Andrea Alciato EMBLEMATY

Andrea Alciato EMBLEMATY



ANDREA­AlCIATO

88

Clarissimi viri Andreae Alciati in librum primum Emblematum praefatio ad Chonradum Peutingerum Augustanum



Dum­pueros­iuglans,­iuvenes­dum­tessera­fallit, Detinet­et­segnes­chartula­picta­viros, Haec­nos­festivis­emblemata­cudimus­horis,

Artificum­illustri­signaque­facta­manu.

Vestibus­ut­torulos,­petasis­ut­figere­parmas­ 5 Et­valeat­tacitis­scribere­quisque­notis.

At­tibi­supremus­pretiosa­nomismata­caesar Et­veterum­eximias­donet­habere­manus, Ipse­dabo­vati­chartacea­munera­vates,

Quae,­Chonrade,­mei­pignus­amoris­habe.­ 10

a

A:­Alciati­in­libellum­Emblematum­praefatio­ad­D.­Chonradum­Peutinge- rum­Augustanum;­P:­Clarissimi­Viri­D.­Andreae­Alciati­in­libellum­Emblema- tum­Praefatio,­ad­D.­Chonradum­Peutingerum­Augustanum­

Poetycka­przedmowa,­zastępująca­typową­dedykację,­dołączona­była­już­do­

pierwszej,­augsburskiej­edycji­Emblematów.­Alciato­kieruje­wiersz­do­Konrada­

Peutingera­(1465–1547),­cesarskiego­doradcy­i­prominentnego­urzędnika­w­Augs- burgu.­Peutinger­odbył­humanistyczne­studia­w­Padwie­i­Bolonii,­a­po­powrocie­

do­ojczyzny­zgromadził­jedną­z­najbardziej­okazałych­w­swoich­czasach­biblio- tek­na­północ­od­Alp.­Słynął­też­z­kolekcjonowania­rozmaitych­starożytności.­

Peutinger­interesował­się­dodatkowo­tematem­symboli,­o­czym­świadczy­m.in.­

to,­że­w­1515­r.­Bernardo­Trebazio­dedykował­mu­swój­przekład­na­łacinę­Hiero- glifików Horapolla­(sam­Peutinger­również­miał­pracować­nad­własnym­tłuma- czeniem­tego­tekstu).

Alciato­usprawiedliwia­się­z­pracy­literackiej­w­tradycyjny­sposób.­Podkreśla,­

że­swoje­wiersze­układa­wyłącznie­w­czasie­wolnym­od­innych­obowiązków,­wypeł- niając­w­ten­sposób­otium­(zob.­zwłaszcza­C

. Arch.­6.13).­Taka­forma­odpoczynku­

jest­ponadto­szlachetna­i­przynosi­większe­korzyści­niż­zabawa­orzechami,­którą­

EMBLEMATY

89

Przedmowa sławnego pana Andrei Alciata do pierwszej księgi Emblematów, skierowana do Konrada Peutingera z Augsburga



Gdy­chłopców­pochłania­zabawa­orzechami,­młodzieńców­–­gra­

w­kości,­a­leniwych­mężów­zajmują­kolorowe­karty­do­gry,­ja­w­wol- nym­czasie­wykuwam­te­emblematy­–­wizerunki,­które­wyszły­spod­

wprawnych­rąk­rzemieślników.­Jak­można­przyczepiać­ozdoby­do­

szaty­lub­herby­do­kapelusza,­tak­niech­każdemu­będzie­wolno­pisać­

milczącymi­znakami.­Choć­najwyższy­cesarz­sprezentuje­Ci­cenne­

monety­i­wspaniałe­pamiątki­po­starożytnych,­to­ja,­jak­poeta­po- ecie,­ofiaruję­literackie­podarki.­Przyjmij­je,­Konradzie,­jako­dowód­

mojej­miłości.

zajmują­się­dzieci­(M

.­3.18),­gra­w­kości­popularna­wśród­młodzieńców­czy­

karty­–­rozrywka­ludzi­dorosłych.­Zbiór­emblematów­stanowić­ma­również­spe- cyficzny­podarunek­dla­możnego­uczonego­z­Augsburga.­Alciato­zestawia­bowiem­

swoje­utwory­z­materialnymi,­cennymi­darami­o­antykwarycznej­wartości,­jakie­

Peutinger­otrzymuje­od­cesarza.­W­tym­kontekście­jego­wiersze­można­uznać­za­

literacki­ekwiwalent­rozmaitych­starożytności,­jak­wspomniane­w­utworze­an- tyczne­monety.­Wiąże­się­to­z­ekfrastycznym­charakterem­wielu­epigramów,­czę- sto­odnoszących­się­do­znanych­antycznych­dzieł­sztuki.­Dodać­jednak­trzeba,­że­

Alciatowi­znanych­przede­wszystkim­z­przekazów­literackich.

Emblematy­dodatkowo­zostały­zestawione­z­popularnymi­ozdobami,­które­

przypinano­do­odzieży­lub­nakrycia­głowy.­Biżuterię­prezentującą­symboliczne­

treści,­pozwalającą­noszącej­ją­osobie­manifestować­rozmaite­poglądy,­najczęściej­

określano­mianem­„imprezy”­(wł.­impresa)­lub­„dewizy”­(fr.­devise)­(por.­Przed- mowa,­s.­34­i­nast.).­Przyjęty­przez­Alciata­termin­„emblemat”­może­być­więc­

uznany­za­synonim­tych­pojęć­(gr. ἔμβλημα­–­od­czasownika­ἐμβάλλω­–­dosł.­

oznacza­coś­„włożonego”,­„wsadzonego”,­„wpiętego”,­„przypiętego”).­Emblema-

ty­w­takim­rozumieniu­mogą­uchodzić­za­literackie­propozycje­lub­opisy­rozma-

itych­„imprez”.

EMBlEMATA­DEDICATORIA



EMBlEMATY­DEDYKACYJNE



EMBlEMATA­DEDICATORIA



ANDREA­AlCIATO

92

[1]

Ad illustrissimum Maximilianum, ducem Mediolanensem, super insigni Ducatus Mediolanensis



Exiliens­infans­sinuosi­e­faucibus­anguis Est­gentiliciis­nobile­stemma­tuis.

Talia­Pellaeum­gessisse­nomismata­regem Vidimus­hisque­suum­concelebrasse

genus.

Dum­se­Ammone­satum,­matrem­anguis­imagine­lusam,­5 Divini­et­sobolem­seminis­esse­docet.

Ore­exit­–­tradunt­sic­quosdam­enitier­angues, An­quia­sic­Pallas­de­capite­orta­Iovis?

a

A:­Insignia­dvcatvs­Mediolan.;­P:­Ad­illust.­Maximil.­ducem­Mediol.­

b

A:­concelebrare

EMBLEMATY

93

[1]

Do jaśnie oświeconego księcia Maksymiliana na herb Księstwa Mediolanu



Dziecko­wyłaniające­się­z­paszczy­poskręcanego­węża­stanowi­znamie- nity­herb­twego­rodu.­Wiadomo,­że­król­z­Pelli­wybijał­takie­monety­

i­za­ich­pomocą­rozsławiał­swoje­pochodzenie.­Przekazał­w­ten­spo- sób,­że­zrodził­się­z­Amona,­jego­matkę­zwiodła­postać­węża,­a­sam­po- chodzi­z­boskiego­nasienia.­Wyłania­się­z­pyska­–­powiadają,­że­w­ten­

sposób­rodzą­się­niektóre­węże.­Czyż­nie­dlatego,­że­i­Pallada­tak­się­

zrodziła­z­głowy­Jowisza?

Emblemat­w­sposób­pochwalny­interpretuje­motywy­widoczne­w­herbie­me- diolańskiego­księcia­Maksymiliana­Sforzy­(1493–1530),­przypominając­pod­tym­

względem­stemmata.­Sforzowie­godło­ukazujące­węża­z­ludzką­postacią­w­pysku­

(Biscione)­przejęli­po­Viscontich,­sprawujących­władzę­w­Mediolanie­do­roku­1447.­

Posługiwanie­się­tym­samym­herbem­przez­nową­dynastię­miało­świadczyć­o­cią- głości­władzy.

Alciato­wiąże­przedstawienie­węża­z­ludzką­postacią­w­pysku­z­boskim­po- chodzeniem­Aleksandra­Macedońskiego,­którego­matka­Olimpias­miała­ulec­

przemienionemu­w­węża­Amonowi­(zob.­P

. Alex. 3.37),­oraz­z­narodzinami­

Ateny­z­głowy­Zeusa­(zob.­np.­Ov.­Fast. 3.841–842;­a

.­1.20).

Wzmianka­o­nietypowej­formie­narodzin­węży­raczej­nie­mówi­o­ich­naro- dzinach­przez­usta.­Chodzi­tu­najpewniej­o­przypadki­żyworództwa,­kiedy­to­–­

jak­wierzyli­starożytni­–­węże­zamiast­wylęgać­się­z­jaj­rozrywają­ciało­matki­

i­w­ten­sposób­wydostają­się­na­świat­(zob.­np.­P

. Nat.­10.82;­a

. NA­1.24;­

i

. Orig. 12.4.10).

Trudno­jest­także­dokładnie­określić,­jaką­monetę­Alciato­wspomina­w­em- blemacie.­Autor­do­tego­zabytku­odwołuje­się­jeszcze­w­De singulari certamine (korzystałem­z­wydania:­lyon,­Jacques­Giunta,­1544,­s.­81).­Objaśnienia­w­padew- skim­wydaniu­emblematów­sugerują,­że­może­chodzić­o­numizmat­związany­nie­

z­Aleksandrem­Wielkim,­a­Mediolanem­(Padwa,­Pietro­Paolo­t

,­1621,­s.­10).­

Jako­możliwe­wyjaśnienie­wskazane­zostały­monety,­na­których­z­jednej­strony­

przedstawiony­był­herb­Biscione,­a­z­drugiej­podobizna­mediolańskiego­biskupa­

św.­Ambrożego,­patrona­miasta­(popularny­wzorzec­w­średniowieczu).­Pod­uwagę­

należy­brać­też­rozmaite­zabytki­starożytne,­na­których­widnieją­węże­i­postacie­

ludzkie­(np.­wąż­i­Ofeltes,­RPC­I­201).

EMBLEMATY

Utwór­ten­po­raz­pierwszy­drukiem­ukazał­się­28­lutego­1531­r.,­podczas­gdy­

adresat­dedykacji,­Maksymilian­Sforza,­zmarł­4­czerwca­1530­roku.­Władzę­w­oj- czyźnie­autora­stracił­zresztą­wcześniej­i­od­roku­1515­znajdował­się­we­francuskiej­

niewoli.­Rozpoczęcie­zbioru­emblematów­utworem­zadedykowanym­pozbawione- mu­władzy­księciu­z­jednej­strony­stanowić­może­wyraz­politycznych­przekonań­

Alciata,­a­z­drugiej­pochwałę­ojczyzny­i­tęsknotę­za­czasami,­gdy­władza­w­Me-

diolanie­znajdowała­się­w­rękach­lokalnej­arystokracji.

ANDREA­AlCIATO

96

[2]

Mediolanum



Bituricis­vervex,­Heduis­dat­sucula­signum.

His­populis­patriae­debita­origo­meae­est, Quam­Mediolanum­sacram­dixere­puellae

Terram,­nam­vetus­hoc­Gallica­lingua­sonat.

Culta­Minerva­fuit,­nunc­est­ubi­numine­Tecla­­­ 5 Mutato­Matris­Virginis­ante­domum.

laniger­huic­signum­sus­est­animalque­biforme,

Acribus­hinc­setis,­lanitio­inde­levi.

EMBLEMATY

97

[2]

Mediolan



Baran­stanowi­znak­Eduów,­a­prosiak­Biturygów.­Tym­ludom­moja­

ojczyzna­zawdzięcza­swój­początek­–­kraina­poświęcona­niewieście,­

nazywana­Mediolanem,­ponieważ­tak­ta­stara­nazwa­brzmi­w­galij- skim­języku.­Niegdyś­czczono­Minerwę­w­miejscu,­w­którym­po­

zmianie­religii­kultem­otacza­się­Teklę,­przed­domem­Matki­Boskiej.­

Symbolem­miasta­jest­pokryta­wełną­świnia,­zwierzę­dwoiste,­z­jed- nej­strony­porośnięte­szorstką­szczeciną,­a­z­drugiej­–­przyjemną­

wełną.

Emblemat­wyjaśnia­początki­Mediolanu.­Miasto­zostało­założone­przez­przyby- łych­z­północy­Celtów,­o­czym­pisze­liwiusz­(5.34).­Eduowie­i­Biturygowie­zaś­to­

plemiona,­które­miały­w­tym­uczestniczyć.­Pochodzenie­samej­nazwy­Mediolan­

wyjaśniano­podaniem­o­znalezieniu­w­miejscu­założenia­miasta­świni­częściowo­

porośniętej­baranią­wełną­(zob.­i

. Orig. 15.1.57;­medius –­„średni”,­lana –­„wełna”).­

Stąd­przydane­Eduom­i­Biturygom­symbole.­Podanie­to­rozpowszechniła­rów- nież­przypisywana­mediolańskiemu­biskupowi­Dacjuszowi­rozprawa­historyczna­

(Datiana historia Ecclesiae Mediolanensis 1.2).­Etymologię­tę­znamy­też­z­wcześniej- szych­utworów­poetyckich­(np.­C

. Epith.­181–184;­s

. Ep.­7.17).­Do­tego­te- matu­Alciato­powraca­w­Historia Mediolanensis (wyd.­drukiem:­Mediolan,­Giovanni­

Battista­Bidello,­1625,­pt.­Rerum patriae Andreae Alciati libri IV).

W­Mediolanie­dużą­czcią­w­starożytności­otaczana­była­Minerwa­(P

. 2.32).­

Jej­kult­po­nastaniu­chrześcijaństwa­zastąpiono­kultem­św.­Tekli­z­Ikonium­oraz­

Matki­Boskiej.­Poświęcony­św.­Tekli­kościół­sąsiadował­z­bazyliką­Santa­Maria­

Maggiore,­w­1548­r.,­podobnie­jak­wcześniej­bazylika,­został­zburzony­i­ustąpił­miej- sca­stojącej­do­dziś­katedrze­Santa­Maria­Nascente­(Duomo­di­Milano).

Nazwa­Mediolan­najprawdopodobniej­faktycznie­ma­celtyckie­pochodze-

nie­i­oznacza­miejsce­położone­na­środku­równiny.

ANDREA­AlCIATO

98

[3]

Nunquam procrastinandum



Alciatae gentis insignia sustinet alce, Unguibus et μηδὲν fert ἀναβαλλόμενος.

Constat­Alexandrum­sic­respondisse­roganti, Qui­tot­obivisset­tempore­gesta­brevi.

Nunquam,­inquit,­differre­volens.­Quod­et­indicat­alce.­­­­5 Fortior­haec­dubites

, ocior an ne siet.

a

V:­dubites;­L:­dubitet

EMBLEMATY

99

[3]

Niczego nie należy odkładać na później



Herbem­rodu­Alciatich­jest­łoś,­który­kopytami­podtrzymuje­motto­

„Z­niczym­nie­zwlekając”­[μηδὲν ἀναβαλλόμενος].­Wszyscy­dobrze­wie- dzą,­że­Aleksander­w­ten­sposób­odpowiedział­komuś,­kto­spytał,­jakim­

sposobem­dokonał­tak­wiele­w­tak­krótkim­czasie.­Odrzekł:­„Z­niczym­

nie­zwlekając”,­co­właśnie­przedstawia­łoś.­Możesz­mieć­wątpliwości,­

czy­odznacza­się­on­większą­siłą,­czy­szybkością.

Alciato­w­utworze­objaśnia­symbolikę­własnego­herbu.­W­weneckiej­edycji­z­roku­

1546,­gdzie­emblemat­ukazał­się­po­raz­pierwszy­(Wenecja,­Paolo­Manuzio,­1546),­

rycina­przedstawia­tarczę­heraldyczną,­nad­którą­znajduje­się­klejnot­wyobrażają- cy­łosia­i­wstęga­z­greckim­mottem­przywołanym­w­epigramie.­W­kolejnych­wy- daniach­przyjęto­wersję­z­samym­łosiem­trzymającym­wstęgę­z­napisem.­Warto­

zwrócić­uwagę­na­brzmieniowe­podobieństwo­słów­alce („łoś”)­i­Alciato.

Przypisywaną­Aleksandrowi­Macedońskiemu­maksymę­μηδὲν ἀναβαλ- λόμενος­oraz­przywołaną­anegdotę­Alciato­znał­z­objaśnień­do­adagium­Nunc tuum ferrum in igni est (e

. Adag.­3400).­W­emblemacie­wykorzystane­zosta- ło­również­podobieństwo­brzmieniowe­pomiędzy­łacińskim­słowem­alce („łoś”)­

a­greckim­ἀλκή („siła”).­Szybkość­łosi­podkreśla­także­Pliniusz­(Nat.­8.16).