Marta Zielińska
Amerykańska biografia Mickiewicza
i jej autor
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 3 (129), 113-117
2011
W k ońcu 2008 ro k u ukazała się, n ak ład e m C ornell U niv eristy Press, druga biografia M ickiew icza w języku angielskim , Adam Mickiewicz. The Life o f a roman tic, R om ana K oropeckiego1. A utorka pierw szej - M onica M. G ard n er2 - znała syna poety W ładysław a i obficie czerpała z jego Żywota Adam a Mickiewicza. Zapew ne z tego pow odu nie doczekała się polskiego p rzekładu.
Sto lat bez m ała dzieli te dwie książki. W tym czasie wiedza o poecie powiększy ła się w ielokrotnie, zm ieniła się także społeczna rola literatury. G ardner opisała dzieje „polskiego narodow ego w ieszcza”, Koropeckyj - „życie rom antyka”. Podty tuły obu prac więcej m ówią o czasie, w którym powstawały, aniżeli o ich zawartości. W spółczesna biografia pióra R om ana K oropeckiego była przeznaczona przede w szystkim dla stu d e n tó w slaw istyki z o bszaru anglosaskiego, n ie m n ie j jed n ak w ażna jest także dla polskiego czytelnika - p rzede w szystkim dlatego, że n ap isan a została „bez taryfy ulgow ej” przysługującej zazwyczaj cudzoziem com zajm ującym się po lsk im i tem atam i. A utor św ietnie zna całą lite ra tu rę p rze d m io tu , toteż nie znajd ziem y w jego pracy żadnych naiw ności w ynikających z niedostatecznej w ie dzy o poecie i jego epoce. P onadto książka jest bardzo sta ra n n ie opracow ana od strony edytorskiej. Zaw iera dobrze dobrane, m niej „o p a trzo n e” ilustracje, obszer
1 R. K o ro p e c k y j A d a m M ickiew icz. The life o f a rom antic, C o r n e ll U n iv e rs ity P re ss, I th a c a 2008.
2 M .M . G a r d n e r A d a m M ickiew icz, the national p o et o f P oland, J.M . D e n t a n d S o n s-E .P . D u tto n a n d C o ., L o n d o n -N e w Y ork 1911. W 1971 ro k u u k a z a ło się w z n o w ie n ie (A rn o P re ss, N e w Y ork), a w 2009 - p r z e d r u k n a k ła d e m G e n e r a l B ooks
11
4
R o ztrząsan ia i ro z b io ry
ną bibliografię, a w reszcie - cenny indeks grom adzący hasła zarów no osobowe, jak i rzeczowe: w ażniejsze ty tu ły dzieł i czasopism oraz te m aty biograficzne doty czące M ickiew icza (na p rzy k ła d stanow iska zawodowe) i jego bliskiego otoczenia. P om ijając p raktyczne korzyści, indeks jest zawsze pozytyw ną wizytów ką solidne go autora - pokazuje w yodrębnioną przezeń p roblem atykę oraz ułatw ia krytyczną le k tu rę w ykryw ającą ew entualne błędy.
D o n ap isan ia tej biografii doprow adziły K oropeckiego w cześniejsze z a in te re sow ania i b ad a n ia naukow e. Studiow ał na H arvardzie, gdzie po d k ie ru n k ie m p ro fesora W iktora W eintrauba pisał dysertację na tem at krystalizow ania się w izerunku M ickiew icza w w ieku X IX (Re-creating the „Wieszcz”. Versions o f the life o f Adam M ickiewicz 1828-1897), w tym też okresie i później był p iln y m cz ytelnikiem i w ni kliw ym a u to re m rec en zji p o lsk ic h p u b lik a c ji w iążących się z b io g rafią poety, zam ieszczanych w „The Polish Review ” (m .in. Rym kiew icza, M aurer, R utkow skie go, Sudolskiego). W tek stach tych wykazywał dużą kom petencję: jego oceny były zawsze w yważone, logiczne, p o p arte p rze k o n u jąc y m i arg u m e n tam i i niezw ykle trafne. Z nakom ite oczytanie w niem ałej lite ra tu rz e p rze d m io tu pozw oliło m u na precyzyjne um ieszczenie każdej z om aw ianych książek na m apie m ickiew iczolo- gii i na w łaściw e określenie ich w artości. M ożna pow iedzieć, że w tym okresie Koropeckyj stał się znaw cą M ickiew iczow skich b iografii (kim ś w rod zaju „biogra- fologa” poety), jed n ak na tym dość już badaw czo w yeksploatow anym te re n ie z n a lazł swoje w łasne poletko. W W arszawie dał się poznać na sesji M ickiewiczow skiej w 1998 roku, wygłaszając ciekawy referat Orientalizm w „Sonetach krymskich”Adama M ickiewicza, k tóry do dziś jest cytowany, a także ze swoich artykułów w polskich czasopism ach naukow ych („Teksty D ru g ie ”, „Slavic an d E ast E u ro p e an J o u rn a l”).
N a kolejnym etapie swojego naukow ego rozw oju Koropeckyj sk upił się na tw ór czości M ickiew icza. I w tej d ziedzinie zajął osobne m iejsce, k o n ce n tru jąc się na odczytaniu w trzech w ielkich, choć ta k różnych dziełach poety (III część D ziadów, Księgi Narodu Polskiego i Pielgrzymstwa Polskiego, Pan Tadeusz), w spólnej, ukrytej stru k tu ry sytuującej je w szerszym system ie zachow ań psychospołecznych i re li gijnych. W m onografii The poetics o f revitalization3 zanalizow ał głęboką warstw ę sym boliczną tych dzieł, co um ożliw iło połączenie ich w ta k i ciąg logiczny, w k tó rym stanow ią one ogniwa tego sam ego procesu, zapoczątkow anego w w izyjnych scenach Dziadów.
M onografia The poetics o f revitalization jest dobrze osadzona w trad y c ji b ad ań , a jednocześnie jej przejrzysta narrac ja logicznie prow adzi do udow odnienia p rze d staw ianej tezy. W ydaw ałoby się, że w in te rp re ta c ji arcydzieł poety doszliśm y już do kresu, gdzie m ożliw e jest jedynie dorzucanie jakichś przyczynków , tym czasem Koropeckyj pokazał niedo strzeg an ą dotąd głęboką stru k tu rę sym boliczną łączącą Pana Tadeusza z ta k na pozór odległym i utw oram i, jak III część Dziadów i Księgi.
R. K o ro p e c k y j The poetics o f revitalization. A d a m M ickiew icz between „Forefathers’
eve”, p a r t 3, a n d „Pan Tadeusz”, E a s t E u ro p e a n M o n o g r a p h s -C o lu m b ia U n iv e rs ity
W dalszych b ad a n ia ch zarów no dzieł poety, jak i ich recepcji nie m ożna w niosków K oropeckiego nie uzw ględnić. K ontekstem dla swojej pracy au to r uczynił studia z socjologii, psychologii, antro p o lo g ii i religioznaw stw a. D zięk i ta k ie m u ujęciu k siążka swym h o ry zo n te m in te le k tu a ln y m w ykracza poza dzieło M ickiew icza, um ieszcza je w szerszym kontekście psychologicznych, ideologicznych i społecz nych procesów, ukazując m echanizm y przek ształcan ia indyw idualnego i zbioro wego k ry zy su w now e m ity i sym bole, za p o cz ątk o w u jące p ro ce s o d ro d z e n ia . P roblem atyka zarysow ana w tej pracy in sp iru je do w ielu p rzem yśleń nie tylko na te m at M ickiew icza czy X IX w ieku, ale i w spółczesności, która rów nież jest sceną kryzysów jednostek i społeczeństw. D zisiejszy, daleki od rozw iązania kulturow y k o nflikt pom iędzy cyw ilizacją laicką i państw em w yznaniow ym lepiej się zrozu m ie, gdy p rześledzi się zm agania poety z tym i spraw am i, ta k przejrzyście p rze d staw ionym i w om awianej książce. W szystko to spraw ia, że m onografia K oropec kiego m oże być in teresu jąca i pożyteczna nie tylko dla badaczy literatu ry , lecz także dla zw ykłych czytelników. A utor um iał w ybrać z ogrom nej przecież w iedzy o M ickiew iczu to, co najw ażniejsze (a zarazem uniw ersalne, do dziś aktualne) i k la row nie to zaprezentować. Taki uporządkow any i jednocześnie nieuproszczony obraz w ybranych, a n iezbędnych dla ro zu m ien ia poety aspektów jego tw órczości em i gracyjnej, p rzydałby się każdem u „laikow i”, w szczególności stud en to m . Szkoda, że n ie doczekała się ona polskiego tłu m aczen ia, choć takie próby podejm ow ano w R oku M ickiew iczow skim (2005).
Za bardzo cenne w podejściu K oropeckiego do tw órczości M ickiew icza uw a żam to, że nie lekcew aży on dziejów jego życia jako k o n te k stu dla ro zu m ien ia dzieła i tra k tu je te spraw y jako swoiście pojm ow aną całość. Ten p u n k t w idzenia w łaśnie uśw iadom ił m u konieczność n ap isan ia nowej, nowoczesnej biografii pol skiego rom antycznego poety. D o pracy tej Koropeckyj p rzy stąp ił z w yjątkową z n a jom ością sposobów i m ożliw ości p isan ia o naszym w ieszczu. Sytuacja to z jednej strony p ożądana, z drugiej zaś niezw ykle tru d n a , gdyż utrw alone d otąd w polskiej k u ltu rz e n arrac je o M ickiew iczu łatw o m ogły zepchnąć śm iałka na stare, uczęsz czane tory. Być m oże dlatego n ik t z polskich badaczy pokolenia K oropeckiego nie spróbow ał jeszcze zm ierzyć się z tym zadaniem .
C elem książki Adam Mickiewicz. The life o f a romantic było stw orzenie biografii poety odm iennej od tych, jakie fu n k cjo n u ją w k u ltu rz e polskiej. C zyli - w pisanie się z jednej strony w b ogatą tradycję opow ieści biograficznych obszaru anglosa skiego, z drugiej - p rzedstaw ienie M ickiew icza w sposób nie polem iczny, nie ak a dem icki, nie sensacyjny, czy hagiograficzny, ale taki, który łączyłby różne p u n k ty w idzenia na człowieka. K luczem do całościowego zrozum ienia p ostaci M ickiew icza uczynił K oropeckyj cykle wzlotów i odrodzeń poety p rzem ieszane z okresam i re gresu i za m ę tu - in n y m i słowy dostrzegł w kolejach życia M ickiew icza podobną stru k tu rę , jaką opisał w The poetics o f revitalization. S tru k tu ra ta w idoczna jest w ty tu ła c h kolejnych rozdziałów biografii poety. Ten podział p rzekonująco p rze m a wia do w yobraźni czytelnika, nadając h isto rii au to ra Dziadów jedn o lity wymiar. Jest to osiągnięcie n iem ałe, zważywszy, że na ogół w polskich b iografiach druga
11
5
91
1
R o ztrząsan ia i ro z b io ry
połowa życia M ickiew icza - już nie poety, lecz ojca rodziny, wykładowcy, tow iań- czyka i działacza politycznego - jest trak to w an a pob ieżn ie i skrótow o (K lein e r w ogóle ją pom in ął), rzadko też bywa odpow iednio sproblem atyzow ana. K olejną zaletą pracy K oropeckiego jest fakt, że - co zrozum iale - u n ik n ą ł w opisie M ickie wicza polonocentrycznej perspektyw y (czyli nadm iern eg o sk u p ien ia się na sp ra w ach narodow ych - na polskich k o n tek stach i polskiej h isto rii), dużo więcej uw a gi pośw ięcając eu ro p ejsk im środow iskom i w ybitnym postaciom , w śród których obracał się M ickiew icz4. D zięki te m u jasno pokazał, jak m ocno M ickiew icz był w ciągnięty w literackie, ideologiczne i społeczne sprawy rom antycznej E u ropy oraz jakie n iepow tarzalne i ważne m iejsce w niej zajm ował. P onadto K oropeckyj, może dlatego, że sam pochodzi z k ra ju em igrantów , doskonale rozum ie i um ie pokazać kondycję M ickiew icza-w ygnańca i tru d n o ści egzystencji w obcym k ra ju - politycz ne, urzędow e, m a teria ln e - które nie sprzyjały poetyckiej tw órczości. Zwłaszcza, kiedy trzeba było utrzym ać pow iększającą się rodzinę.
K siążkę K oropeckiego ró żn i od jej polsk ich odpow iedników p rzede w szystkim dystans do opisyw anej postaci. N ie m a w jego n a rra c ji em ocjonalnego uto żsam ia n ia się z w ieszczem an i też ocen w aloryzujących przedstaw iane w ydarzenia w za leżności od roli, jaką odegrały w życiu poety. Jest w artka opowieść uw zględniająca w szystko, co au to r uznaje za w ażne dla w ielostronnego p rzedstaw ienia M ickiew i cza na tle jego czasów - od hipotez na te m at pochodzenia m a tk i A dam a, przez jego rom anse aż po sektę Tow iańskiego. Koropeckyj dostrzega w dziejach polskie go wieszcza spójną całość, realizującą m odel rom antycznej biografii, w której tw ór czość literack a jest sk ła d n ik ie m istotnym , ale nie jedynym . Rów nie w ażną rolę p ełn ią k o n tak ty z przyjaciółm i, zw iązki z kobietam i, znajom ości z w ybitnym i lu d ź m i, podróże, działalność publiczna. W tym kontekście zaangażow anie M ickiew i cza w „spraw ę” Tow iańskiego jawi się jako logiczne następstw o w cześniejszych dośw iadczeń życiowych, a zarazem p u n k t zwrotny, określający duchowe i polityczne w ybory M ickiew icza w ostatniej fazie życia. D latego też K oropeckyj pośw ięcił to- w ianizm ow i jeden z dłuższych rozdziałów swojej książki.
Z asa d n ic zą p odstaw ą źródłow ą p rac y K oropeckiego (pod o b n ie jak in n y c h badaczy zajm ujących się życiem poety) są m o n u m e n ta ln e tom y Kroniki życia i twór czości Adam a Mickiewicza i korespondencja poety. Z jednej strony ta ilość m a teria łu stw arza n ad m iar, dom agający się selekcji, z drugiej m oże zawęzić wizję p ro p o n o w aną przez biografa do zasobu i klasyfikacji w iedzy w k ro n ik ac h zaw artej. K oro peckyj starał się przekraczać te ograniczenia, w zbogacając swoją opowieść o ob szerne n ie ra z in form acje o lu d z ia c h b lisk ic h M ickiew iczow i, w m n iejszy m zaś sto p n iu o m iejscach, których wpływ (także estetyczny) na twórczość poety w yda
W a rto tu d o d a ć , że ró w n ie w a ż n ą d z ie d z in ą z a in te re s o w a ń n a u k o w y c h
K o ro p e c k ie g o je s t li t e r a tu r a u k r a iń s k a , k tó re j o p ró c z stu d ió w b a d a w c z y c h p o św ię c ił k ilk a p ra c e d y to rs k ic h o ra z w ie le za ję ć d y d a k ty c z n y c h n a w y d z ia le sla w isty k i U n iv e r s ity o f C a lif o r n ia w L o s A n g e le s. J e s t z n a w c ą G o g o la i S z e w c z e n k i, in te r e s u je go sp e c y fik a ro m a n ty z m u u k ra iń s k ie g o , p o sz u k u ją c e g o to ż sa m o śc i m ię d z y
wał się ważny. Poza sta n d ard y typowej biografii w ykracza też u K oropeckiego roz dział o statni, pośw ięcony kultow i w ieszcza, losom osób z n im zw iązanych oraz w ieńczącem u tę p o śm iertn ą h isto rię uroczystem u pochów kow i na W awelu.
D obrze, że m am y tę am erykańską biografię M ickiew icza. D zięki niej postać naszego rom antycznego poety będ zie bard ziej dostępna cudzoziem com , a za ra zem b ardziej zrozum iała, bo książka została n ap isan a przez autora znającego m oż liwości o d bioru polskiej specyfiki u czytelników obcojęzycznych. N a p o dkreślenie zasługuje rów nież fakt, że Koropeckyj wiele i ch ę tn ie cytuje nasze XIX -w ieczne dok u m en ty (listy, w ypow iedzi), w prow adzając tym sam ym do k u ltu ry anglosaskiej ich ud an e i precyzyjne przekłady.
Marta ZIELIŃSKA
Abstract
Marta ZIELIŃSKA
The Institute of Literary Research of the Polish Academy of Sciences (W arszawa)
An American biography of Adam Mickiewicz and its author
Review: Roman Robert Koropeckyj, Adam Mickiewicz. The life of a romantic, Cornell University Press, Ithaca 2008.
This discussion of the most recent biography of Adam Mickiewicz, by Roman R. Koropeckyj, presents the book in the context of the American Slavicist's entire output. Koropeckyj deals with Polish romanticist literature, and Mickiewicz in particular - being an expert not only on the poet as such but also on all his existing biographies. This makes The
Life of a Romantic an important contribution to the discussion on how the Polish Bard's life
is represented in what has been written about it, and in the way the biographies are written.
