Przykład systemu klasyfikacji zachowań uczestników grupy fokusowej

Na przestrzeni kilkudziesięciu lat wypracowano wiele sposobów obserwacji zachowań werbalnych i niewerbalnych uczestników spotkania fokusowego oraz przyporządkowywania ich do poszczególnych kategorii. Można wyróżnić dwa podstawowe systemy klasyfikacji. W pierwszym przypadku zadanie badacza ogranicza się do rejestrowania wszystkich działań, pojawiających się w trakcie zogniskowanego wywiadu grupowego i wyprowadzania wniosków na podstawie czysto formalnych wskaźników, przykładowo częstości pojawiania się danego komunikatu czy długości trwania wypowiedzi. W drugim natomiast główną rolę odgrywa interpretacja tych zachowań i poszukiwanie ich przyczyn w kontekście psychologicznych charakterystyk każdego z interlokutorów. Innymi słowy, podejmuje się próbę odpowiedzi na pytanie: „Dlaczego badany użył w danej sytuacji takiego, a nie innego gestu lub wypowiedział te, a nie inne słowa?¹⁶⁵”. Poznawanie procesów składających się na dynamikę grupową związane jest z nadawaniem znaczenia konkretnym werbalnym i niewerbalnym komunikatom, a co za tym idzie budowaniem odmiennych typologii, w zależności od celu prowadzonych analiz. Zawsze jednak, w pierwszej kolejności należy dokonać podstawowego podziału na treść i formę danego zachowania. Jak stwierdza Hubert Malinowski: „W formie ważna jest długość wypowiedzi, jej płynność, głośność, intonacja.

Treść pozwala ocenić, czy członek grupy mówił na temat, czy nie trzymał się tematu spotkania¹⁶⁶”. Owo rozróżnienie daje podstawę do obserwacji zachowań pod kątem wielu wymiarów, na przykład nastawienia do moderatora i innych uczestników, zorientowania na realizację zadania i podtrzymywania pozytywnych relacji z interlokutorami albo bycia ekspansywnym lub wycofanym z interakcji. Już dyskusja pomiędzy trzema osobami, sama w sobie stwarza wielość kombinacji wzajemnych oddziaływań, co sprawia, że analiza dynamiki grupowej staje się niezwykle złożona i żmudna. W związku z tym, wśród badaczy istnieje tendencja do wprowadzania ostrych, jednoznacznych kategorii oraz definicji, w celu przejrzystego przyporządkowania poszczególnych elementów do siebie. Ta procedura przekłada się jednak na niską trafność proponowanych typologii i taksonomii. Z drugiej strony, wprowadzenie bardziej dokładnych linii podziału skutkuje dużą trudnością lub nawet

164 P. Hartley, Op. cit., s. 30.

165 P. Hartley, Ibidem, s. 30.

166 H. Malinowski, Komunikacja w zogniskowanym wywiadzie grupowym [w:] P. Daniłowicz, J. Lisek – Michalska, Op. cit.

Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2007, s. 77.

brakiem możliwości zaklasyfikowania pojawiających się komunikatów przez koderów. To sprawia, że stają się one bezproduktywne, a ich stosowanie jest bezcelowe¹⁶⁷.

Przykładem systemu klasyfikacji zachowań, zaprezentowanym w niniejszej pracy doktorskiej jest kategoryzacja zachowań werbalnych i niewerbalnych, stworzona przez metodologów Szkoły Łódzkiej¹⁶⁸. Za podstawową jednostkę analizy uznano każdą wypowiedź werbalną uczestnika pojawiającą się podczas dyskusji grupowej, od pojedynczego słowa do dłuższych narracji. Brano pod uwagę również komunikaty niewerbalne towarzyszące sygnałom paralingwistycznym: „acha”, „mhm”. Każda wypowiedź otrzymywała swój numer, a w przypadku, gdy respondenci mówili jednocześnie, to zostało im przypisywanych kilka numerów, starając się zachować w czasie kodowania kolejność włączania się uczestników do mówienia w tym samym czasie. Zaznaczano ponadto oddzielnie treść nieczytelną z zapisu audio i video¹⁶⁹.

W ramach prowadzonych analiz wyodrębniono następujące kategorie:

 „Kto mówi” - każdy nadawca komunikatu miał przypisany numer nadawany zgodnie z ruchem wskazówek zegara (1 numer otrzymywała osoba siedząca po lewej stronie moderatora, a moderator był odznaczany ostatnim numerem). Celem takiego zabiegu była analiza częstości wypowiedzi i ocena aktywności respondenta.

 „Do kogo” - za adresata uznawano osobę, do której był bezpośrednio kierowany komunikat werbalny oraz nawiązywano z nią przez większą część swojej wypowiedzi kontakt wzrokowy. Uznawano, że dany respondent mówi do grupy jako całości w przypadku, gdy: obdarzał spojrzeniem więcej niż jedną osobę w trakcie wypowiadania słów, patrzył na stół, sufit lub wodził wzrokiem po ścianach.

 Czas wypowiedzi - notowany w sekundach, słowa i dźwięki klasyfikowane jako parajęzyk oceniano również jako trwające 1 sekundę (tak, nie, aha, mhm). Uznano, że zliczenie pojawiających się komunikatów tego typu może mieć niebagatelne znaczenie dla przebiegu interakcji.

 Czas milczenia - rejestrowany poprzez zapis liczby sekund, które upłynęły od zakończenia wypowiedzi poprzedniego uczestnika do początku wypowiedzi innego uczestnika, którego oceniano. Gdy zapis był nieczytelny, to uznawano, że respondent nie milczał wcale.

167 H. Malinowski, Komunikacja w zogniskowanym wywiadzie grupowym [w:] P. Daniłowicz, J. Lisek – Michalska, Op. cit., s. 77.

168 Kategoryzacja została dokładniej opisana w H. Malinowski, Komunikacja w zogniskowanym wywiadzie grupowym [w:] P.

Daniłowicz, J. Lisek – Michalska, Op. cit., ss. 127 – 153.

169 H. Malinowski, Badanie dynamiki grup w fokusie [w:] P. Daniłowicz, J. Lisek – Michalska, Op. cit., ss. 136-137.

 Chęć do mówienia – ewaluowana poprzez sposoby reagowania na wypowiedzi prowadzącego wywiad, a więc chęci dzielenia się swoimi myślami, uczuciami, opiniami oraz przekonaniami, jak również doświadczeniem. Każda wypowiedź była oceniana na skali 1-4. Poziom 1 – odpowiedzi krótkie i zdawkowe, czyli tylko takie wypowiedzi, które pojawiały się jako reakcja na pytania, poziom 2 – dłuższa wypowiedź, ale po pytaniu bezpośrednio skierowanym do respondenta, bogatsza w treść opisu, badany mówił chętnie, wykazywał zaangażowanie oraz dbał do pewnego stopnia o szczegółowość swojej wypowiedzi, poziom 3 – gdy ktoś z własnej inicjatywy odpowiadał na pytanie skierowane do całej grupy; respondent chętnie zabierający głos, poziom 4 – gdy ktoś komentował lub nawiązywał do wypowiedzi pozostałych respondentów z własnej inicjatywy.

 Wyrażanie emocji – czyli sposób uzewnętrzniania swoich odczuć wywołanych bodźcem skierowanym przez moderatora lub pozostałych uczestników. Podczas dokonywania oceny poszczególnych komunikatów, zwracano uwagę na ich warstwę werbalną (treść wypowiedzi) i niewerbalną (przykładowo gestykulację) oraz numerowano je od 1 do 3. Wprowadzone cyfry miały odzwierciedlać jakość wypowiedzi w odniesieniu do dynamiki grupy fokusowej. Kod 1 nadawano respondentowi niemówiącemu i niepokazującemu swoich uczuć – praktycznie niezaangażowanemu w dyskusję. Cyfra 2 była przyporządkowywana interlokutorom opowiadającym o odczuciach skrajnych (przykładowo nienawiści) i/lub targanych przez silne emocje (płacz, głośny śmiech). Numerem 3 oznaczano rozmówcę dzielącego się uczuciami, ale w sposób umiarkowany i przy tym zaangażowanego w spotkanie. Taki sposób wyrażania swojej ekspresji okazał się być najbardziej korzystnym z punktu widzenia równowagi i harmonii przebiegu dyskusji. W przypadku zbyt długiej wypowiedzi o różnym natężeniu emocji, oceniano ją ze względu na najbardziej charakterystyczne i intensywne momenty interakcji. Gdy badacze tworzący omawiany model stykali się z wypowiedzią trudną do zrozumienia, to opierali się w swojej klasyfikacji zachowań na mowie ciała respondentów.

 Wymiar zadaniowy – odzwierciedla ścisły związek przebiegu konwersacji wraz z jej tematem, analizowany za pomocą systemu dwucyfrowego (1 i 2). Kod 1 przyporządkowywano uczestnikom odbiegającym od tego, co stanowiło przedmiot dyskusji (skierowanie prośby o otworzenie okna w pomieszczeniu, w którym toczyła się rozmowa), natomiast 2 - osobom odwołującym się w swoich narracjach do sedna

konwersacji. W przypadku nieczytelnego zapisu, chociażby fragmentu wypowiedzi, nadawano numer odpowiadający kodowi „ nie można ocenić”.

 Nastawienie do innych – odnoszenie się poszczególnych członków dyskusji do siebie nawzajem. W trakcie prowadzonych analiz wyróżniono trzy rodzaje stosunków:

negatywny (gdy respondent zachowywał się w sposób arogancki, krytykował poglądy innych osób oraz próbował dowieść wyższości swoich racji), neutralny (gdy zachowywał się poprawnie, nie okazując innym wrogości, ani nadmiernej sympatii oraz dystansował się od bliższych kontaktów z pozostałymi), a także pozytywny (gdy komunikatami werbalnymi i niewerbalnymi sygnalizował innym swoje przyjazne nastawienie, udzielał wsparcia, pochwalał pojawiające się pomysły).

 Pytanie – zadawane w celu poznania pełnego poglądu respondenta w kwestii stanowiącej przedmiot badania. W zależności od tego, czy w wypowiedzi dyskutanta pojawiało się pytanie lub nie, to przyporządkowywano mu odpowiednia cyfrę: „1”

albo „2”. Nie brano pod uwagę pytań retorycznych oraz przypadków, gdy te pytania pozostawały bez odpowiedzi lub uczestnik sam udzielał na nie informacji zwrotnych.

Znaczenia nie miała długość wypowiedzi, ale istotnym było wychwycenie momentów, gdy któryś z respondentów zachęcał grupę do formułowania pytań, a więc pełnił rolę pomocniczą dla moderatora. Poza tym, kwalifikowano dane stwierdzenia jako obecność pytań, w przypadku kierowania ich do prowadzącego wywiad (chociażby w celu klaryfikacji jego słów adresowanych do poszczególnych interlokutorów).

Analogicznie, jak w przypadku kategorii „zadanie”, nieczytelne fragmenty wypowiedzi kodowano jako „nie można ocenić”.

 Nawiązanie – innymi słowy, pozostawanie w relacji pomiędzy następującymi po sobie wypowiedziami artykułowanymi przez różnych respondentów. Badacze z Ośrodka Łódzkiego zaproponowali typologię czterech rodzajów nawiązań: bezpośredniej odpowiedzi na pytania stawiane przez moderatora, stwierdzenia stymulującego pogłębienie omawianego poglądu poprzez kierowanie próśb, użycie komunikatów pełniących funkcję fatyczną – „mhm”, „acha” oraz niezgadzanie się z wypowiedziami przedmówców, odwołania ogólnego do większej ilości interlokutorów („Jak to już było mówione…”), a także oczywistego reagowania na sformułowania poprzedników i kontynuowania wątku („To, co Pan mówi przypomina mi, że…”). Nieczytelnym fragmentom dyskusji grupowej nadawano kod „nie można ocenić”.

 Wtrącenie – następowało wtedy, gdy respondenci wchodzili sobie nawzajem w słowo, tym samym przerywając wypowiedź poprzedzającą (nawiązując bezpośrednio lub nie do jego narracji). Tego typu zachowania kodowano pod cyfrą „2”. Z kolei przypadki nie zawierające wtrąceń oznaczano jako „1”¹⁷⁰.

Autorzy powyższego modelu wskazują jednak na wiele trudności związanych z jego praktycznym zastosowaniem. Przede wszystkim transkrypcje wymagają ogromnego wysiłku, związanego z wielokrotnym odtwarzaniem niektórych fragmentów wypowiedzi. Po drugie, żmudnym i czasochłonnym zadaniem okazało się kodowanie poszczególnych zachowań (najwięcej ich wystąpiło przy kategorii „nawiązanie” i przyporządkowaniu odniesień do podkategorii „oczywiste”). Zarówno transkrypcja, jak i kodowanie odpowiedzi zabrało łącznie 200 godzin pracy. Po trzecie, niezbędnym było przeprowadzenie gruntownego szkolenia koderów oraz sprawdzenie ich umiejętności na 15-to minutowym fragmencie nagrania wywiadu grupowego. Po czwarte, szczegółowość analiz zależy w dużym stopniu od posiadania profesjonalnego sprzętu, podobnego do tego, jaki wykorzystuje się w studiach telewizyjnych i nagraniowych (wyposażenie uczestników w czułe mikrofony kierunkowe, przekaźnik umożliwiający transmisję sygnału do wielościeżkowego magnetofonu, możliwość selekcji odpowiedzi interlokutorów, dzięki niezależnym ścieżkom rejestrowania głosu)¹⁷¹.

Na podstawie zaproponowanego systemu klasyfikacji zachowań respondentów, przedstawiciele szkoły łódzkiej dokonali rozstrzygnięć pomocnych do oceny wywiadu fokusowego na dwóch wymiarach: metodologicznym (zgodnym z założeniami badania) i praktycznym (zgodnym z nasyceniem informacjami, nowymi pomysłami itp.). Pod uwagę brano także dwa typy wiarygodności informatorów, powołując się na klasyfikację J.

Giedymina¹⁷²: w relacji do zgodności wypowiadanych opinii badanego ze znanymi faktami oraz cech autora narracji, w sytuacji gdy badacz nie dysponuje żadną możliwością porównania jego słów ze stanem rzeczywistym. Jak stwierdza pomysłodawca koncepcji omawianego systemu klasyfikacji – Hubert Malinowski: „W przypadku informatorów za dobrego uznany zostaje ten, który, zależnie od przyjętego sposobu oceniania wiarygodności:

częściej zgadza się ze stanem faktycznym, niż się z nim mija, lub częściej ujawnia

170 H. Malinowski, Badanie dynamiki grupy w fokusie [w:] P. Daniłowicz, J. Lisek – Michalska, Op. cit. Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2007, ss. 137-142.

171 H. Malinowski, Badanie dynamiki grupy w fokusie [w:] P. Daniłowicz, J. Lisek – Michalska, Op. cit, s. 142.

172 J. Giedymin, Problemy, założenia, rozstrzygnięcia. Studia nad logicznymi podstawami nauk społecznych, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Oddział w Poznaniu, Poznań 1964.

zachowania, na podstawie których można wnioskować o rzetelności podanych przez niego danych, niż zachowania, które nie budzą naszego zaufania¹⁷³”.

Powyższe założenia teoretyczne umożliwiły Autorom stworzenie modelu idealnego poprawnie przeprowadzonego fokusa, pomagającemu w ocenie wszystkich zogniskowanych wywiadów grupowych, charakteryzującego się następującymi właściwościami:

 Zajmowaniem zbliżonej ilości czasu i wypowiadanych słów przez wszystkich respondentów (aktywność danej jednostki nie powinna przekroczyć 12,5% całkowitej liczby zabierania głosu).

 Kierowaniem swoich komentarzy przede wszystkim do pozostałych interlokutorów, a nie do prowadzącego dyskusję.

 Spontanicznym zabieraniem głosu w danej sprawie, a nie wymuszaniem udzielenia odpowiedzi.

 Chętnym dzieleniem się swoimi odczuciami, ale w sposób umiarkowany, bez ujawniania zachowań świadczących o braku kontroli nad emocjami.

 Okazywaniem pozytywnego nastawienia do pozostałych rozmówców, zamiast chłodnego, obojętnego lub lekceważącego.

 Częstszym odwoływaniem się do tematu dyskusji bez dygresji i włączania do narracji wątków pobocznych.

 Zadawaniem pytań, a nie tylko wypowiadaniem zdań oznajmujących lub stwierdzających występowanie pewnych faktów.

 Częstszym nawiązywaniem do komentarzy swoich przedmówców i pogłębianiem zaznaczonych w dyskusji wątków.

 Częstszym wchodzeniem w słowo pozostałym respondentom, świadczącym o podwyższonej temperaturze wymiany zdań (oprócz przestrzegania zasady oczekiwania na kolej swojej wypowiedzi)¹⁷⁴.

Dokonano ponadto ujednolicenia sposobu kategoryzowania odchyleń od modelu idealnego badania fokusowego: 0,1% - 5% - niewielkie, 5,1%-10% - umiarkowane, 10,1%-15% - znaczne i powyżej 15,1% - bardzo duże¹⁷⁵.