Uniwersytet Warszawski
Instytut Stosowanych Nauk Społecznych
Paweł Orzechowski
Badania fokusowe jako laboratorium wiedzy o społeczeństwie.
Analiza konwersacji i dyskursu na przykładzie zogniskowanego wywiadu grupowego
Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem Prof. dr hab. Jacka Kurczewskiego
Warszawa 2019
SPIS TREŚCI
WPROWADZENIE ...6
CZĘŚĆ TEORETYCZNA ...9
ROZDZIAŁ 1 Podstawowe problemy i założenia badawcze ...9
1.1 Problemy podjęte w pracy, główne tezy i kryteria ich weryfikacji ...12
1.1.1 Stereotypowe myślenie o ZWG jako metodzie sprawdzającej się jedynie w projektach marketingowych ...12
1.1.2 Wielofunkcyjność metody ZWG ...14
1.1.3 Mechanizmy konformizujące i ich wpływ na wartość otrzymanych wypowiedzi ...16
1.1.4 ZWG jako zjawisko komunikacyjne ...18
1.1.5 Błędy komunikacyjne występujące pomiędzy uczestnikami oraz znaczenie sygnałów niewerbalnych……….20
1.1.6 Wpływ kontekstu i zmieniającej się sytuacji wywiadu na wartość odpowiedzi badanych ...22
1.1.7 Naturalność versus sztuczność sytuacji wywiadu ...23
1.2 Plan badań i założenia wstępne prowadzonych analiz ...24
1.3 Cele ogólne i szczegółowe pracy doktorskiej ...26
1.4.1 Główne pytania badawcze ...30
1.4.2 Związki celów badania, postawionych tez i pytań badawczych z poszczególnymi procedurami analitycznymi (plan analiz) ...31
1.5 Specyfikacja metod ...34
1.6 Założenia metodologiczne ZWG oraz problemy związane z realizacją badań fokusowych w lokalnych społecznościach: Górowie Iławeckim, Lesku, Oleśnie, Drohobyczu i Przemyślu ...39
1.7 Specyfika terenu badawczego – Górowo Iławeckie, Olesno, Lesko, Drohobycz i Przemyśl ...46
1.8 Ogólne problemy organizacyjne i konstrukcja narzędzia badawczego. Scenariusze dyskusji ...53
1.9 Problemy związane ze sposobem rekrutacji i doborem uczestników, czasem realizacji, techniką rejestrowania dyskusji oraz kosztami przeprowadzenia ZWG ...60
1.10 Refleksja nad praktycznymi implikacjami ZWG ...63
ROZDZIAŁ 2 Badania fokusowe jako laboratoryjna metoda badawcza przeprowadzana w formie tradycyjnej i elektronicznej – charakterystyka, wyzwania i ograniczenia, role uczestników. Metodologia ZWG ...65
2.1 Specyfika klasycznych badań fokusowych ...78
2.2 Fokusy przeprowadzane w realu i w internecie ...80
2.2.1 Możliwości i ograniczenia fokusów tradycyjnych oraz przeprowadzanych w formie on-line ...80
2.2.1.1 Klasyczny fokus versus on-line (czat) ...80
2.3 Role uczestników konwersacji i moderatora ...82
2.4 Podsumowanie ...87
ROZDZIAŁ 3 Procesy grupowe zachodzące podczas realizacji ZWG ...88
3.1 Przykład systemu klasyfikacji zachowań uczestników grupy fokusowej ...99
3.2 Uczestnicy dyskusji ...104
3.3 Znaczenie materiałów stymulujących dla dynamiki grupowej ...106
3.4 Zastosowanie technik projekcyjnych a dynamika grupowa ...109
ROZDZIAŁ 4 Moderator w zogniskowanym wywiadzie grupowym. Rozważania pod kątem prowadzenia dyskusji w grupach o zróżnicowanej narodowości i statusie społecznym ...116
4.1 Techniki moderowania ...126
4.2 Pozostałe trudności związane z moderowaniem dyskusji grupowej ...134
ROZDZIAŁ 5 Procedury analityczne – wstęp teoretyczny i praktyczne implikacje ...138
5.1 Wstęp do analizy konwersacyjnej (AK) ...138
5.2 Wstęp do analizy dyskursu (AD)...151
CZĘŚĆ EMPIRYCZNA ...166
ROZDZIAŁ 6 Analiza konwersacyjna zebranego materiału ...166
6.1 Częstość występowania zachowań werbalnych w poszczególnych grupach fokusowych ...168
6.2 Omówienie wyników w poszczególnych grupach fokusowych ...174
6.2.1 Wywiad z przedstawicielami elity inteligenckiej w Górowie Iławeckim - 2013 rok ...174
6.2.2 Wywiad z przedstawicielami pozostałych kategorii społecznych w Górowie Iławeckim - 2013 rok...180
6.2.3 Wywiad w Lesku - 2014 rok ...186
6.2.4 Wywiad w Oleśnie - 2014 rok ...192
6.2.5 Wywiad z osobami narodowości ukraińskiej w Drohobyczu (GRUPA 1) - 2014 rok ...196
6.2.6 Wywiad z osobami narodowości ukraińskiej w Drohobyczu (GRUPA 2) - 2016 rok ...201
6.2.7 Wywiad z osobami narodowości polskiej w Drohobyczu (GRUPA 3) - 2016 rok ...206
6.2.8 Wywiad z osobami narodowości polskiej w Drohobyczu (GRUPA 4) - 2016 rok ...211
6.2.9 Wywiad z przedstawicielami Stowarzyszenia Kresowego w Przemyślu - 2017 rok ...216
6.2.10 Wywiad z mniejszością ukraińską w Przemyślu - 2017 rok ...222
6.2.11 Wywiad w Górowie Iławeckim – 2017 rok ...228
6.3 Podsumowanie i wnioski cząstkowe ...234
ROZDZIAŁ 7 Analiza stylu prowadzenia dyskusji przez moderatorów ...236
7.1.1 Styl prowadzenia dyskusji w grupie z udziałem inteligencji w Górowie Iławeckim ...238
7.1.1.1 Czas obydwu spotkań i kolejki moderatora...239
7.1.1.2 Techniki komunikacyjne występujące w pierwszej grupie (z udziałem władz i inteligencji) ………..240
7.1.2 Styl prowadzenia dyskusji w grupie pozostałych mieszkańców w Górowie Iławeckim ...245
7.1.2.1 Techniki komunikacyjne występujące w drugiej grupie (z udziałem przedstawicieli pozostałych kategorii mieszkańców) ...245
7.1.3 Porównanie stylów moderowania w obu grupach z Górowa Iławeckiego
...248
7.2. Styl prowadzenia dyskusji w grupach w Oleśnie i Lesku ...249
7.2.1 Ilość kolejek w obydwu wywiadach ...249
7.2.2 Techniki komunikacyjne – grupa Olesno ...251
7.2.3 Prośby – grupa oleska...253
7.2.4 Techniki komunikacyjne – grupa leska ...254
7.2.5 Prośby - grupa leska ...257
7.3. Styl prowadzenia dyskusji w grupach polskich w Drohobyczu ...257
7.3.1 Ilość kolejek w obydwu wywiadach ...257
7.3.2 Techniki komunikacyjne – grupa 1 ...259
7.3.3 Rodzaje próśb moderatora w Drohobyczu – 1 grupa polska ...261
7.3.4 Techniki komunikacyjne – grupa 2 ...262
7.3.5 Rodzaje próśb moderatora w Drohobyczu – 2 grupa polska ...265
7.4. Styl prowadzenia dyskusji w grupach ukraińskich w Drohobyczu ...265
7.4.1 Ilość kolejek w obydwu wywiadach ...265
7.4.2 Techniki komunikacyjne – grupa 1 ...267
7.4.3 Rodzaje próśb moderatora w Drohobyczu – 1 grupa ukraińska ...269
7.4.4 Techniki komunikacyjne – grupa 2 ...270
7.4.5 Rodzaje próśb moderatora w Drohobyczu – 2 grupa ukraińska ...273
7.5. Styl prowadzenia dyskusji w grupach przemyskich ...274
7.5.1 Ilość kolejek w obydwu wywiadach ...274
7.5.2 Techniki komunikacyjne – grupa przedstawicieli Stowarzyszenia Kresowego z Przemyśla ... ………..276
7.5.3 Prośby moderatora w grupie polskiej z Przemyśla ...279
7.5.4 Techniki komunikacyjne – grupa Ukraińców z Przemyśla ...280
7.5.5 Prośby moderatora w grupie ukraińskiej z Przemyśla ...283
7.6 Styl prowadzenia dyskusji w grupie przedstawicieli władzy i lokalnej inteligencji w Górowie Iławeckim – 2017 rok ...284
7.6.1 Ilość kolejek w obydwu wywiadach ...284
7.6.2 Techniki komunikacyjne - Górowo Iławeckie (2017 rok) ...286
7.6.3 Prośby moderatora – Górowo Iławeckie (2017 rok) ...289
7.7 Podsumowanie i wnioski cząstkowe ...290
ROZDZIAŁ 8 Analiza dyskursu zebranego materiału ...296
8.1 Górowo Iławeckie – grupa przedstawicieli władzy i inteligencji oraz pozostałych mieszkańców (wywiady z lipca 2013 r.) ...297
8.1.1 Rozkład tematów prymarnych i sekundarnych w Górowie Iławeckim ...298
8.2 Wywiad przeprowadzony z mieszkańcami Leska w czerwcu 2014 r. ...302
8.2.1 Rozkłady tematów prymarnych i sekundarnych w dyskusji przeprowadzonej w Lesku ....306
8.3 Wywiad przeprowadzony z mieszkańcami Olesna we wrześniu 2014 r. ...311
8.3.1 Rozkłady tematów prymarnych i sekundarnych w dyskusji przeprowadzonej w Oleśnie ..313
8.4 Wywiady w Drohobyczu. Współczesny Drohobycz w narracjach przedstawicieli wybranych grup społecznych ...318
8.4.1 Rozkłady tematów prymarnych i sekundarnych w poszczególnych sesjach przeprowadzonych w Drohobyczu w lipcu 2014 roku i wrześniu oraz listopadzie 2016 roku ....320
8.4.1.1 Wywiad z Ukraińcami (GRUPA 1) ...320
8.4.1.2 Wywiad z Ukraińcami (GRUPA 2) ...324
8.4.1.3 Wywiad z Polakami (GRUPA 3) ...327
8.4.1.4 Wywiad z Polakami (GRUPA 4) ...331
8.5 Wywiady przeprowadzone z polskimi i ukraińskimi mieszkańcami Przemyśla – wrzesień 2017r. ...336
8.5.1 Rozkłady tematów prymarnych i sekundarnych w dyskusji przeprowadzonej z Polakami w Przemyślu ...340
8.5.2 Rozkłady tematów prymarnych i sekundarnych w dyskusji przeprowadzonej w Przemyślu z grupą ukraińską ...345
8.6 Wywiad z przedstawicielami władzy w Górowie Iławeckim – grudzień 2017 rok (powtórzone badanie) ...353
8.6.1 Rozkłady tematów prymarnych i sekundarnych w dyskusji przeprowadzonej z przedstawicielami władzy w Górowie Iławeckim - grudzień 2017 rok ...355
8.7 Podsumowanie i wnioski końcowe...357
ROZDZIAŁ 9 Zakończenie ...363
BIBLIOGRAFIA I ŹRÓDŁA INTERNETOWE ...374
ANEKS 1 SKŁAD GRUP FOKUSOWYCH I NAJWAŻNIEJSZE TEMATY PORUSZONE W DYSKUSJACH ...387
Wprowadzenie
Zogniskowane wywiady grupowe są chętnie wykorzystywaną metodą przez badaczy z ośrodków komercyjnych, ale nadal pozostają niedoceniane w wielu środowiskach naukowych w Polsce i zagranicą. Świadomość mocnych i słabych stron fokusów nie jest jednak dosyć dobrze rozpowszechniona ze względu na relatywnie małą ilość publikacji metodologicznych, zwłaszcza w rodzimej literaturze. O ile ogólne zasady realizacji zogniskowanych wywiadów grupowych są prezentowane we wszystkich podręcznikach przeznaczonych dla studentów nauk społecznych, o tyle nadal brakuje pogłębionych studiów przypadku, ukazujących praktyczne zastosowanie tej metody w terenie. Co za tym idzie młode pokolenie adeptów socjologii i/lub psychologii posiada niedostatki tego typu wiedzy, a to może skutkować w przyszłości przyjęciem postawy niechętnej lub braku zrozumienia. Niski wskaźnik wykorzystania fokusów w obszarze nauki należy również tłumaczyć stereotypowym ich postrzeganiem, gdyż odbiegają od „wzorcowego” kanonu badań ilościowych, czyli od reprezentatywności statystycznej otrzymanych wyników, możliwości ekstrapolacji wniosków na całą populację, czy też oszacowania błędu próby. Nie oznacza to jednak, że zogniskowane wywiady grupowe, wpisujące się w zupełnie inny, konstruktywistyczny paradygmat są poznawczo bezużyteczne. Dowodów na tak sformułowaną tezę ma dostarczyć niniejsza praca doktorska. Na drodze analizy konwersacji i dyskursu zebranego materiału podjęta zostanie próba ukazania omawianej metody badawczej jako swoistego laboratorium, w którym skupiają się wszystkie procesy socjologiczne i psychologiczne możliwe do zaobserwowania w większej społeczności.
Dysertacja została podzielona na dwie podstawowe części: teoretyczną, stanowiącą
przede wszystkim zbiór rozważań nad metodą gromadzenia danych i przyjętymi technikami
analiz uzyskanego materiału oraz empiryczną, przedstawiającą wyniki badań terenowych
zrealizowanych w latach: 2013-2017 w Polsce (Górowie Iławeckim, Lesku, Oleśnie i
Przemyślu) oraz na Ukrainie – w Drohobyczu. Część pierwsza składa się z pięciu rozdziałów,
które kolejno zapoznają Czytelnika z podstawowymi założeniami prowadzonych badań,
ogólnie przyjętymi w literaturze zasadami realizacji wywiadów zogniskowanych w świecie
realnym i w internecie, procesami grupowymi, jak również mechanizmami psychologicznymi
i socjologicznymi zachodzącymi w danym zespole, specyfiką pracy moderatora, wybranymi
zagadnieniami deontologicznymi, a także analizą konwersacji i dyskursu. Rozdział piąty
stanowi przejście do części empirycznej, w której przedstawione i omówione zostały wyniki
wspomnianych analiz: w rozdziale szóstym i siódmym – konwersacji, ze względu na
wypowiedzi respondentów oraz kolejki i techniki komunikacyjne używane przez prowadzącego, a w ósmym – dyskursu skoncentrowanego na strukturze tematów omawianych w trakcie poszczególnych sesji fokusowych. Rozdział dziewiąty stanowi podsumowanie i zakończenie niniejszej rozprawy, w którym znajdują się najważniejsze wnioski płynące z przebiegu całego procesu badawczego.
Rozpatrując część teoretyczną bardziej szczegółowo, należy wspomnieć, że w pierwszym rozdziale zaprezentowano główne problemy, tezy i kryteria ich weryfikacji, plan badań wraz ze wstępnymi założeniami prowadzonych analiz, cele ogólne i szczegółowe dysertacji, a także dziewięć podstawowych pytań, na które poszukiwano odpowiedzi w trakcie kolejno podejmowanych rozważań. Opisano ponadto związki zachodzące pomiędzy poszczególnymi procedurami, specyfikację przyjętych metod gromadzenia i analizowania danych oraz poruszono najważniejsze zagadnienia, związane z planowaniem i fazą terenową realizacji zogniskowanych wywiadów grupowych w wybranych lokalnych społecznościach w Polsce i na Ukrainie. We wprowadzeniu podjęto również refleksję nad charakterystyką badanych miejscowości, organizacją przedsięwzięcia, konstrukcją scenariuszy do poszczególnych dyskusji oraz praktycznymi implikacjami płynącymi z zastosowania fokusów w celu eksploracji podjętych problemów w niniejszej rozprawie.
Drugi rozdział koncentruje się przede wszystkim na przywołaniu za literaturą
przedmiotu podstawowych reguł, za pomocą których można realizować badania z
wykorzystaniem zogniskowanego wywiadu grupowego, charakterystyce tej metody,
wskazania jej mocnych i słabych stron oraz ról, które mogą przyjąć poszczególni członkowie
w trakcie dyskusji, wynikające z posiadanych cech społeczno-demograficznych,
psychologicznych i behawioralnych. Podjęto także refleksję nad nowoczesną odmianą
fokusów - on-line, które cieszą się stale rosnącą popularnością, a także różnicami pomiędzy
wariantem klasycznym metody stosowanym w świecie rzeczywistym, a wersją
zapośredniczoną przez internet. Rozdział trzeci stanowi kontynuację rozważań nad
specyficzną właściwością wywiadów zogniskowanych, jaką jest dynamika grupowa i płynące
z niej pozytywne i negatywne zjawiska natury psychologicznej i socjologicznej. W tej części
pracy przywołano jeden z popularnych systemów klasyfikacji zachowań uczestników
dyskusji, który może stanowić dobry punkt wyjścia w celu prowadzenia bardziej
pogłębionych analiz. W kontekście dynamiki grupowej odwołano się także do znaczenia
materiałów stymulujących, zastosowania technik projekcyjnych i ćwiczeń po to, aby lepiej
dotrzeć do opinii i poglądów respondentów.
Rozdział czwarty został z kolei poświęcony w całości osobie moderatora, stanowiącego kluczowe ogniwo w całym procesie badawczym, opartym na wykorzystaniu metody wywiadów fokusowych. Rozważania były prowadzone głównie pod kątem realizacji przedsięwzięcia w lokalnych środowiskach wielokulturowych, zróżnicowanych ze względu na odmienną przynależność narodowościową, konfesyjną, czy też status społeczny.
Przyjrzano się poszczególnym technikom prowadzenia dyskusji grupowej z uwzględnieniem wybranych problemów etycznych, a także wielu trudnościom, na które napotyka moderator w trakcie swojej pracy. Ostatni rozdział teoretyczny poświęcony był w całości podstawowym założeniom wykorzystanych w części empirycznej procedurom analitycznym: konwersacji i dyskursu. Odwołano się przy tym do głównych nurtów filozoficznych – etnometodologii i fenomenologii, z których czerpią swoje źródło, klasyfikacji zachowań werbalnych i niewerbalnych oraz przyjmowanych w literaturze przedmiotu zasad transkrypcji materiału.
Należy zaznaczyć, że w badaniu fokusowym ilość kanałów oddziaływania uczestników na siebie jest niewspółmiernie duża w porównaniu do wywiadów indywidualnych, w których ma się do czynienia z obecnością ankietera i jednego respondenta.
W związku z tym analiza narracji interlokutorów wymaga większej złożoności, przy uwzględnieniu kontekstu rozmowy i dodatkowych czynników sytuacyjnych, takich jak:
rodzaj pomieszczenia, czy też szumy zewnętrzne. Efektem podjętej pracy jest zaproponowanie typologii respondentów, ze względu na stopień zbieżności/rozbieżności odpowiedzi i wysyłanych komunikatów prozodycznych, znajdującej się w podsumowaniu rozdziału ósmego. Na podstawie przyjętych kryteriów wyróżniono badanych „świadomych” i
„nieświadomych” różnic pojawiających się w zachowaniu w trakcie trwania sesji oraz
„wrażliwych” i „odpornych” na kontekst. Przyjęty podział może mieć praktyczne zastosowanie przy konstruowaniu grup do badania, a także doboru uczestników charakteryzujących się danymi cechami społeczno-demograficznymi, psychologicznymi i behawioralnymi.
Wyniki badań przeprowadzonych w niniejszej rozprawie, oprócz wniosków o charakterze metodologicznym, mają też walor poznawczy w odniesieniu do
„mistyfikowanych” tematów, poruszanych w poszczególnych dyskusjach. Na ich podstawie
udało się zgromadzić wiedzę o relacjach pomiędzy przedstawicielami kultury dominującej i
mniejszościowej w wybranych społecznościach lokalnych, konfliktach i postrzeganiu
pojednania wśród zantagonizowanych narodowościowo grup, czy też specyfice życia w danej
miejscowości. Ze względu jednak na dużą objętość materiału oraz związek z całością badań
prowadzonych w ramach grantu finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki,
zrealizowanego w latach 2013-2017, nr. 2012/07/B/HS6/02496: „Wzory sporów i ich rozwiązywania jako element popularnej kultury prawnej” pod kierownictwem prof. dr hab.
Jacka Kurczewskiego, wymaga on oddzielnego opracowania i publikacji.
CZĘŚĆ TEORETYCZNA
ROZDZIAŁ 1
Podstawowe problemy i założenia badawcze
Zogniskowane wywiady grupowe (ZWG) są jedną z wielu technik jakościowych wykorzystywanych w badaniach społecznych. Uważa się, że w wyniku dyskusji pomiędzy uczestnikami takich wywiadów można przede wszystkim określić trendy w rozwoju marek produktów i usług (poprzez „Wprowadzanie nowości (…), generowanie idei (…), testowanie koncepcji oraz gotowych rozwiązań
1”). Należy jednak pogodzić się przy tym z utratą reprezentatywności w sensie statystycznym (ilościowym) na rzecz reprezentatywności
typologicznej (jakościowej)
2. Innymi słowy, otrzymanych odpowiedzi nie można uogólnić na szerszą populację. Zamiast
tego, można dogłębnie zbadać i poznać opinie osób biorących udział w danej dyskusji.
Kwestią kluczową pozostaje rzetelność uzyskanych odpowiedzi i to, czy można uznać za dystynktywne opinie respondentów.
Osobą, która kieruje interakcją jest specjalnie przeszkolony do tego zadania moderator. W spotkaniu uczestniczy zazwyczaj od 6 do 12 osób. Najczęściej wyróżnia się grupę fokusową z jednym moderatorem. Niemniej jednak, istnieją różne odmiany tej metody, między innymi takie jak:
„Brief group” (trwające około godziny, na którym omawiany jest jeden krótki temat, stanowi również podsumowanie indywidualnych testów konsumenckich).
„Extended group” (poruszane są bardziej złożone tematy, trwające do 6 godzin, odbywają się zazwyczaj z jedną dłuższą przerwą na posiłek).
„Teleconference/online focus group” (dyskusje zapośredniczone przez środki masowego przekazu, a nie typu face – to – face)
3.
1A. Nowakowska, Badania fokusowe online szansą na tańsze i szybsze badania marketingowe, http://www.symetria.pl/files/badania_fokusowe_online.pdf, data: 20.08.2012.
2 R. Barbour, Badania fokusowe, PWN, Warszawa 2011, ss. 74 – 75.
3Zob. N. Weimann, Zogniskowany wywiad grupowy, http://cogision.com/uslugi_narzedzia/zogniskowany-wywiad- grupowy/, data: 20.08.2012. Poszczególne rodzaje zogniskowanych wywiadów grupowych zostały bardziej szczegółowo omówione w dalszej części pracy.
Prowadzący dyskusję powinien przede wszystkim umiejętnie zarządzać dynamiką komunikacyjną wśród uczestników wywiadu. Zobowiązany jest ponadto do poddawania nowych tematów i wątków do rozważań, słuchania ze zrozumieniem, dodawania pewności siebie respondentom biernym i nieśmiałym, a „wyciszania” osób nadmiernie aktywnych.
Zadania moderatora wymagają od niego odpowiednio ukształtowanych cech psychologicznych i społecznych tak, aby mógł w identycznym stopniu nakłonić wszystkich uczestników do wypowiadania swoich opinii. Jednakże, jego obowiązki wynikające z pełnionej roli mają o wiele szerszy zakres, niż funkcja ankietera w wywiadzie kwestionariuszowym, swobodnym lub pogłębionym (w których występuje sytuacja 1:1)
4. Moderator jest nie tylko przedstawicielem badacza, zadającym przygotowane wcześniej i odczytywane zawsze w takim samym brzmieniu pytania. Należy dodać, że w przypadku zogniskowanej dyskusji zmienia się kontekst rozmowy/wywiadu. Ma się tu do czynienia z interakcją pomiędzy co najmniej sześcioma osobami, wchodzącymi ze sobą we wzajemny dialog. Każdy z respondentów może pozwolić sobie na nieskrępowany i otwarty sposób wypowiadania własnych myśli, a co za tym idzie wysyłać odmienne sygnały werbalne i niewerbalne. Komunikaty te nie oddziałują obojętnie na pozostałych uczestników – z jednej strony mogą ożywiać konwersację, z drugiej zaś blokować wzajemną wymianę zdań. W takich sytuacjach moderator powinien stymulować i inspirować do dyskusji oraz zachęcać do generowania kreatywnych pomysłów (na zasadzie „burzy mózgów”) osoby znajdujące się w pracowni fokusowej. Interakcja w wywiadzie zogniskowanym stwarza możliwość wykorzystania wielu właściwości grupy społecznej (tzw. „5S”, czyli efektów:
bezpieczeństwa, stymulacji, synergii, kuli śniegowej i spontaniczności)
5.
Wywiady fokusowe w zasadzie od początku swojego istnienia wzbudzają wiele emocji i kontrowersji, zarówno wśród badaczy akademickich, jak i komercyjnych marketingowych ośrodków badawczych. O ile w drugim środowisku ta metoda badawcza zadomowiła się na dobre i znalazła wiele zastosowań, o tyle w pierwszym podchodzi się do niej nadal z dużym dystansem, podejrzliwością i brakiem zaufania. Niniejsza praca doktorska ma przede wszystkim na celu rozwiać wątpliwości związane z implementacją zogniskowanych wywiadów grupowych w badaniach o charakterze socjologiczno- antropologicznym na przykładzie eksploracji i opisu relacji pomiędzy reprezentantami kultury
4 Zob. R. Barbour, Op. cit., ss. 92 – 96.
5 Por. A. Nowakowska, Op. cit., data: 20.08.2012, oraz B. Jędruszek, Zogniskowany wywiad grupowy jako metoda badania satysfakcji klienta, http://knzj.uek.krakow.pl/artykuly/Beata%20J%C4%99druszek-2010-ok.pdf, data: 20.08.2012. Więcej informacji o efektach grupowych można znaleźć w odrębnym rozdziale. Określenie „5S” jest akronimem angielskich słów na określenie zjawiska, w którym równocześnie występuje efektów grupowych: stymulacji, synergii, kuli śniegowej, bezpieczeństwa i spontaniczności.
dominującej i mniejszościowych w wybranych społecznościach w Polsce i na Ukrainie. W obszarze marketingu metoda oparta na tego typu pogłębionych dyskusjach jest dosyć dobrze poznana i opisana, przy jednocześnie świadomym wskazaniu jej mocnych i słabych stron.
Niedosyt pojawia się natomiast na płaszczyźnie naukowej, a zwłaszcza w socjologii, antropologii, czy też etnografii. Brak zaufania do zogniskowanych wywiadów grupowych łączy się w literaturze przedmiotu z refleksją nad wartością odpowiedzi uzyskanych w wyniku grupowych interakcji.
Przedstawiciele środowisk wątpiących wysuwają największy zarzut pod adresem ZWG, dotyczący braków podstaw teoretycznych, mogących zakotwiczyć tą metodę w konkretnym paradygmacie socjologicznym. Ze względu na brak ugruntowania w przynajmniej jednym nurcie myślowym, fokus bywa określany jako „hybryda metodologiczna
6”, zawierająca w sobie składniki innych technik badawczych. J. Haman stwierdza, że wywiad zogniskowany może mieć formę zarówno indywidualną, jak i grupową
7. Trudno się z tym zgodzić, gdyż owo „skupienie” na konkretnym wątku może być wyłącznie zarezerwowane dla specyficznego typu interakcji, obejmującej większą ilość uczestników, wychodzącą poza układ ankieter-respondent. Zdaniem niektórych socjologów, przy koncepcji ZWG rozmywają się takie pojęcia, jak „trudność tematu”, „trudni respondenci”, a także „instrumentalna” i „interakcyjna” rola prowadzącego
8. Warto zaznaczyć, że w tym przypadku nie ma się do czynienia z typowym „wpływem” i „efektem”
ankieterskim
9, a z wiele bardziej złożonym oddziaływaniem moderatora na uczestników dyskusji. Krytyka fokusów wynika ponadto z przywiązania badaczy (o nastawieniu pozytywistycznym) do uzyskania „reprezentatywności próby”, a także wielu kwestii etycznych (przykładowo odejścia od wymogu nakazującego rekrutowanie respondentów nieznających się przed rozpoczęciem wywiadu do poszczególnych zespołów).
Brak zaufania do metody ZWG stanowi jeden z głównych problemów podjętych w niniejszej dysertacji. Do pozostałych zagadnień, które zostaną poruszone w dalszej części pracy należy zaliczyć: stereotypowe myślenie o metodzie, jej wielofunkcyjność, wpływ mechanizmów psychologicznych i socjologicznych (takich jak: konformizm, spirala
6 Sformułowanie ukuł A.P. Wejland za: J. Lisek-Michalska, Fokus – sztuka czy metoda?[w:] J. Lisek – Michalska, P.
Daniłowicz, Zogniskowany wywiad grupowy. Studia na metodą. Łódź 2007, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 49.
7 J. Haman, Możliwości wykorzystania technik jakościowych na przykładzie badań nad potocznymi znaczeniami terminów demokracja, lewica, prawica, maszynopis w Bibliotece IS UŁ za: J. Lisek-Michalska, Fokus – sztuka czy metoda? [w:] J.
Lisek – Michalska, P. Daniłowicz, Op. cit., ss. 49-66.
8 Pojęcia „trudność tematu” i „trudny uczestnik” są autorstwa - W.A. Rostocki, Bezradny respondent. Trudność pytań w wywiadzie kwestionariuszowym, IS UŁ, Łódź 1992. Z kolei „instrumentalna” i „interakcyjna” rola ankietera pochodzą od – K. Kistelski, Rola ankietera w wywiadzie kwestionariuszowym w socjologii, Folia Sociologica”, nr 11, 1985.
9 „Efektowi” i „wpływowi” ankieterskiemu została poświęcona niniejsza publikacja: K. Lutyńska, Surveye w Polsce.
Spojrzenie socjologiczno-antropologiczne, IFiS PAN, Warszawa, 1993.
milczenia) na jakość wydobywanych od respondentów narracji, potencjał komunikacyjny ZWG i związane z nim błędy popełniane przez uczestników spotkań, wpływ kontekstu i sytuacji wywiadu na dynamikę grupową i temperaturę dyskusji, a także relacja pomiędzy naturalnym i zarazem sztucznym charakterem tejże sytuacji. Przy każdym problemie postawiona zostanie teza, do której przypisane zostaną kryteria pozwalające na jej weryfikację.
1.1 Problemy podjęte w pracy, główne tezy i kryteria ich weryfikacji 1.1.1 Stereotypowe myślenie o ZWG jako metodzie sprawdzającej się jedynie w
projektach marketingowych
Jak wskazuje Dominika Maison, zogniskowane wywiady grupowe wykorzystywane
są w celu eksploracji wielu obszarów marketingowych. Pozwalają udzielić odpowiedzi na:
„Pytania związane z wprowadzaniem nowych produktów na rynek […], tworzeniem kampanii reklamowych […] oraz poznawaniem konsumentów: badaniem postaw, poznawaniem opinii na temat produktów, marek, badania zwyczajów, związanych z używaniem produktów itp.
10”.
Można powiedzieć, że badania fokusowe zajęły mocną pozycję w przypadku wykorzystywania metod i technik jakościowych w branży marketingowej. Zupełnie odmiennie sytuacja przedstawia się w przypadku nauk społecznych, takich jak socjologia, antropologia, czy etnologia, w których nadal utrzymywany jest duży dystans wobec stosowania zogniskowanych wywiadów grupowych. Szczególnie niechętnie do analizowania wyników przedsięwzięć opartych na fokusach nastawieni są badacze akademiccy związani zwłaszcza z paradygmatem pozytywistycznym. Poza tym, wokół problemu stosowania tej techniki badań narosło przez szereg lat wiele stereotypów. Sięgając jednak do historii ZWG
11, nie można pominąć jednego z podstawowych faktów, iż po raz pierwszy technika ta znalazła zastosowanie właśnie w obszarze socjologii, a nie marketingu. Jej prekursorami byli bowiem znamienici socjologowie – Paul F. Lazarsfeld i Robert K. Merton, którzy w latach 40-tych XX wieku wykorzystali tę metodę w celu testowania audycji propagandowych, pojawiających się w radiu i telewizji
12. Niewątpliwie, jedną z przyczyn mniejszego zainteresowania badaniami fokusowymi przez szereg lat były koszty związane z ich realizacją (wynajmem specjalistycznej pracowni, wyposażonej w lustro weneckie oraz zakupem drogiego sprzętu fotograficznego i audio-wizualnego). Obecnie jednak, w dobie rozwoju urządzeń
10 D. Maison, Zogniskowane wywiady grupowe: jakościowa metoda badań marketingowych, PWN, Warszawa 2001, s. 30.
11 W krajowej literaturze przedmiotu funkcjonuje także akronim FGI od angielskiej nazwy ZWG (Focused Group Interviews).
12 J. Lisek – Michalska, P. Daniłowicz, Op. cit., s. 12.
elektronicznych, problem ten zaczyna tracić na znaczeniu. Należy postawić wobec powyższego pytanie: Czy rzeczywiście trzeba zaniechać posługiwania się wywiadami grupowymi w codziennej praktyce badawczej, ograniczyć ich wykorzystanie do minimum albo sprowadzić do roli pomocniczej? Myślę, że na podstawie zrealizowanego przeze mnie projektu można będzie udzielić odpowiedzi przeczącej. Pomimo problemów metodologicznych, które napotkano w trakcie realizacji zogniskowanych wywiadów grupowych oraz analizy zebranego materiału, nie można zgodzić się z przekonaniem, iż tego typu badania są odpowiednie jedynie dla celów marketingowych, a okazują się bezużyteczne w projektach o charakterze antropologicznym i etnograficznym. Z pewnością wprowadzone muszą zostać odmienne zasady transkrypcji (bardziej szczegółowe, sporządzane w oparciu o zasady wypracowane przez wielu badaczy społecznych), a także sposób prowadzenia dyskusji przez moderatora. R. Barbour uwypukla umiejętność sprzedaży, która powinna być ceniona w przypadku moderatorów – specjalistów marketingowych. Jak słusznie zauważa: „Badacze marketingowi zajmują się sprzedawaniem produktów (grupy fokusowej i moderatora) klientowi, co naturalnie wiąże się z potrzebą zachwalania towaru i <<krzykliwą reklamą>>
13”. Moderator zatrudniony w projektach socjologicznych musi wypracować inny sposób dotarcia do uczestników, przykuć ich uwagę, niekoniecznie odwołując się przy tym do reguł, którymi rządzi się ekonomia. Ponadto, dzięki nagraniom audio – video możliwe było sporządzenie dokładnych transkrypcji, które następnie będzie można wykorzystać do analizy konwersacyjnej i dyskursu, na których opiera się niniejsza praca doktorska. Podstawowym kryterium weryfikacji tezy jest prawidłowe przeprowadzenie wywiadów fokusowych na tematy z dziedziny antropologii, socjologii i etnografii. O poprawności realizacji przedsięwzięcia będzie można mówić wtedy, gdy:
W sferze lingwistycznej (morfologicznej) i prozodycznej wypowiedzi respondentów:
będą obecne w dużej ilości stałe, dające się wyodrębnić markery mowy (przedłużenia głosek, nakładanie się „kolejek”, poprawki, cytowanie innych), świadczące o naturalnym przebiegu rozmowy. Proporcje między wymiarem zadaniowym i emocjonalnym badanych i moderatora będą wynosiły 50:50 (bądź zbliżały się do tego wyniku). W kolejkach moderatora będą występowały równe proporcje pomiędzy komunikatami retorycznymi (odpowiedzialnymi za wymiar emocjonalny) i świadczącymi o aktywnym słuchaniu (wyrażającymi zorientowanie na realizację zadania). Ujawni się przewaga tematów sekundarnych nad prymarnymi, a czas
13 R. Barbour, Op. cit., s. 136.
utrzymywania się przy głosie kierującego wywiadem nie będzie przekraczał 20%
całego spotkania. Wątki poboczne będą głównie inicjowane przez respondentów (niezależnie od tego, czy będą bezpośrednio odnosiły się do głównego tematu dyskusji, czy też nie). Moderator będzie dążył do zachowania linearnej struktury poruszanych wątków (zgodnie z kolejnością, zapisaną w scenariuszu wywiadu).
W sferze semantycznej zachowana zostanie zgodność merytoryczna z głównym tematem fokusów – czyli obecne będzie snucie narracji, bez wtrącania dużej ilości wątków pobocznych i dygresji (ale tylko niezwiązanych z głównym tematem dyskusji). W tym konkretnym badaniu oznacza to uzyskanie pogłębionych odpowiedzi dotyczących relacji polsko-ukraińskich i polsko-niemieckich występujących w badanych miejscowościach, na podstawie których będzie można sformułować wiążące wnioski (to także ukazanie się odmiennych stylów argumentacji zajmowanego stanowiska). W tym znaczeniu wyniki będą miały wymiar praktyczny, a konkluzje staną się przydatne dla osób i instytucji lokalnych, którym będzie zależało na rozwiązaniu antagonizmów w danej społeczności. Zaistnieje wtedy możliwość zaproponowania działań mających na celu doprowadzenie do zgodnego współżycia i pojednania, a wraz z nimi wzrostu samowiedzy mieszkańców, dzięki dostrzeżeniu funkcjonowania grupy mniejszościowej (jej potrzeb i obaw).
W potwierdzeniu wyżej postawionej tezy będzie pomocne porównanie wyników zebranych z dwóch lub większej ilości grup, zorganizowanych w danej miejscowości, które pozwoli na ocenę wiarygodności poszczególnych respondentów. Odpowiedzi szczere powinny znaleźć swoje potwierdzenie w obydwu zespołach, rozbieżności będą świadczyły zaś o fałszowaniu (niekoniecznie świadomym) obrazu społeczności lokalnej wśród części uczestników. Dotyczy to założenie wszystkich omawianych podczas wywiadów kwestii, a zwłaszcza obiektywnie faktualnych, czyli opisowych (w tym i fałszywych), a także subiektywnych (intersubiektywnie niesprawdzalnych) oraz ocen.
1.1.2 Wielofunkcyjność metody ZWG
Zakładam w pracy, że badania fokusowe mogą stanowić doskonałe uzupełnienie
projektów nastawionych na purystycznie rozumiany pomiar lub mogą być wykorzystywane
autonomiczne i jako technika eksploracji pytań badawczych. Ujawniają także inne niż
dominujące spojrzenia na dane zjawisko, niekiedy mało popularne wśród lokalnej
społeczności oraz rzucają nowe światło na problemy, z którymi borykają się mieszkańcy
małych miejscowości. Powyższa hipoteza zostanie poddana weryfikacji podczas prezentacji wyników analizy konwersacji i dyskursu zrealizowanych wywiadów grupowych w wybranych małych i średniej wielkości miastach. Głównym kryterium weryfikacji tej tezy (poza warunkami koniecznymi do spełnienia w punkcie 1.1.1) jest możliwość dojścia do uogólnionych wniosków na podstawie zróżnicowania respondentów pod względem narodowości, konfesji, wieku, płci itp bez wykorzystania pomiaru ilościowego (metod i typów analiz). Założenie to zostanie spełnione, gdy zarówno na poziomie prozodycznym, jak i semantycznym wypowiedzi wystąpią różnice opinii ze względu na odmienną proweniencję (polską, ukraińską, śląską, niemiecką), wiek (do 45 lat i powyżej), przynależność do innego obrządku religii chrześcijańskiej (rzymskokatolickiego, greckokatolickiego, prawosławnego, ewangelicko-augsburskiego), a także status (przedstawiciele miejscowej władzy i elity intelektualnej oraz pozostali mieszkańcy). Nie powinny być one jednak na tyle silne, aby uzyskać zupełnie przeciwstawne obrazy relacji między mniejszością, a większością kulturową na danym terenie, a także pojawiających się antagonizmów i dochodzenia do pojednania.
Wtedy, gdy warunek „umiarkowanego zróżnicowania” badanych zostanie spełniony można przypuszczać, że większość interlokutorów będzie dzielić się z moderatorem szczerymi opiniami. Szczerość odpowiedzi będzie rozumiana w niniejszej pracy jako nie ukrywanie swoich myśli, uczuć, zamiarów itp. Za Małym słownikiem języka polskiego można powiedzieć, że jest to „otwarty, nieobłudny, będący wyrazem czyjejś prawdomówności, braku fałszu, nie udawany, istotny, rzeczywisty, bez wpływów
14” sposób artykułowania poglądów.
Nie bez znaczenia dla rozumienia pojęcia szczerości jest również definicja wiarygodności zaproponowana przez K. Lutyńską. Jej zdaniem nie można ocenić danej wypowiedzi bez przyjęcia oceny stopnia „trafności” (uzyskiwania informacji prawdziwych) i „istotności”
(dostarczenia poszukiwanych informacji
15). Zarówno trafność, jak i istotność są wskaźnikami szczerości. Ważnym kryterium weryfikującym wielofunkcyjność ZWG powinno być ukazanie wyników jako uzupełnienia danych pochodzących z badań kwestionariuszowych prowadzonych na podobne tematy, które umożliwi lepsze i pogłębione zrozumienie problemów danej społeczności. Ponadto należy spodziewać się, że odpowiedzi będą bardziej szczere w grupach heterogenicznych, dobranych ze względu na odmienne kryteria płci, wieku, narodowości, konfesji oraz statusu społecznego. Grupy homogeniczne, w których członkowie są podobni do siebie przynajmniej ze względu na jedną cechę społeczno- demograficzną będą w większym stopniu skłonne do zafałszowywania odpowiedzi. Można
14 E. Sobol (red.), Mały Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa, 1995, s. 904.
15 K. Lutyńska, Op. cit., s. 97.
sformułować taką zależność na podstawie licznych badań z psychologii społecznej, spośród których najbardziej znanym jest eksperyment przeprowadzony przez Bibb Latane i Johna Darleya, polegający na symulacji wypadku samochodowego i obserwowaniu reakcji świadków zdarzenia. Najważniejszy wniosek płynący z badań, mówi o tym, że uczestnicy będą znajdować się w polu większego oddziaływania osób im podobnych. Ocena innych będzie kluczowa dla przyjęcia postawy (udzielenia pomocy lub jej zignorowania)
16.
Innym przykładem są badania Muzafera Sherifa, które odnosiły się z kolei do obserwowania przez kilka osób świecącego nieruchomego punktu. Zgromadzeni w zaciemnionym pomieszczeniu pod wpływem iluzji dochodzili do wniosku, że obiekt jednak ulega przemieszczeniu (opisywano nawet kierunek i tempo zmian)
17. W eksperymencie Salomona Asha każdemu badanemu prezentowano dwa odcinki identycznej długości w obecności anonimowych osób, które czuwały nad prawidłowym przebiegiem przedsięwzięcia.
Następnie pytano się o to, który z odcinków jest dłuższy. Pomocnicy eksperymentatora wskazywali na jeden z nich, co też utwierdzało w tym przekonaniu badanego. Obydwa eksperymenty pokazują jak silne jest oddziaływanie grupy na jednostkę (opinie, postawy) i jej obawa przed byciem wykluczonym z zespołu
18. Należy zwrócić ponadto uwagę na fakt, iż ludzi cechuje skłonność do postrzegania i definiowania otaczającej ich rzeczywistości w odniesieniu do zbiorowości i środowisk, z którymi identyfikują się. Oddziaływanie w przypadku obydwu eksperymentów nie byłoby tak silne, gdyby nie działała także reguła
„podobieństwa”, czyli odbierania pomocników badacza jako osób, które posiadają zbliżone cechy W psychologii społecznej taki mechanizm prowadzi do „podstawowego błędu atrybucji
19”. Zjawisko to objawia się poprzez upatrywanie źródła niepowodzeń własnej grupy odniesienia w czynnikach zewnętrznych (losowych), a porażek zespołu konkurującego w niedoskonałości poszczególnych jej członków (czyli wewnątrz).
1.1.3 Mechanizmy konformizujące i ich wpływ na wartość otrzymanych wypowiedzi
Uczestnicy wywiadu grupowego podlegają wzajemnym wpływom psychologicznym i społecznym, a także mechanizmom grupowym. Wiedza wygenerowana w trakcie konwersacji
16 Zob. J.M. Darley, B. Latane, Bystander intervention in emergencies. Diffusion of responsibility, „Journal of Personality and Social Psychology”, 1968(8), ss. 377-383.
17 E.Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł. Zyski i S-ka, Poznań 1997, ss. 234-237.
18 P.G. Zimbardo, Psychologia i życie, PWN, Warszawa 2004, ss. 243-246.
19 Pojęcie wprowadził Lee Ross w 1977, za: E.Aronson, T.D.Wilson, R.M.Akert, Op. cit., ss. 176-179 i R.Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańskie Wydawnictwo psychologiczne, Gdańsk 1996, ss. 137-139.
ma charakter wiedzy wspólnej
20. Interlokutorzy bazują często na faktach, informacjach i wiadomościach, dotyczących badanego problemu, podawanych w środkach masowego przekazu, od rodziny, sąsiadów lub znajomych. Dyskutanci następnie ustalają, czy usłyszane i zaczerpnięte z zewnętrznych źródeł informacje są wiarygodne i czy mogą być wypowiedziane na forum.
Duże znaczenie odgrywa w tym wypadku teoria spirali milczenia autorstwa Elizabeth Noelle – Neuman
21. Respondenci ulegają mechanizmom konformistycznym i udzielają odpowiedzi społecznie akceptowanych. Nie chcą być odrzuceni przez grupę z powodu wygłaszanych poglądów. Aby uniknąć ostracyzmu i alienacji dostosowują swoje opinie i zachowania do pozostałych uczestników – podporządkowują się innym. Jednak nie w każdym czasie i okolicznościach badani ulegają konformizmowi. Mogą za to przejawiać dwa skrajne zachowania: dominacji i pewności siebie lub wycofania się i lęku. W pierwszym przypadku badani próbują częściej niż inni uczestnicy zabierać głos, bardziej ekspansywnie gestykulować i chętnie wypowiadać „mało popularne” opinie. W drugim natomiast, respondenci zachowują się biernie, odzywają się sporadycznie i są bardziej powściągliwi w okazywaniu emocji. W innych sytuacjach, rozmówcy mogą wyrażać bunt – gdy kategorycznie podkreślają odmienność własnych poglądów, jednocześnie wyłamując się z głoszenia społecznie akceptowanych opinii. Problemem badawczym, w przypadku tak postawionej tezy jest sprawdzenie, czy w rzeczywistości tego typu procesy zachodzą i w jakich warunkach. Kryterium sprawdzające obejmuje w tym wypadku:
Identyfikację i opis oddziaływania poszczególnych mechanizmów konformizujących (jak na przykład „jazda na gapę”, „efekt Ringellmana
22”). Na podstawie ich występowania będzie możliwe nazwanie i określenie wpływu tych zjawisk na dynamikę grupy.
Efekty zjawiska „spirali milczenia”, czyli pojawianie się opinii „społecznie akceptowanych” będzie miało swoje odzwierciedlenie w poszczególnych odpowiedziach respondentów.
Duży stopień konformizmu będzie świadczył też o sztuczności wywiadu, braku poczucia bezpieczeństwa i zaburzeniach samoidentyfikacji. Można zaryzykować postawienie hipotezy, że im częściejrespondent będzie podawał ilustrację w postaci cytatów wypowiedzi innych na potwierdzenie swojego stanowiska, tym bardziej będzie pozostawał pod wpływem
20 Cyt. za: I. Anuszewska, Sondaże – zwierciadło społeczeństwa. Rytuały komunikacyjne a kreowanie wiedzy wspólnej, Cedewu.pl, Warszawa 2010, s. 21.
21 I. Anuszewska, Op. cit., s. 187.
22 Zjawiska zostaną opisane szerzej w rozdz. 2 niniejszej rozprawy.
mechanizmów konformizujących. Wystąpią także różnice co do ilości, rodzaju i częstotliwości występowania zjawisk paralingwistycznych w jego narracji – rzadziej będzie dochodziło do „walki o głos” i nakładania się wypowiedzi, czy też sama prozodia powinna być mniej emocjonalna.
Rozpoznanie struktur wypowiedzi (poszczególnych kolejek i sekwencji) świadczących o przejawianiu konformizmu przez uczestników. Ich konstrukcja może być bardziej chaotyczna, a na jej podstawie uda się zidentyfikować momenty zmiany zajmowanego stanowiska pod wpływem innych (na przykład poprzez stwierdzenia typu: „Jednak zgodzę się z tobą...”), czy też neutralizowania poglądów („To co powiedziałem, odnosiło się do innych warunków, natomiast w tej kwestii masz rację, jak i pozostali”).
Oddziaływanie wypowiedzi moderatora na zmianę postaw respondentów poprzez stosowanie niektórych środków retorycznych i związanych z aktywnym słuchaniem w zależności od aktualnego kontekstu rozmowy. Przykładowo, badany słysząc pytanie pogłębiające może przyjąć błędne założenie, że jego odpowiedź nie podobała się prowadzącemu i żąda od niego wyartykułowania pewnego „poprawnie politycznego”
sądu.
1.1.4 ZWG jako zjawisko komunikacyjne
Wywiad fokusowy jest jednocześnie „rozmową opartą na zadawanych pytaniach” i
„procesem opartym na obserwacji ludzkich zachowań, reakcji i opinii
23”. Można mówić zatem, że w tym wypadku ma się do czynienia z dualizmem poznawczym. Warto zdać sobie sprawę z występowania szeregu działań uczestników, wynikających ze wzajemnej komunikacji. Istotną rolę odgrywa w tym przypadku atrybucja, która polega na przypisywaniu znaczenia zachowaniom pozostałych uczestników
24. Niemniej jednak, istnieje ryzyko błędnego umiejscowienia działań własnych i innych dyskutantów w strukturze wywiadu.
Pojawić się może wtedy pochopne osądzanie rozmówców, na podstawie chociażby kolejno wypowiadanych opinii. Z drugiej strony, można spotkać się z wzajemnym postrzeganiem siebie przez pryzmat stereotypów. Uprzedzenia te wynikają z zakwalifikowania danej osoby do pewnego systemu kategoryzacji, ze względu na przejawiane przez nią cechy społeczno - demograficzne (obserwowalne: płeć, wiek, nieobserwowalne: zawód, wykształcenie),
23 Inquiry Market Research, Badania jakościowe, http://www.inquiry.com.pl/wp-content/uploads/2011/02/Badania- jako%C5%9Bciowe-cz.-1.pdf; data: 20.08.2012.
24 R.B. Adler, L.B. Rosenfeld, R.F. Proctor II, Relacje interpersonalne. Proces porozumiewania się, Rebis, Poznań 2011, ss.
51 – 52.
psychologiczne (osobowość: ekstrawertyk, introwertyk, neurotyk) i behawioralne (objawiające się w postaci konkretnych działań).
Respondenci mogą być także podatni na efekty „pierwszeństwa” i „świeżości”
25. O ile niektórzy rozmówcy mogą wyrobić sobie o kimś zdanie na podstawie pierwszego wrażenia (czynnikiem determinującym może być przykładowo aparycja lub pozostałe komunikaty niewerbalne), o tyle innym zapadnie w pamięć ostatnia wypowiedź lub zaprezentowanie siebie w bliskim odstępie czasowym (zwłaszcza, gdy słowa wywołały żywą reakcję
„publiczności”). Efekt „halo” charakteryzuje się natomiast pozytywnym postrzeganiem uczestnika ze względu na zaobserwowaną pożądaną cechę
26. Pomimo tego, że nie może się pochwalić żadną merytoryczną wiedzą na temat, wokół którego prowadzona jest dyskusja, przez całą konwersację występuje na uprzywilejowanej pozycji. Do pozostałych mechanizmów psychologicznych pojawiających się w trakcie interakcji grupowej, należy zaliczyć: skupianie się na ochronie własnego ego, bardziej pobłażliwe osądzanie siebie niż innych, przecenianie roli oczywistości oraz patrzenie na innych przez pryzmat własnych cech i zachowań
27. Kryterium weryfikującym będzie w tym przypadku obserwacja reakcji respondentów na wypowiedzi pozostałych rozmówców. A ściślej rzecz ujmując dokona się ona w trzech aspektach:
Zmiany zachowania i odpowiedzi interlokutorów pod wpływem innych badanych – możliwość ich zaobserwowania na podstawie konkretnych komunikatów werbalnych i niewerbalnych, struktur wypowiedzi, podejmowanych wątków w dyskusji. Ze względu na ten czynnik, respondent może częściej posługiwać się przedłużeniem głosek, poprawkami, powtórzeniami wybranych słów lub fragmentów zdania, świadczącymi o odczuwaniu niepewności i wahania. Charakteryzowała będzie go większa skłonność do cytowania ważnych w subiektywnej ocenie osób napotkanych w przeszłości lub autorytetów. Różnice powinny znaleźć także swoje odzwierciedlenie w semantyce narracji i jej strukturze, która będzie odwoływała się do wypowiedzi przedmówców. Badany może stosować identyczne sformułowania jak jego poprzednicy, a także przejawiać tendencję do odbiegania od głównego tematu dyskusji i popadania w dygresje.
Zmiany zachowania i odpowiedzi badanych pod wpływem moderatora – możliwość ich zaobserwowania na podstawie odpowiednich komunikatów werbalnych i
25 Zob. D.G. Leathers, Komunikacja niewerbalna. Zasady i zastosowania, PWN, Warszawa 2009, ss. 230 – 264.
26 R B. Adler, L.B. Rosenfeld, R.F. Proctor II, Op. cit., s. 111.
27 R.B. Adler, L.B. Rosenfeld, R.F. Proctor II, Ibidem, s. 111.
niewerbalnych, struktur wypowiedzi, podejmowanych wątków w dyskusji. Ze względu na stosowanie przez prowadzącego wielu środków retorycznych istnieje ryzyko nieprawidłowego zrozumienia jego rzeczywistych intencji odnośnie np.
klaryfikacji wypowiedzi przez badanego. Temu zjawisku mogą towarzyszyć zmiany takie jak: częstsze stosowanie pojedynczych dźwięków, bardziej powolny sposób mówienia, świadczący o większej kontroli artykułowanych myśli, posługiwanie się konstrukcjami odraczającymi w czasie właściwą odpowiedź, uciekanie od głównego wątku dyskusji itp.
Zmiany zachowania i zadawanych pytań przez moderatora – możliwość ich zaobserwowania na podstawie odpowiednich komunikatów werbalnych i niewerbalnych (środków retorycznych i sygnałów świadczących o aktywnym słuchaniu badanych), form wypowiedzi, podejmowanych wątków w dyskusji. Ze względu na nieustrukturyzowany charakter spotkania, prowadzący musi być przygotowany na nagłe zmiany wątku i zaburzenie linearności całego wywodu. W przypadku, gdy moderator wyrazi zaskoczenie niektórymi wypowiedziami lub będą one nowatorskie dla głównego problemu ZWG, to wtedy zacznie okazywać swój stan poprzez zakłócenia płynności wypowiedzi, a także używanie sformułowań, mających na celu wyjaśnienie stanowisk badanych i kwestii wyartykułowanych przez nich. Nie pozostanie ten mechanizm obojętny na konstrukcję jego „kolejek”, co objawi się poprzez większą ilość kierowanych próśb o doprecyzowanie myśli przez interlokutorów, ich klaryfikację, czy też pogłębianie.
1.1.5 Błędy komunikacyjne występujące pomiędzy uczestnikami oraz znaczenie sygnałów niewerbalnych
Podczas „elastycznej, etapowej i ewolucyjnej
28” dyskusji, jaką jest wywiad fokusowy może dojść do niezgodności we wzajemnym postrzeganiu respondentów. Narażeni są tym samym na popełnienie kilku błędów, związanych z irracjonalnymi procesami myślenia. Do takich pomyłek należy zaliczyć:
„Błąd doskonałości” (zakładanie, że wartościowa osoba powinna wyjść obronną ręką z każdej opresji, czy niekomfortowej sytuacji),
„Błąd aprobaty” (stawianie sobie za cel akceptację każdego człowieka, niezależnie od stopnia rozbieżności jego poglądów z naszymi),
28 H.J. Rubin., I.S. Rubin, Jak zmierzać do celu nie wiążąc sobie rąk [w:] L. Korporowicz (red.), Ewaluacja w edukacji, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, ss. 202 – 207.
„Błąd powinności” (skupianie się na tym, jak powinno być, na stanie idealnym, tracąc jednocześnie z oczu faktyczny stan rzeczy),
„Błąd nadmiernego uogólniania” (formułowanie własnych opinii, poglądów i przekonań na podstawie niewielkiej lub mało znaczącej ilości przesłanek, pomijając bardziej dokładne zbadanie problemu),
„Błąd sprawstwa” (unikanie słów, wywoływania przykrych uczuć i zachowań, które mogłyby w jakikolwiek sposób zranić lub dotknąć drugą osobę),
„Błąd bezsilności” (zewnątrzsterowne postrzeganie wpływu jednostki na jej działania, upatrywanie w czynnikach losowych biegu wydarzeń, niski stopień kontroli nad własnym życiem),
„Błąd katastroficznych oczekiwań” (silne przekonanie o nieuchronnym pojawieniu się czegoś złego, niekorzystnego, fatalizm)
29.
Istotne z punktu widzenia analizy odpowiedzi i zachowań respondentów, oprócz używanego zasobu słownictwa, są komunikaty niewerbalne wysyłane przez dyskutantów. Po pierwsze, sygnały te informują o bieżących stanach emocjonalnych, odczuciach i samopoczuciu, a po drugie niosą za sobą klarowny przekaz o poglądach i postawach rozmówców. Odmienna będzie mowa ciała osób, które odwołują się do wiedzy wspólnej, przykładowo zapośredniczonej przez środki masowego przekazu od sytuacji, w której respondenci przedstawiają skrajnie przeciwstawne opinie. Można wskazać zarówno czynniki wewnętrzne (szumy fizjologiczne, semantyczne i psychologiczne), jak i zewnętrzne (zakłócenia mechaniczne, takie jak: hałas, słabe oświetlenie, wysoka/niska temperatura pomieszczenia, w którym odbywa się konwersacja, obecność przedstawiciela klienta badania w trakcie dyskusji itp.), które mają wpływ na ogół procesów zachodzących pomiędzy uczestnikami (włącznie z moderatorem). Przydatna w dekodowaniu wzajemnie wysyłanych komunikatów, może okazać się znajomość znaczenia poszczególnych gestów, wyrazu twarzy, dystansu czy zachowań parajęzykowych i ekstralingwistycznych (zaburzeń płynności mowy) (typu: „aha”, „hm”, „e”)
30. Kryteria weryfikacji tezy w tym wypadku obejmą:
Identyfikację i opis błędów komunikacyjnych pojawiających się w poszczególnych dyskusjach na podstawie wypowiedzi respondentów i prowadzącego. Najczęściej w kolejkach i sekwencjach, zarówno w warstwie prozodycznej, jak i semantycznej będą wyrażane błędy: „aprobaty”, „powinności”, „nadmiernego uogólniania” i
„katastroficznych oczekiwań”. Oprócz warstwy znaczeniowej, wypowiedziom będą
29 Por. R.B. Adler, L.B. Rosenfeld, R.F. Proctor II, Op. cit., ss. 243 – 249.
30 M.L. Knapp, J.A. Hall, Komunikacja niewerbalna w interakcjach międzyludzkich, Astrum, Wrocław 1997, s. 489.
towarzyszyły rzadsze zakłócenia płynności mowy, gdyż interlokutorzy na ogół nie są świadomi popełnianych błędów komunikacyjnych i przyjmują wiele kwestii poruszonych w dyskusji jako imperatyw, którego nie uda się nikomu zanegować.
Charakterystycznym przejawem tego typu zachowań będzie większa pewność siebie i chęć kontynuowania rozpoczętych wątków (abstrahując od tego, czy mają one związek z głównym tematem), z większym prawdopodobieństwem częściej też będą inicjowali nowy wątek sekundarny (w przypadku respondentów) lub pogłębiali wątek prymarny (w przypadku moderatora).
Rozpoznanie relacji łączących błędne postrzeganie przez badanych innych informatorów i prowadzącego spotkanie z wiedzą wspólną i mechanizmami konformizującymi. Jest to możliwe dzięki analizie dyskursu i warstwy semantycznej wypowiedzi. Można przypuszczać, że im większa skłonność do popełniania błędów komunikacyjnych, tym częściej uczestnicy będą odwoływali się do zasobu wiedzy wspólnej, a przez to ukażą się postawy konformistyczne. Za istotne kryterium w tym przypadku można uznać dobór słownictwa informatorów i prowadzącego.
1.1.6 Wpływ kontekstu i zmieniającej się sytuacji wywiadu na wartość odpowiedzi badanych
Dużą rolę odgrywa zatem kontekst wypowiedzi i ciągle zmieniająca się sytuacja wywiadu w trakcie toczącej się dyskusji. Należy zdawać sobie sprawę z tego, że każda zmiana intonacji, akcentowania, pojawianie się zakłóceń płynności mowy, wtrącenia, tłumaczenia i przedmowy (typu: „myślę, że”, „wydaje mi się” itp.)
31mają wpływ na uzewnętrznianie własnych poglądów przez uczestników. Jednocześnie procesy zachodzące w trakcie konwersacji oddziaływują w takim samym stopniu na ujawnianie zakresu posiadanej wiedzy wspólnej przez respondentów, na temat omawianego zagadnienia, jak i rozbieżności opinii. Do równie ważnych elementów konstytuujących wzajemne zrozumienie dyskutantów, należy zaliczyć precyzję wypowiedzi (stopień jej szczegółowości – odpowiedź lakoniczna lub adekwatna do zadanego pytania, odnosząca się do zdobytego doświadczenia) i wewnętrzną zgodę (na ile grupa charakteryzuje się antagonizmem, a na ile dążeniem do wypracowania konsensusu). Ze strony osoby moderującej pomocnym narzędziem do sprawowania kontroli nad dynamiką wywiadu może okazać się stworzenie listy z uporządkowanymi hierarchicznie wątkami do rozważań, czy zadawanie klaryfikujących, pogłębiających i uszczegóławiających
31 T. Rapley, Analiza konwersacji, dyskursu i dokumentów, PWN, Warszawa 2010, s. 152.
pytań. Niewątpliwie, stosowanie tego typu „zabiegów” przyczynia się do lepszego poznania, interpretowania i zrozumienia języka osób badanych (sposobu wysławiania się, konotacji i denotacji nadawanych różnym zjawiskom, przedmiotom itp.)
32. Kryteria weryfikacji tej tezy wynikają z tego, że mogą wystąpić 4 konsekwencje zmiany sytuacji wywiadu:
gdy komunikaty w warstwie semantycznej i prozodycznej będą że sobą zbieżne,
gdy komunikaty w obydwu obszarach będą rozbieżne,
gdy w warstwie semantycznej będą zbieżne, a prozodycznej rozbieżne,
gdy w warstwie semantycznej będą rozbieżne, a w prozodycznej zbieżne.Dzięki systematycznemu porównywaniu poszczególnych kolejek i sekwencji uczestników, uda się wyodrębnić powyższe sytuacje, a co za tym idzie prześledzić zmiany, jakie wtedy zachodzą. Zachowania i odpowiedzi pod wpływem zmiany sytuacji wywiadu będą podlegały fluktuacji na zasadzie bodźca i reakcji. Moderator zechce pogłębić odpowiedź badanego, a respondent może to działanie zrozumieć jako atak na jego stanowisko.
Mimowolnie zmieni swoją postawę, co pociągnie ze sobą przeformułowanie odpowiedzi.
Elementem weryfikacji omawianej tezy powinno być stworzenie typologii respondentów ze względu na przejawianie zgodności i rozbieżności w warstwach prozodycznej i znaczeniowej komunikatów.
1.1.7 Naturalność vs sztuczność sytuacji wywiadu
Jak można zauważyć, wiele argumentów teoretycznych przemawia za tym, że interakcje pojawiające się w szeroko ujętym świecie społecznym da się przełożyć na mniejszą skalę podczas wywiadu fokusowego. Pojawia się jednak pytanie, do jakiego stopnia można utożsamiać wymianę poglądów zachodzącą naturalnie, w sposób niewywołany dodatkowymi czynnikami, czy też obecnością moderatora z dyskusją przebiegającą w nieco sztucznych i laboratoryjnych warunkach, w specjalnie zaaranżowanym pomieszczeniu? Warto dodać, że pomimo zaplanowanego charakteru konwersacji, nie ma się w tym przypadku do czynienia ze standaryzacją warunków (jak chociażby w przypadku ankiety, czy wywiadu kwestionariuszowego). Sposoby myślenia nie są narzucane a priori uczestnikom, ograniczone jest też ramowanie języka (wtłaczanie w gotowe schematy wypowiadania się na dany temat)
33osób badanych (zapewniona jest swoboda wypowiedzi każdemu członkowi zespołu, status poznawczy, czas i miejsce zajmowane w przestrzeni fizycznej). Dlatego można przypuszczać,
32 Powyższe wątki zostaną szerzej omówione w kolejnych częściach niniejszej dysertacji.
33 Zob. G. Lakoff, Nie myśl o słoniu. Jak język kształtuje politykę, Łośgraf, Warszawa 2011, ss. 29 – 31.
że metoda zogniskowanego wywiadu grupowego, spośród wszystkich dostępnych technik jakościowych i ilościowych, najbardziej przybliża nienaturalną sytuację badania do luźnych rozmów, które są prowadzone codziennie (w domu, pracy, szkole itp.). Źródłem weryfikacji tezy będą:
Zachowania i wypowiedzi badanych, a zwłaszcza zjawiska paralingwistyczne, które występują w określonych proporcjach, umożliwiających zdefiniowanie naturalnego bądź sztucznego charakteru konwersacji.
Zachowania i wypowiedzi moderatora – stosowane przez niego środki komunikacyjne, w tym retoryczne i świadczące o aktywnym słuchaniu osób badanych, a także komunikacja niewerbalna, które umożliwią zdefiniowanie naturalnego, bądź sztucznego charakteru konwersacji.
Zaś kryteria przyjęcia tezy brzmią następująco:
Większa ilość komunikatów paralingwistycznych w wypowiedziach badanych będzie świadczyła o naturalnym przebiegu rozmowy, zwłaszcza związanych z podtrzymywaniem rozmowy (realizacją wymiaru emocjonalnego), jak też i zakłóceniami płynności wypowiedzi.
Występowanie wątków pobocznych i pojawianie się większej ilości tematów sekundarnych będzie wskaźnikiem tego, że respondenci poczują się bardziej swobodnie (bez konieczności przysłowiowego „ciągnięcia ich za język”). Przez to spotkania fokusowe zyskają na swojej naturalności.1.2 Plan badań i założenia wstępne prowadzonych analiz
Plan badań opiera się na założeniu, że uczestnicy wywiadu dysponują pewnym zakresem wiedzy wspólnej na główny temat dyskusji (problemy społeczności lokalnych, relacje pomiędzy przedstawicielami kultury dominującej i mniejszościowej), czyli na to, co stanowi „mistyfikowany
34” i zakamuflowany przedmiot badań. Dotyczy to prawd ogólnych, co do których wszyscy respondenci się zgadzają i wyrażają jednogłośnie określony pogląd – i to jest w rzeczywistości wiedza wspólna. Z drugiej strony, wiedza wspólna może być fałszywa albo pozorna – respondenci zgadzają się, co do pewnych faktów, nie mając o nich żadnego pojęcia, przychylają się zatem do opinii ogółu, powielają punkty widzenia akceptowane społecznie, które są bardziej ugrzecznione lub poprawne politycznie. Tym
34 Cel badania jest metodologiczny, a dyskusje są ukierunkowane na konkretny temat - relacji przedstawicieli kultury dominującej i mniejszościowej w środowiskach wielokulturowych. Prawdziwy przedmiot badań w tym znaczeniu jest zakamuflowany.
