów . Z uw agi na. to, w zm acnianie całych elem entów k o n s tru k cyjnych, n ie przedstaw iających w alorów a r t y styczny ch czy historycznych, jest niecelow e. D latego też dla d rew niany ch k o n stru k cji n o ś n y c h pałacu w W ilanow ie p rzy jęto z a zasadę usuw anie, w koniecznych przypadkach, zn isz czonego d rew n a i zastępow anie go e lem en tam i stalow ym i. N atom iast k o n stru k c je p o d trz y m u jące w y stró j rzeźbiarsko-m alarski w zasadzie pozostawiono. U sunięcie elem entów było m oż liw e jedy nie w stropie przyziem ia, n a to m ia st n a w yższych kondygnacjach część elem en tów pozostawiono, gdyż zw iązane b yły fasetam i lub p o k ry te m alow idłem . S tw orzyło to konieczność odgrzybienia i zabezpieczenia ich (belki nośne,
p o d trzym u jące w ystrój krążyny, deski s u fi
towe) bez w zględu na sta n oraz trudności te c h niczne.
D o b ó r p r e p a r a t ó w . Dobór p re p a rató w do odgrzybiania drew na, m urów , z w a l czania ow adów o raz zabezpieczenia elem en tó w d rew n ian y ch uzależniono od ich w p ły w u n a m alow idła i otoczenie. W zw iązku z tym n ie m ożna było stosow ać p rep arató w typow ych, zn ajd u jący ch się w handlu, lecz zm odyfikow a ne, odpow iadające staw ianym wym ogom . W y b ó r prep arató w został uzgodniony z G łów nym L aboratorium PK Z i K ierow nictw em B udow y Zespołu W ilanów.
W ytypow ano następu jące p rep a ra ty :
a) do zw alczania grzyba i zabezpieczamia k rąży n — bezbarw ny, przedestylow an y a -c h lo - ro n aftale n rozpuszczony w k sy len ie lub b e n zynie lakow ej;
b) do podsufitki pod plafonam i m alo w an y
mi n a płótnie — n a fte n ia n m iedzi (technicznie czysty), rozpuszczony w benzy nie lakow ej lu b ksylenie, 40-procentow e stężenie;
c) do górnej części faset (obram ień plafo nów n a płótnie) — 5-procentow y roztw ó r w od n y boraksu;
d) do odgrzybiania m urów — flu oro krze m ian cynku (roztw ór w odny) lu b F ungom ur;
e) do zdezynfekow ania zw ieńczeń w ież — roztw ór 5-chlorofenolu (w tró jch lo ro ety len ie).
Dla. uzyskania lepszych w yników zabezpie czania, drew n o odgrzybione pow lekano ro ztw o ram i tw orzyw sztucznych. Z abieg te n m iał n a celu stw orzenie b a rie ry zm niejszającej do m i nim um i tak pow olne odparow yw anie p re p a ra tów grzybobójczych. W p rzyp adk u k rąż y n sto sow ano ro ztw ó r chlorow anego po lich lo rk u w i nylu, a do desek podsufitki plafonów m alow a n y ch n a p łó tn ie — ro ztw ó r p o lim eta k ry la n u m etylu. U bytki w y stro ju hełm ów w ież u zu p e ł niono litym drew nem lub m asą tro cino w ą
i Vinofleixem. Dla w zm ocnienia s tr u k tu ry
drew n a zw ieńczenia nasycono V inoflexem
M P 400.
M e t o d y o d g r z y b i a n i a i z a b e z p i e c z a n i a :
a) elem enty n ie sty k ające się bezpośrednio z m alow idłem — po dokładnym oczyszczeniu pow ierzchni d rew n a ze zniszczonej s tru k tu ry , utw orów grzyba o raz in n y ch zanieczyszczeń — kilk ak ro tn ie sm arow ano chlorow anym n a fta lenem (belki n ośne w galerii południow ej);
b) k rąży n y zabezpieczano m etodą z a strz y kow ą oraz, zew n ątrz dostępne partie, m etodą k ilkakrotnego sm arow ania;
c) deski podsufitki plafonów m alow anych na płótnie — m etodą k ilkakrotnego, w m ia rę dostępu, obustronnego sm arow ania; w ten sam sposób zabezpieczano części k o n stru k c y jn e fa set;
d) pas m u ru po u su n iętych b elkach no śn y ch dokładnie oczyszczono, ze szczególnym uw zględ nieniem gniazd (przed ich zam urow aniem ), oraz zagrzybione p a rtie m u ru o dgrzybiano przez 4- lub 5-kro tne sm arow anie.
P race odgrzybieniow e i zabezpieczające m ia ły ścisłe pow iązanie z w ykonyw anym i ro b ota mi budow lanym i jak: zakład anie izolacji p rze ciwwilgociowej, w ym iana części k o n stru k c y jn e j stropów itp.
KONSERWACJA DREWNIANEGO WYSTROJU RZEŹBIARSKIEGO HEŁMÓW WIEŻ
R zeźby dębowe, w ieńczące wieże pałacu, u leg ły częściowemu zniszczeniu o różnym stop n iu nasilenia, na sk u tek długotrw ałego d ziała n ia czynników atm osferycznych oraz grzybów i owadów . S trefa zniszczenia przez czynniki
atm o sferyczn e w ystępow ała ty lk o n a po
w ierzch n i w grubości od 1 do 10 m m. M iejsca porażo n e grzybam i Daedalea> quercina (L) Fr., P o listictu s versicolor Fr., rozm ieszczone były n ie re g u la rn ie i sięgały niejed n o k ro tn ie daleko w głąb drew na. Na n iek tó rych elem entach rzeźb w ystępow ały rów nież ow ady X estobium rufovillosum (kołatek dębowy) i n a d rew nie s iln ie zniszczonym — L eptu ra sp.
Do odgrzybiania d rew n a postanow iono użyć oczyszczonego pięciochlorofenolu rozpuszczone
go w trójch lo ro etylenie. Ze w zględu n a ekspozy cję zew n ętrzn ą rzeźb uznano za konieczne — a ż eb y przyw rócić, przynajm n iej częściowo, je
go p ie rw o tn e w łasności m echaniczne oraz
zm niejszy ć higroskopijność i nasiąkliw ość n a
sy cen ie d rew n a ro ztw o re m sztucznej ży
wicy. Z dotychczas stosow anych sposobów im p reg n a c ji roztw oram i żywic, najlepsze rez u lta t y u z y sk u je się p rzy m etodzie n asy can ia pod zm niejszonym ciśnieniem . Do nasycania rzeźb u ży w an o żywicy, w ystęp ującej pod nazw ą h a n d lo w ą V inoflex M P 400, rozpuszczonej w chlor k u ety len u . Pod w zględem chem icznym Vino fle x je s t kopolim erem chlorku w in ylu i e te ru izobutylow ow inylow ego. Rozpuszcza się łatw o w w ie lu rozpuszczalnikach organicznych, d ając ro z tw ó r o niskich lepkościach. Błony otrzym y w a n e po odparow aniu rozpuszczalnika są bez b a rw n e , przezroczyste i posiadają dużą odpor ność n a działanie św iatła i czynników atm o sferycznych.
W celu zbadania w pływ u im pregnacji d re w n a dębow ego V inoflexem MP 400 przeprow a dzono szereg prób, k tó re u staliły w jakim stop n iu p o p raw ia on w łasności drew na, zarów no zniszczonego jak i zdrowego. N asycanie pod zm niejszonym ciśnieniem w ykonano w próżnio
w ej a p a ra tu rz e lab o rato ry jn ej n a próbkach
d rew n a, rep rezentujących rodzaje i stopnie zniszczenia elem entów rzeźb oraz n a d rew nie zdrow ym . P ró b k i pobrano z frag m en tó w rzeźb
przeznaczonych do rek o n stru k cji, posiadających całkow icie z a ta rty k ształt rzeźbiarski. Stosow a ne ciśnienie w ynosiło 110 m m Hg, w y m iary próbek — 2 X 2 X 2 cm oraz 5 X 5 X 5 cm. Klocki ważono przed i po im pregnacji i, po raz trzeci, po odparow aniu rozpuszczalnika. Stopień zaim pregnow ania, w yrażony w procentach w ago- w yoh pochłoniętej żywicy, dla d rew n a o ró ż ny m sto p n iu zniszczenia, przedstaw ia się n a stępująco:
d rew n o zdrow e poniżej 10%
d rew n o z pow ierzchni zniszczo n ej przez czynniki a tm o
sferyczn e od 10% do 20%
drew n o zniszczone przez grzyby
(rozkład II stopnia) od 25% do 35%
drew no zniszczone przez grzyby
(rozkład III stopnia) od 40% do 60%
Rozkład II stopnia — tk an k a drew n a częściowo zniszczona, zachow any k ształt pierw otn y, k o n sy sten cja nieco m iękka.
Rozkład III stop nia — tk a n k a siln ie zniszczona, konsystencja b ard zo m iękka, luźna, gąb czasta.
P rzeprow adzono b adania porów naw cze d la próbek d rew n a o różnym sto pn iu zniszczenia, nienasyconego i nasyconego, oraz kontrolne, dla zdrow ego d rew na dębu. O bejm ow ały one oznaczenia ciężaru objętościow ego, h igroskopij- ności i nasiąkliw ości, w ytrzym ałości n a ściska n ie w zdłuż w łókien o raz tw ardości n a p rz e k ro ja c h podłużnych (szczegółowe om ów ienie badań, w yników i m etody będzie przedm iotem oddzielnego arty ku łu). B adania w ykazały, że nasycanie d rew na roztw orem V inoflexu MP 400 pod zm niejszonym ciśnieniem w pływ a znacz n ie n a p opraw ę jego w łasności. W przy p ad k u d re w n a zniszczonego przez czynniki atm osfe ryczne, ciężar objętościow y, nasiąkliw ość i h i groskopijność osiągają n a w e t w artości lepsze niż d la d rew n a zdrowego. D rew no porażone grzybem w II i III stad iu m rozkładu, m im o znacznej popraw y własności, n ie osiąga jed n ak w artości drew n a zdrowego. Z tego też w zględu zalecono usuw anie ty ch p artii, k tó re w ykazu ją III stopień rozkładu (fragm enty ty c h elem en
tów posiadały tak zniszczoną pow ierzchnię, że zatraciły całkow icie k sz ta łt rz e ź b ia rsk i)2.
G łębokie szczeliny w ykruszen ia i niew ielkie ubytki, w y stęp ujące licznie n a pow ierzchni rzeźb, u zupełniano kitem , zarów no ze w zględu na konieczność przyw rócenia p ierw otnego w y glądu, jak i bezpieczeństw o o biektu. Pozo staw ien ie niezabezpieczonych ubytków zw łasz cza n a przekrojach poprzecznych i płasz czyznach poziomych, w k tó ry ch m oże grom a dzić się woda deszczowa, stw arza niebezpieczeń stw o dalszej d estru k cji n a sk u tek zam arzania
(ryc. 2).
M asa uzupełniająca składała się z trocin dę bowych, V inoflexu M P 400 oraz niew ielkich ilości p igm entu dla n ad an ia odpow iedniej b a r
w y, zbliżonej do d rew n a oryginalnego (ryc. 4). S tosunek spoiw a do w ypełniacza był tak do b ran y, by, uzyskana po o dp arow aniu rozpusz czalnika, m asa posiadała w łasności jak n a jb a r dziej zbliżone do im pregnow anego d rew na. M a sa zachow uje przez pew ien czas w łasności p la styczne, dzięki któ ry m m ożna ją form ow ać i w ten sposób dorabiać pew ne ele m en ty rzeź biarskie (ryc. 5). W ym agają one w tedy, po w y schnięciu, tylk o niew ielkiego opracow ania. D u że u bytki rzeźb, w ym agające rek o n stru k c ji w lity m drew nie (ryc. 6), w klejano za pom ocą k le ju fenolow o-form aldehydow ego, ze w zględu n a dużą odporność spoiny w w a ru n k a ch ze w nętrznych. Użyte do reko n stru k cji k aw ałk i now ego d rew n a rów nież nasycono pięciochloro- fenolem i V inoflexem MP 400 3.
PODWIESZANIE STROPÓW D aleko idące zniszczenia d rew n ia n y c h belek
nośnych o raz desek podsufitki, zm usiły w k il ku pom ieszczeniach pałacu do całkow itego u su nięcia ty ch części drew na. We w szystkich przy padkach stro p był polichrom ow any lub posia dał w ystrój rzeźbiarski w ykonany w narzucie. U sunięcie od góry belek, desek p o d su fitk i i czę ściowo trzciny, z który m i zw iązana była w a r stw a zapraw y stanow iąca podłoże w y stro ju m a-
larsko-rzeźbiarskiego pom ieszczeń dolnych,
w ym agało staran neg o i rów nom iernego pod stem plow ania stropu. O dsłoniętą zapraw ę n a leżało zw iązać z now ą k o n stru k c ją nośną (ryc. 7). Główne L aboratorium PK Z opracow a ło m etodę podw ieszania stropów , polegającą na zalew aniu odsłoniętej zap raw y m asą gipsową. Przed zalewaniem , nad zap raw ą um ieszczono siatk ę żelazną cynkow aną. G rubość uzyskanej w ten sposób zbrojonej p ły ty gipsow ej w yno siła ca 8 cm. Zbrojona płyta gipsow a była w
ią-2 Badania wytrzym ałościowe w ykonano w Zakła
dzie Fitopatologii Leśnej i Konserwacji Drewna przy w spółudziale dr. inż. Jerzego Ważnego.
3 N asycanie rzeźb pod. zm niejszonym ciśnieniem w ykonał konserwator Wojciech Kurpik w kotle próż niowym , będącym w posiadaniu toruńskiego Oddziału PKZ, w g zaleceń Głównego1 Laboratorium. Prace kon serw atorskie przy wystroju rzeźbiarskim hełm ów wież przeprowadzone zostały przez Pracownię Rzeźby PKZ.
zan a ze stalow ą ko n stru k cją nośną za pom ocą żelaznych strzem ion. Sposób w iązania p rz e d sta
w ia poniższy szkic: ~
B c ik a . ic ia .z n a . strzem œ na. leicu o e.
Яа.гьЬнс- QLpbu. Z zcdopCona
za.pra,hja. ь/а.ен,еъъа.
Z ЬГ1С)-ПОЫ<хП1Л<Г)
rnąloHcdZo
Schem at podwieszenia m alow idła na tynku stropów
P o d trzy m ujące strzem iona zabezpieczone b yły m inią. W trakcie realizacji podw ieszania, ze w zględu na różnorodność w arun k ów w po
szczególnych pom ieszczeniach, k iero w n ictw o
budow y zm ieniało szczegóły techniczne w iąza n ia siatki z k o n struk cją nośną.
W oparciu o w zm ianki w lite ra tu rz e facho w ej, do m asy gipsow ej — celem polepszenia w łasności m echanicznych — stosow ano n ie w id k i dodatek wodnego ro ztw o ru alkoholu po liw inylow ego. Dla zm niejszenia p rzesiąkan ia przez zapraw ę do m alow idła w ody z a w a rte j w m asie gipsow ej, używ anej do zalew ania, oczyszczoną sta ra n n ie pow ierzchnię zap raw y przesm arow yw ano rozcieńczonym polioctanem w inylu polim eryzow anym w em ulsji w od nej.
Rye. 1. Stan zniszczenia belek stropowych (fot. K. Kowalska)
Ryc. 2, O dw rocie drewnianej rzeźby, głębo
Ryc. 3. Stan zniszczenia i zagrzybienie jednej z belek stropow ych (fot. A. Stelm ach)
E lem ent u z u p e łn io n y k ite m b arw io n y m w m a sie (PKZ. fot. W. Górski) Ryc. 5. Fragment zrekonstruow any kitem , cześć uzupełniona nie podbarwiona w yraźnie się różnicuje od ciem nego drew na
(PKZ. fot. W. Górski) Ryc. 6. Rzeźba drew niana, widoczne części (.liście) A — rek on struow ane w drewnie, В — w m asie uzupełniającej
W prow adzenie polioctanu w in y lu n ie zm niej sza przyczepności m asy gipsow ej do zapraw y w a p ien n ej.
W poniższej tab eli zamieszczono w yniki ba d a ń p rzeprow adzonych przez In sty tu t Techniki B udow lanej na próbkach dostarczonych przez G łów ne L aboratorium PK Z. P róbki zostały w y k o n a n e zgodnie z norm am i dla oznaczeń w y trzym ałości m ateriałów na rozerw anie.
Rodzaj próbki gips — gips
gips + alko ho l poliw inylow y gips + alkohol poliw inylow y gips + alkohol poliw inylow y
z a p ra w a
gips + alkohol poliw inylow y — polioctan w in y lu — — zap raw a W ytrzym ałość w kg/cm 2 (średnio) 2.7 4,4 4.8 4.9 C elem spraw d zenia zachow ania się propo n o w a n y c h m ateriałów w niskich tem p eratu rach pow tó rzo n o w szystkie oznaczenia dla analo giczny ch próbek po poddaniu ich 20 cyklom
zam rażań do te m p e ra tu ry — 20 °C. U zyskane w yniki w ykazały, że zam rażan ie n ie pow oduje osłabienia w ytrzym ałości n a g ran icy gips — za p raw a w ap ien n a (początkow a koncepcja pozo staw ienia galerii południow ej jak o o tw artej, została zm ieniona). Zgodnie z opisaną m etodą dokonano podw ieszenia stropów w n a stę p u ją cych pom ieszczeniach pałacu: galerii południo w ej, pom ieszczeniach na pierw szym piętrze po łudniow ego skrzydła, oraz częściowo nad G abi netem Chińskim .
U zyskane dotychczas dośw iadczenia w
pracach przy k onserw acji elem entów d rew n ia n y ch w P ałacu w W ilanow ie pozwolą na przy spieszenie tego ro d zaju p rac w pozostałych częściach obiektu, a także przy k onserw acji in n y ch obiektów zabytkow ych.
mgr inż. Michał Czajnik Zakład Fitapatologii Leśnej i Konserwacji Drewna SGGW, Warszawa m gr Piotr Rudniewski i Laboratorium G łówne PKZ, Warszawa mgr Daniel Tworek Н ЕК О ТО РЫ Е ВОПРОСЫ ПО Р А Б О ТА М Н А Д К О Н СЕРВАЦ И ЕЙ Д Е Р Е В Я Н Н Ы Х ЧАСТЕЙ Инвентарная опись находящ ихся в здании Дворца многочисленных деревянных элементов консервации и скульптурного наряда обнаружила много очагов, зараж ённы х грибницей и насекомыми. В нескольких случаях грибница перебросилась е деревянны х частей на каменную стену. Сконста- тировано различную степень повреждений — от н е больш ого поверхностного до полного разлада (мень ш ие элементы). П оражение деревяннных частей вы ступило на целой территории Дворца. Артистически-историческая стоимость, размер объекта, иногда отсутствие возможности вымонти- рования элементов, создавало ряд технических трудностей во время ведения сохранительных ра бот. Для деревянных конструкций носких принято в сл уч ае необходимости замену разрушенной древе сины, в остальных случаях — обеспечивано на месте. При выборе препаратов, употребляемых в борьбе с грибницей и к дезинфекции, принято во внимание и х влияние на худож ественное изобра ж е н и е и на окружающ ую среду. Очищенную уж е древесину следовало покрыть раствором искус ственных смол. Особенную проблему составляла консервация дубовой резьбы, находящ ейся на баш нях. (Кроме грибницы и насекомых разрушающее влияние имели тут атмосферные факторы. После проведения ряда исследований, реш ено удалить наиболее повреждённы е места — значительно боль шую убыль резьбы заполнить то есть вклеить ли тую древесину, а меньшую убыль и трещины до полнить оконной замазкой. Целость, после возвра щения ей первоначального вида, насытить раство ром искусственной смолы. Чтобы предохранить от повреждения богатый живописно-скульптурный наряд, в случае, где нос кие балки сводов и подпотолочные доски требовали удаления, своды укреплено, а сверху, повреждён ные элементы и частично тростник-удалено. От крытую протраву залито 8-ми сентиметровым слоем гипсовой массы, оснащённой ж елезной сеткой, оцинкованной. ПЛиту связано с новой стальной конструкцией ноской при помощи специально раз работанных стремён.
SO M E P R O B L E M S C O N C E R N IN G W O O D W O R K C O N S E R V A T IO N
A situdy of much of the palace woodwork and decorative sculpture revealed that m any places had been attacked by fungi w ood-boring b eetle.
In som e cases the wood fungus had even affected the brick w alls. Various degrees of wood deterioration were confirm ed — from minor superficial deteriora tion to a com plete decay (smaller elements). Fungus- infected woodwork had appeared throughout the palace.
Many technical difficulties arose due to the historical-artistic value and greatness of the palace and som etim es by the fact that som e elem ents could not be demounted for conservation purposes.
As regards the wood subframe, in certain cases the deteriorated wood was replaced w hile in other cases th e fu n gus-in fected w ood w as treated on the spot. The choice o f anti-fungi preparations depended on their influence upon the im mediate surroundings and the paintings. The wood freed of fungus was covered with an artificial resin. A separate problem
concerned the conservation work on the oak sculp tures crowning the towers. Here, in addition to fungi and insects, the weather had been a destructive factor. Following much research, most o f the damaged parts w ere removed — the major defects in the sculptures w ere repaired w ith glued uniform wood, the sm eller ones had the fissures filled w ith an appriopriate mass. Then all these restored sculptures w ere impregnated with in vacuum tenk an artificial resin.
To prevent the devastation of the rich painted- sculptural works w here the ceiling beams and planks of the ceiling lining had to be removed, th e beams were fastened and the damaged elem ents and som e reeds w ere removed from the top. The uncovered mortar was plastered over w ith 8 cm o f gypsum with sm all amount of poliw inyl alcohol reinforced with a galvanized iron net. This plate w as connected with the new steel construction by sp ecially made hoopings.
