Techniki moderowania

Kierowanie dyskusją jest złożoną i zarazem odkrywczą rolą, przed którą postawiony jest każdy moderator. Powinien on przede wszystkim skupić rozmówców na tym, co stanowi prawdziwy temat dyskusji bez nadmiernego wtrącania wątków pobocznych, przy jednoczesnym braku dominacji i narzucania respondentom swojej wizji rozwoju wydarzeń.

Cechą wyróżniającą dobrego prowadzącego ma być dążenie do zrównoważenia sił w grupie, to znaczy odpowiednie reagowanie na uczestników aktywnych i próbujących wcielić się w rolę eksperta oraz wycofanych. W celu właściwego spełnienia swojej roli w strukturze wywiadu grupowego, do dyspozycji moderatora pozostawiony jest niemały zasób narzędzi kontrolnych, służących usprawnieniu komunikacji, uwypukleniu skrajnych stanowisk, pogłębieniu i klaryfikacji wypowiedzi rozmówców, a także wykorzystaniu technik niewerbalnych o charakterze porządkowym i podtrzymującym dyskusję²³⁶.

W pierwszej kolejności, moderator może wybrać jeden z dwóch najbardziej popularnych stylów konwersacji: dyrektywny bądź niedyrektywny²³⁷. Dyrektywne prowadzenie dyskusji polega na aktywnym odgrywaniu roli kierującego, zadającego ściśle określone i sformułowane pytania oraz pogłębianiu wątków powiązanych z tematem spotkania. Za cenę uzyskania bardziej dokładnych informacji, traci się jednak w dużym stopniu spontaniczność i naturalność wypowiadania opinii. W przypadku niedyrektywnego prowadzenia dyskusji większe znaczenie odgrywa swobodne komunikowanie się moderatora i respondentów oraz nastawienie na osiągnięcie eksploracyjnego charakteru badań. Styl w mniejszym stopniu ustrukturyzowany stanowi niebywałą okazję do prześledzenia interakcji w zespole, czyli obserwacji dynamiki grupowej oraz pojawiających się komunikatów niewerbalnych. Często spotyka się jednak „wypośrodkowany” sposób moderowania, znajdujący się pomiędzy modelem dyrektywnym i niedyrektywnym. Dzięki temu zjawisku, możliwa jest większa elastyczność i dostosowanie się prowadzącego do zmieniającej sytuacji wywiadu. Doświadczeni moderatorzy wybierają zazwyczaj trzecią możliwość, w celu wydobycia ważnych informacji oraz przybliżenia w jak największym stopniu fokusa do naturalnej rozmowy²³⁸.

Najlepsze rezultaty w kierowaniu grupą osiąga się wtedy, gdy z jednej strony posiada się realną władzę nad uczestnikami, a z drugiej nie daje się odczuć nad nimi przewagi.

Zogniskowany wywiad grupowy nigdy nie powinien być zredukowany do stawiania pytań i

236 M. Hennik, Op. cit., s. 177.

237 D. Stewart, R. Shamdasani, Focus Groups: Theory and Pratice. Applied Social Research, Methods Series, vol. 20, Newbury Park 1990, CA, Sage Publications, za: M. Hennik, Op. cit., ss. 177-178.

238 D. Stewart, R. Shamdasami, Op. cit., za: M. Hennik, Op. cit., ss. 177-178.

otrzymywania krótkich, jednoznacznych odpowiedzi, a tym samym przypominać serii prowadzonych w tym samym czasie indywidualnych wywiadów pogłębionych. Przeciwnie – powinien być konwersacją w pełnym znaczeniu tego słowa, czyli odbywać się pomiędzy respondentami. Częstym błędem popełnianym przez niedoświadczonych prowadzących jest zarzucanie badanych pytaniami, co z kolei zagłusza potrzebę konfrontacji i dzielenia się poszczególnymi opiniami wśród interlokutorów. Wytworzona w ten sposób sytuacja spotkania nosi znamiona sztuczności i wywołuje dosyć szybko sterylną atmosferę laboratorium²³⁹. U respondentów pojawia się wtedy oczekiwanie na swoją „kolejkę”

wypowiedzenia się w danej kwestii. Ważnym jest, aby wykorzystać energię dyskusji grupowej i siły interakcji pomiędzy dyskutującymi na potrzeby generowania nowych pomysłów i otrzymywania odpowiedzi pomocnych w głębszym zrozumieniu tematu spotkania. Prawidłowe skanalizowanie efektów składających się na dynamikę grupową powinno stanowić nadrzędną umiejętność moderatora²⁴⁰. Ta cecha z kolei mocno wiąże się ze zdolnością nakierowywania uczestników na główny przedmiot badania, powracając do tematu dyskusji i wygaszając pojawiające się wątki poboczne, które nie wnoszą niczego nowego.

Niewątpliwie cenną zdolnością wykorzystywaną przez moderatora jest zachowanie odpowiednich proporcji pomiędzy mówieniem i słuchaniem respondentów. Doświadczeni badacze zdecydowanie więcej czasu i uwagi przywiązują do tej drugiej czynności po to, aby umożliwić interlokutorom pełne wyrażenie swoich punktów widzenia i opisu omawianej kwestii. Uważne słuchanie pociąga za sobą sposobność moderatora do identyfikacji nowych problemów, na podstawie których ostrożnie i z namysłem uzupełnia scenariusz spotkania²⁴¹. Tym samym zostają zidentyfikowane kwestie, które są ważne dla uczestników. Od moderatora powinno się oczekiwać wykształcenia dwóch sposobów słuchania, tzw.

pasywnego (nierefleksyjnego) i aktywnego (refleksyjnego). Pierwszy rodzaj pomaga wyrazić empatię prowadzącego, co z kolei wzmacnia poczucie swobody w wypowiadaniu się uczestników oraz podtrzymuje rozmowę. Drugi zaś pomaga zachować responsywność w stosunku do słów wypowiadanych przez interlokutorów. Objawia się to poprzez stosowanie takich technik komunikacji werbalnej, jak klaryfikacja, parafrazowanie, wyjaśnianie, podawanie przykładów oraz dokonywanie podsumowań pojawiających się komentarzy²⁴².

239 M. Hennik, I. Diamond, Using Focus Groups in Social Research [w:] A. Memnon, R. Bull (red.), Handbook of the Psychology of Interviewing, John Wiley and Son Ltd., 1999, s. 130.

240 T. Greenbaum, Moderating Focus Group. A Practical Guide for Group Facilitation, Thousand Oaks 2000, CA, Sage Publications, s. 27.

241 M. David, C. Sutton, Social Research: The Basic, Sage Publications, London 2004.

242 E. Fern, Advanced Focus Group Research, Thousand Oaks, CA, Sage Publications, London 2001.

Moderator może także stymulować uczestników spotkania poprzez posługiwanie się obserwującymi i reaktywnymi wiadomości niewerbalnymi. Poprzez niektóre gesty może zainicjować dyskusję, wskazać konkretnego respondenta, aby udzielił odpowiedzi, nie zgodzić się z nim albo z dezaprobatą zareagować na ekspresywną wypowiedź. Do najpopularniejszych oznak, świadczących o niezadowoleniu lub dyskomforcie mogą świadczyć: wzruszanie ramionami oraz niektóre zachowania powiązane z mimiką. Znudzenie może być zasygnalizowane poprzez odchylenie się od stołu i odwrócenie się od grupy, podczas gdy zainteresowanie jest okazywane poprzez siedzenie na wprost uczestników i patrzenie na nich²⁴³. Komunikaty niewerbalne stosowane przez moderatora mogą być rozpatrywane zarówno na poziomie całej grupy (na przykład okazywanie zainteresowania tematem dyskusji), jak i na szczeblu indywidualnych jednostek (w sytuacji, gdy zwraca się do konkretnych respondentów). Powinny mieć także na celu wzmocnienie towarzyszących im wypowiedzi werbalnych²⁴⁴. Prowadzący fokusy międzynarodowe powinni uwzględnić różnice w znaczeniu poszczególnych gestów, które mogą być w odmienny sposób interpretowane w zależności od kultury, której przedstawicielami są interlokutorzy. Nie wszystkie bowiem sygnały niewerbalne mogą zostać odczytane w ten sam sposób przez ludzi na całym świecie. Liczy się w tym wypadku wymiar lokalny przedsięwzięcia.

Do dyspozycji moderatora pozostają także liczne techniki, związane z dalszą klaryfikacją, pogłębianiem oraz wyciąganiem „na powierzchnię” szczegółów z wypowiedzi badanych. Te zabiegi językowe służą stymulowaniu dyskusji oraz eksploracji ważnych, z punktu widzenia przedmiotu badań informacji. Efektywne pogłębianie prowadzi do wzbogacenia treści fokusa o nowe, niezwykle ważne detale, do których dochodzi się na drodze refleksji i wzajemnej wymiany zdań²⁴⁵. Do najpopularniejszych technik można zaliczyć:

 Komunikaty typu: „ah-ha”, „tak”, „rozumiem”, „ok” – pełnią funkcję fatyczną w rozmowie i sygnalizują uczestnikowi, że jest słyszany i rozumiany przez moderatora;

stanowią zachętę do kontynuowania odpowiedzi.

 Refleksyjne pogłębianie – „Czyli to, o czym mówisz jest…” – zawiera parafrazowanie wypowiedzi respondenta i skłania go do udzielenia informacji zwrotnej, że dobrze został zrozumiany jego przekaz.

243 E. Fern, Op. cit..

244 D. Stewart, R. Shamdasani, Op. cit., za: M. Hennik, Op. cit. ss. 177-178.

245 T. Greenbaum, , Op. cit., s. 27.

 Ekspansywne pogłębianie – „Czy możesz coś powiedzieć o tym więcej?”, „Czy możesz podać jakiś przykład?”, „Czy możesz to bardziej dokładnie opisać?” – pytania wprost o uszczegółowienie swojej odpowiedzi wraz z poparciem swoich tez za pomocą przywołania przykładu ilustrującego opinię badanego.

 Cisza – prowokuje do kontynuowania wypowiedzi, jest wyraźnym sygnałem zmuszającym wręcz do pogłębienia lub zabrania głosu przez innego uczestnika.

 Grupowe pogłębianie – „Czy ktoś jeszcze miał takie samo doświadczenie?” – relatywizacja wypowiedzianych słów przez respondenta, wykorzystanie ich w celu poznania opinii pozostałych rozmówców.

 Grupowo wyjaśniane pogłębianie – „Wszyscy zrozumieli twoje stwierdzenie, czy moglibyście bardziej szczegółowo wyjaśnić swój punkt widzenia?” – pytania zachęcające do uzupełnienia przez grupę słów wyartykułowanych przez jednego z jej uczestników.

 Rangowe pogłębianie – „Jak ważny jest to problem?”, „Czy jest on większy niż…?” – pytanie interlokutorów o wagę i doniosłość problemu na tle innych zagadnień poruszanych w dyskusji.

 Pogłębianie na podstawie obserwacji gestów – „Wyglądasz na zmieszanego, zakłopotanego… Czy nie zgadzasz się z takim sformułowaniem problemu?” – prowokowanie do dyskusji na podstawie komunikatów niewerbalnych wysyłanych przez uczestników²⁴⁶.

Moderatorzy w wywiadach fokusowych często spotykają się z sytuacją, gdy kilku uczestników zaczyna nadawać odmienną rangę poruszanym tematom badania. Uwidaczniają się tym samym różne perspektywy w ocenie danego poglądu lub opinii, co powoduje bezpośrednią konfrontację podczas spotkania. Zadaniem prowadzącego jest wychwycenie pojawiających się odmienności i umiejętne przekierowanie towarzyszących temu zjawisku negatywnych emocji na korzyść dynamiki grupowej oraz wykrystalizowania stanowisk respondentów. W tym celu może wykorzystać następujące sformułowania: „Co pozostali myślą na temat omawianego problemu?”, „Czy ktoś jeszcze ma odmienną opinię?”, „Czy ktoś rozpoznaje tą sytuację?”, „Czy ktoś ma inne doświadczenie w związku z daną sytuacją?’,

„Widzę, że trzymasz się za głowę – czy masz odmienne zdanie?”, „Dostrzegam, że dalej macie tę samą opinię na dany temat, a czy wiecie, że niektórzy ludzie mają zupełnie inny

246 M. Hennik, Op. cit., ss. 182-183.

pogląd od waszego?²⁴⁷”. Prowokowanie uczestników do podzielenia się swoim punktem widzenia, zwłaszcza gdy różni się on od opinii ogółu, dodaje nowej wartości całej dyskusji.

Jeśli respondent dzieli się ponadto na forum swoim doświadczeniem, przeżyciami w danej kwestii, to tym samym przyczynia się do ubogacenia całego przedsięwzięcia nowymi danymi, które nierzadko mogły być wcześniej przeoczone przez zleceniodawców badania. W sytuacji, gdy moderator jest przekonany, że któryś z uczestników zgadza się ze swoim przedmówcą, tylko dlatego, żeby uchylić się przed udzieleniem bardziej pogłębionej odpowiedzi, może skierować przykładową bezpośrednią prośbę: „Chcielibyśmy usłyszeć twoją historię, ponieważ ważnym jest poznanie unikalnego doświadczenia w danej kwestii każdego z nas²⁴⁸". Innym zabiegiem jest przekazanie inicjatywy respondentom w dzieleniu się swoimi poglądami, o ile moderator zechce ich wysłuchać i udzielić głosu. Mogą skierować taką prośbę do prowadzącego i w przypadku jego zgody i stwierdzeniu, że poruszany wątek nie odbiega od tematu dyskusji, rozpocząć opowieść o swojej historii lub doświadczeniu²⁴⁹.

Pomocnym w prowadzeniu sesji fokusowej jest wykorzystanie dodatkowych materiałów stymulujących, w celu uatrakcyjnienia i sprowokowania pogłębionej dyskusji. W przypadku takiego spotkania interlokutorzy otrzymują dodatkowe zadania, które polegają na uczestniczeniu w ciekawych i angażujących aktywnościach, powiązanych z generowaniem wartościowych informacji na potrzeby przedsięwzięcia badawczego. Tego typu czynności są szczególnie pomocne w sytuacji, gdy respondenci są przedstawicielami konserwatywnych środowisk, z których trudno wydobyć odmienne punkty widzenia od „powszechnie obowiązujących” w społecznościach, z których się wywodzą. W literaturze znanych jest wiele przypadków dyskusji z wykorzystaniem materiałów stymulujących, które niejednokrotnie pomogły w większym stopniu „otworzyć” interlokutorów:

 Studium planowania rodziny w Pakistanie – zadania z użyciem logo w celu identyfikacji społecznej percepcji odnośnie medycyny i prowadzonych usług²⁵⁰.

 Studium w Indiach z użyciem kart z nazwami chorób – respondenci musieli posortować materiały i zrobić ranking schorzeń według różnych kryteriów²⁵¹.

247 D. Morgan, Focus Groups as Qualitative Research. Second Edition. Qualitative Research Methods Series 16, Thousand Oaks, CA, Sage Publications 1997, s. 53.

248 D. Morgan, Ibidem, s. 53.

249 H. Bernard, Research Methods in Anthropology: Qualitative and Quantitative Approaches, Second Edition, Beverly Hills, CA, Sage, 1994.

250 M. Hennik, R. Stephenson, Evaluation of Marie Stopes Family Planning Programme in Pakistan, Report of Phase I, Baseline University of Southampton, UK 2000.

251 F. Kauser, Maternal Health Care Utilisation Among the Urban Poor of Maharashtra, India, unpulished Ph.D. thesis, University of Southampton, 2001.

 Studium nad antykoncepcją w Wielkiej Brytanii – wprowadzono próbki metod antykoncepcji do dyskusji, w celu identyfikacji reakcji badanych na każdą z tych metod²⁵².

Jeśli materiały stymulujące zostają użyte podczas konwersacji, to aktywności z nimi związane powinny być wcześniej przemyślane i zaplanowane. Należy zastanowić się, które miejsce w dyskusji byłoby najlepsze dla przeprowadzenia zadań z wykorzystaniem dodatkowych technik komunikacyjnych.

W każdej dyskusji grupowej uwidacznia się w różnym momencie zróżnicowanie charakterów uczestników. Niektórzy z nich są bardziej ustępliwi i spokojni, pozostali zaś dominujący i ekspansywni zarówno pod względem wpływu na poglądy innych, jak i w sferze komunikacji niewerbalnej. Rolą moderatora jest kontrola dynamiki grupowej, która nie jest obojętna dla otrzymania odpowiedzi od zróżnicowanych rozmówców. W literaturze przedmiotu wyróżnia się kilka typów uczestników: wycofani, dominujący, rzekomi i pewni siebie, zweryfikowani eksperci²⁵³. Prowadzący powinien już we wstępnej fazie spotkania rozpoznać poszczególne profile respondentów i stosownie do ich osobowości dobrać strategię posługiwania się komunikatami werbalnymi i niewerbalnymi. Większa elastyczność w wyborze odpowiedniej taktyki przychodzi wraz z nagromadzeniem wiedzy i doświadczenia moderatora.

Spokojni interlokutorzy przez większą część spotkania milczą albo udzielają zwięzłych odpowiedzi tylko wtedy, gdy zostaną o to poproszeni przez kierującego dyskusją.

Pojawia się w ich przypadku niebezpieczna pokusa, aby większą uwagę skupić na osobach mówiących więcej i w sposób ekspresywny, a wycofanych uczestników zignorować. Każdy moderator powinien jednak dążyć do zniwelowania pojawiających się różnic w dostępie do głosu, bowiem dyskutanci nieśmiali są w takim samym stopniu cenni dla badania, jak ekspansywni, z tym, że potrzebują dodatkowej zachęty i stymulacji do wyrażenia swoich poglądów. Niekiedy fakt, że grupa składa się w dużym stopniu z osób niepewnych siebie, może być efektem nieudanie przeprowadzonej selekcji uczestników do badania²⁵⁴. Aby bardziej otworzyć respondentów wycofanych, prowadzący może zastosować jedną z poniżej przedstawionych technik werbalnych i niewerbalnych:

252 P. Cooper, I. Diamond, C. Gould, J. Partridge, Choosing and Using Contraceptives: Consumer Experiences in Wessex, Department of Social Statistics, University of Southampton. Report to the Wessex Regional Health Authority Measures in Family Planning Steering Group, 1992.

253 R. Kruger, M. Casey, Focus Groups: A Practical Guide for Applied Research, Thousand Oaks. Third Edition, CA, Sage Publications, 2000,

254 M. Hennik, Op. cit., s. 186.

 Przyjmowanie otwartej postawy ciała (sygnalizowanej chociażby za pomocą nieskrzyżowanych rąk i nóg oraz wychyleniem się w stronę rozmówcy), a także podtrzymywanie kontaktu wzrokowego, zachęcającego do zajęcia konkretnego stanowiska w sprawie, która jest przedmiotem dyskusji.

 Uprzejme, grzeczne dopytywanie się i kierowanie próśb o uszczegółowienie swoich wypowiedzi. Ważne jednak, żeby nie robić tego zbyt gwałtownie, gdyż ryzyko pojawienia się ciszy może raptownie wzrosnąć.

 Pogłębianie w celu uzyskania ważnych informacji popartych konkretnym przykładem:

„Twój punkt widzenia jest dla nas niezwykle cenny, ale czy możesz podzielić się jakimś doświadczeniem w tej kwestii?”.

 Jeśli zostały przełamane „pierwsze lody” i uczestnik nieśmiały zaczyna bardziej spontanicznie włączać się w dyskusję, to znaczenia nabiera wtedy sprowokowanie do oceny swojego komentarza. Można tak uczynić poprzez zestawienie wypowiedzi informatora z poglądami obecnymi w innej grupie fokusowej: „To jest interesujący punkt widzenia, ale co z pozostałym, odmiennym myśleniem?”, „Dziękuję, to samo usłyszeliśmy w innej grupie²⁵⁵”.

Z drugiej strony w zogniskowanym wywiadzie grupowym spotyka się uczestników dominujących. Osoby te dążą do uzyskania monopolu w kontroli przebiegu spotkania, chcąc być pierwszymi w udzielaniu odpowiedzi na postawione problemy badawcze lub wydłużyć w czasie swoje narracje. Zadaniem moderatora jest niedopuszczenie do takiego zachowania i przywrócenie porządku w grupie, tak aby każdy respondent mógł zabrać głos w spotkaniu i być usłyszanym²⁵⁶. Również w tym wypadku prowadzącemu udostępniony jest pełen wachlarz technik, mających na celu utrzymanie kontroli w grupie:

 Redukcja sygnałów świadczących o zainteresowaniu wypowiedziami dominującego uczestnika, zamykanie postawy ciała, unikanie kontaktu wzrokowego, odwrócenie się plecami i spoglądanie w scenariusz podczas jego „przemowy”.

 Strategie werbalne, mające na celu przekierowanie uwagi na pozostałych uczestników, zwłaszcza mniej ekspansywnych: „Dziękuję za twój pogląd. Być może chcielibyśmy jeszcze usłyszeć pozostałe opinie na omawiany temat?”, „Czy ktoś jeszcze chciałby skomentować tę wypowiedź?”, „Czy ktoś ma odmienne albo podobne doświadczenie?”

255 R. Walker, Applied Qualitative Research, Aldershot, Gower 1985.

256 M. Hennik, Op. cit., s. 187

 W niektórych wypadkach, gdy łagodniejsze formy zachowań werbalnych i niewerbalnych moderatora nie pomagają, należy wzmocnić działania zmierzające do ustabilizowania sytuacji wśród interlokutorów: „Mogę powiedzieć, że jesteś wielkim pasjonatem omawianej kwestii, ale naprawdę potrzebujemy usłyszeć także wypowiedzi i odczucia pozostałych”, „Powinniśmy poddać relatywizacji twój punkt widzenia, po to, aby pozostali uczestnicy mogli podzielić się z nami swoim doświadczeniem, ale chętnie wysłuchamy ciebie, gdy już wszyscy udzielą odpowiedzi na dany temat i wyrażą swoje poglądy”.

 W skrajnych wypadkach moderator zmuszony jest do ostentacyjnego ignorowania osoby nadmiernie aktywnej w dyskusji, przerywając jej wypowiedź, grożąc opuszczeniem spotkania: „Musisz dopuścić pozostałe osoby do głosu, abyśmy mogli później ciebie wysłuchać”, „Częścią moich zadań i odpowiedzialności jest usłyszeć każdego, kto znajduje się w tym pomieszczeniu. Niestety to utrudniasz, więc byłoby pomocnym, gdybyś umożliwił wypowiedzenie się pozostałym dyskutantom, przed tym, kiedy podzielisz się swoimi przemyśleniami”.

 W każdym wypadku prowadzący jest zobowiązany do zachowania taktu, aby nie zniszczyć dynamiki grupowej, bowiem osoby dominujące nie tylko przydają się na początku spotkania, gdy potrzebna jest pomoc w stymulowaniu rozmowy, ale i na późniejszych etapach, gdy dokonywane jest podsumowanie poszczególnych części wywiadu²⁵⁷.

Czasem respondenci mogą wcielać się w rolę ekspertów, którzy próbują utwierdzić pozostałych uczestników i moderatora w przekonaniu o swojej rozległej wiedzy na temat poruszany w dyskusji. Sugerują, że zdobyli niepowtarzalne doświadczenie albo zajmują wysoką pozycję w lokalnej społeczności, legitymizujące ich do wypowiadania jednoznacznych poglądów, z którymi trudno będzie się nie zgodzić na forum. W rzeczywistości takie osoby mogą uchodzić za ekspertów, ale jeżeli tego typu rozmówca znalazł się w grupie, nie należy dopuścić do sytuacji, gdy pozostali nie-eksperci będą podporządkowywali się jego opiniom. Niekiedy specjaliści próbują udowodnić też mniejszą ważność poglądów artykułowanych przez pozostałych respondentów. Zadaniem moderatora jest „obezwładnienie” takiego rozmówcy, po to, aby wszyscy członkowie mogli się wypowiedzieć w sposób nieskrępowany na dany temat. Zazwyczaj nie zaprasza się do wspólnych sesji osoby mogące być ekspertami w danej dziedzinie oraz zupełnych laików, tak

257 T. Greenbaum, Op. cit., ss. 148-149.

aby nie wprowadzać dużych dysproporcji w sferze wiedzy, którą posiadają. Okazjonalnie jednak, w przypadku tematów związanych z medycyną, może pojawić się specjalista, którego zadaniem jest sprowokowanie dyskusji na temat specyficznych, rzadko występujących chorób. W takiej sytuacji moderator powinien rozpoznać wywód, będący ekspertyzą i przekierować go pod ocenę pozostałych interlokutorów, wzbudzając jednocześnie ich ciekawość i zaangażowanie, bazujące na doświadczeniu oraz dzieleniu się realnymi historiami. Prowadzący grupę fokusową ma równocześnie możliwość klaryfikacji faktów, wypowiedzianych przez specjalistę oraz wykreowania hierarchii wśród uczestników²⁵⁸.

Absorbujący interlokutorzy i rzekomi eksperci, którzy czują się bardzo komfortowo w środowisku grupowym zdają zazwyczaj długie sprawozdania ze swoich doświadczeń mających marginalne znaczenie dla problemów poruszanych w dyskusji. Chociaż ważna jest identyfikacja opinii również tego typu uczestników, to można powiedzieć, że w największym stopniu marnują oni czas przeznaczony na produktywną eksplorację właściwego tematu badania, nie pozostawiając możliwości wypowiedzenia się pozostałym. Moderator powinien trzymać takie osoby pod kontrolą, żeby nie zabrały znacznej ilości czasu przeznaczonego na dyskusję powiązaną z przedmiotem badania. Zadaniem prowadzącego spotkanie jest utrzymywanie kontaktu wzrokowego z absorbującymi interlokutorami i rzekomymi ekspertami oraz śledzenie pauz w ich wypowiedziach, w celu przełączenia rozmowy na właściwy temat. W skrajnych wypadkach powinien zdecydowanie wtrącić się w zbyt długą narrację²⁵⁹.