1
KSZTAŁCENIE SPECJALISTÓW W ZAKRESIE ZARZĄDZANIA TERENAM I PRZEKSZTAŁCONYMI DZIAŁALNOŚCIĄ GÓRNICZĄ
1 .1 DEGRADACJA ŚRODOW ISKA NA SKUTEK DZIAŁALNOŚCI WYDOBYWCZEJ Okres dynam icznego uprzem ysłow ienia G órnego Śląska oraz - będąca bezpośrednim następstw em pow yższego - długoletnia dom inacja przem ysłu w ydobyw czego odcisnęły się bardzo głęboką ingerencją w strukturę środowiska: degradacją fizyczną, biologiczną lub chem iczną. Są to zm iany obniżające potencjalną zdolność terenu do uzyskiw ania m aksym alnych i stabilnych plonów w rozum ieniu rolniczym i leśnym , ja k i zm iany w pływ ające na niekorzystne zniekształcenie krajobrazu. W w ojew ództw ie śląskim pow ierzchnia terenów zdegradow anych i zdew astow anych w ynosi 5705 ha, na które składają się m iędzy innymi: nieużytki zielone, tereny produkcyjne, składow iska odpadów pogórniczych, tereny poprzem ysłow e zlokalizow ane w obszarach zabudow anych i nieużytkow ane zbiorniki w odne [2].
W śród w idocznych skutków na pierw szy plan w ysuw a się degradacja powierzchni.
W arunkow ana rodzajem technik w ydobyw czych, intensyw nością w ydobycia, czy form ą geologiczną zalegającego złoża, przejaw ia się osiadaniem pow ierzchni ziemi, przesunięciam i poziom ym i lub nachyleniam i. Poza zniekształceniem pow ierzchni, przekłada się bezpośrednio na zniszczenia lub uszkodzenia budynków zlokalizow anych na zdegradow anym terenie.
O siadanie terenu, będące efektem podziemnej eksploatacji górniczej, często doprow adza do pow staw ania charakterystycznych elem entów krajobrazu przem ysłow ego i poprzem ysł owego: zalew isk lub podstopień, które pochłaniają teren rolniczy, leśny, bądź osadniczy [3].
D o degradacji pow ierzchni należy rów nież w ykorzystyw anie terenu na składow iska odpadów pow stających w w yniku eksploatacji kopalin i ich przetw órstw a, tzw. hałd i osadników mułowych, na które trafiają partie m ułu w ęglow ego o niskiej w artości opałowej.
D egradacja przejaw ia się także zm ianą obiegu wód, spow odow aną drenażem w arstw w odonośnych, regulacją koryt rzecznych oraz zanieczyszczeniem w ód pow ierzchniow ych i głębinow ych.
1 .2 REWITALIZACJA TERENÓW ZDEGRADOWANYCH W ASPEKCIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Z uw agi na likw idację w ielu ośrodków w ydobyw czych, tereny podlegające do niedaw na silnym w pływ om gospodarki w ydobyw czej, stają się terenam i pogórniczym i.
O dpow iednie ich zagospodarow anie przyw róci lub nada tym terenom atrakcyjność środowiskow ą, gospodarczą oraz społeczną. O czyw iście działania rekultyw acyjne lub rew italizacyjne na terenach postindustrialnych są w drażane ju ż od w ielu lat, obejm ują niestety jedynie niewielki procent terenów zdegradowanych. R ekultyw acja m a za zadanie przyw rócenie terenow i naturalnego ukształtow ania, przyw rócenie glebie składników w ym aganych w celu nadania terenow i w artości przyrodniczej lub gospodarczej. R ew italizacja je st nadaniem zdegradow anem u terenow i innej funkcji i zastosow ania [4, 5].
Ochrona, czy też kształtow anie środow iska naturalnego, je st podstaw ow ym celem środow iskow ym zagospodarow ania terenu, który służy obecnym i przyszłym pokoleniom.
Z agospodarow anie terenów w obszarze produkcyjno-technologicznym , produkcyjnym lub usługow ym określa rów nież podstaw ow e kierunki celów gospodarczych zgodne z koncepcją zrów now ażonego rozw oju stanow iącą odpow iednik społecznej odpow iedzialności biznesu na poziom ie m ikroekonom icznym [6]. Funkcja produkcyjno-technologiczna m oże być realizow ana poprzez tw orzenie m iędzy innym i ośrodków transportu, składowania, parków przem ysłow ych oraz naukow o-technologicznych. Zagospodarow anie usługow e koncentruje się w okół handlu i usług śródm iejskich, gastronom ii, centrów rozryw ki oraz usług zw iązanych z biznesem itp. R ew italizacja uw zględniająca atrakcyjność społeczną obejm uje szeroko pojętą działalność kulturalną, naukow ą i dydaktyczną, poszerzone o działania zw iązane z potrzebam i m ieszkaniow ym i. D ziałania rew italizacyjne pow inny przyczynić się do popraw y konkurencyjności i atrakcyjności terenów zdegradow anych oraz do urzeczyw istnienia w artości sektora publicznego, pryw atnego (biznesow ego) i obywatelskiego.
Praw idłow o przeprow adzone procesy rew italizacji zdegradow anych terenów służyć pow inny integracji czterech atrybutów jednocześnie [7]:
1) przynosi rozw iązania dla konkretnych problem ów społecznych, 2) zapew nia trw ałą ochronę środow iska naturalnego,
3) um ożliw ia zdegradow anym terenom w zrost gospodarczy tw orząc w arunki dla w zrostu ładu przestrzennego i estetyki przestrzeni publicznych,
4) zw iększa poczucie spójności społecznej i zapew nia poczucie tożsam ości lokalnej poprzez identyfikację m ieszkańców zdegradow anych terenów z przestrzenią rewitalizowaną.
Zaprezentow ane szerokie rozpatryw anie rew italizacji zgodne je st z koncepcją zrów now ażonego rozwoju, pod pojęciem którego rozum ie się taki rozwój społeczno- gospodarczy, którego celem je st zagw arantow anie m ożliw ości zaspokajania potrzeb poszczególnych społeczności lub obyw ateli zarów no w spółczesnego pokolenia, ja k i przyszłych pokoleń [8]. Procesy rew italizacji integrow ać pow inny zatem działania polityczne, gospodarcze i społeczne służące zachow aniu rów now agi przyrodniczej oraz trw ałości podstaw ow ych procesów przyrodniczych. Sprostanie w ym aganiom koncepcji zrów now ażonego rozw oju w zakresie procesów rew italizacji terenów pogórniczych w ym aga zatem jednoczesnych i zintegrow anych działań w w ym ienionych kluczow ych obszarach.
um iejętności i w iedzę pozw alające na postrzeganie zdegradow anych terenów poprzem ysłow ych nie tylko przez pryzm at ekologiczny.
1 .3 EDUKACJA SPECJALISTÓW
Problem zdegradow anego terenu je st aktualny nie tylko w obrębie G órnośląskiego O środka Przem ysłow ego oraz R ybnickiego O kręgu W ęglow ego, ale rów nież i po drugiej stronie południowej granicy Polski - w Czechach. O czyw iście odm ienne uw arunkow ania praw ne, sposób eksploatacji czy kultura organizacyjna spowodow ały inny stopień i charakter przekształceń terenów podobnych geologicznie, geograficznie i przyrodniczo. Istotnym kanałem transferu koncepcji rozw oju obszarów przygranicznych je st w spółpraca transgraniczna [1]. Szczególnego znaczenia nabiera ona w łaśnie w przypadku w ypracow yw ania sposobów rew italizacji obszarów pogórniczych; m oże znacząco w płynąć na zm ianę jakościow ą pejzażu post-industrialnego - pejzażu w znaczeniu holistycznym , odwołuj ącym się zarów no do aspektów estetycznych, przyrodniczych, ja k i jakości życia społeczności zw iązanych z terenem.
Choć tereny leżące w granicach innych państw cechują odm ienne w arunkowania, rozpow szechnione dobre praktyki m ogą znaleźć zastosow anie nie tylko w rew italizacji czy rekultyw acji terenów obciążonych skutkami działalności w ydobyw czej, ale rów nież przy prow adzeniu szerokiego spektrum działań o charakterze w yprzedzającym .
W yszkolenie kadry specjalistów pozw oli na skuteczne i efektyw ne podnoszenie znaczenia i atrakcyjności tych terenów poprzez ich zagospodarow anie. N a rysunku 1.1 przedstaw iono kolejne etapy procesu przekształcania terenu zdegradow anego z uw zględnieniem etapu edukacji specjalistów. W kw ietniu 2013 roku rozpoczęto realizację projektu „Edukacja specjalistów z zakresu zarządzania terenam i pogórniczym i na pograniczu polsko-czeskim ”, zainicjow anym przez pracow ników W ydziału O rganizacji i Zarządzania, pod kierow nictw em dr hab. inż. W itolda Białego, prof. w Pol. Śl. P rojekt prow adzony je st we w spółpracy z V SB -U niw ersytetem Technicznym w Ostrawie. G łów nym celem projektu je st w spólne przygotow anie specjalistów z zakresu zarządzania terenam i pogórniczym i w Polsce i w Czechach w Euroregionie Silesia [1]. Przygotow any program szkolenia spójny je st z założeniam i edukacji dla zrów now ażonego rozwoju, poniew aż uw zględnia zarów no aspekty praw ne, gospodarcze, finansow e, ja k i zagadnienia społeczne procesów rewitalizacji.
Propozycja program ow a przygotow ana w ram ach realizow anego projektu służyć będzie w ykształceniu dobrych praktyk zapewniaj ących rów nom ierny rozwój terenów pogórniczych.
Pokłosiem konferencji otwieraj ącej projekt była w nikliw a kw erenda terenowa, w w yniku której w ytypow ane zostały reprezentatyw ne, z punktu w idzenia przekształceń, obszary podregionu rybnicko-w odzisław skiego po stronie polskiej oraz m oraw sko-sleskiego na terenie Czech. N a tych terenach skupia się cały w achlarz problem ów pojawiaj ących się w szędzie tam, gdzie do niedaw na osią funkcjonow ania był przem ysł wydobywczy.
W yszkolenie kadry specjalistów pozw oli na skuteczne i efektyw ne podnoszenie znaczenia i atrakcyjności tych terenów poprzez ich zagospodarow anie. D la sam orządów lokalnych, gm in oraz m ieszkańców zagospodarow yw anych terenów, praw idłow o przeprow adzona rew italizacja w iązać się będzie z korzyściam i w różnych obszarach, m iędzy innymi z w ykreow aniem now ych m iejsc pracy.
Potrzeba przekształcenia
EDUKACJA SPECJALISTÓW
IsJj
INW ENTARYZACJA TERENU:
p r z y r o d n i c z a g e o l o g i c z n o - g ó r n i c z a s p o ł e c z n o - ś r o d o w i s k o w a
Rys. 1 .1 S c h e m a ty c z n e p r z e d s t a w ie n ie e t a p ó w p r z e k s z ta łc e n ia t e r e n ó w z d e g r a d o w a n y c h z u m ie j s c o w ie n ie m e t a p u e d u k a c ji s p e c j a lis tó w
Główny cel projektu, jakim je st w spólne przygotow anie specjalistów z zakresu zarządzania terenam i pogórniczym i pogranicza polsko-czeskiego, poprzez w ym ianę w iedzy i najlepszych praktyk z zakresu zarządzania terenam i poprzem ysłow ym i w Polsce i Czechach, realizow any je st poprzez szereg działań. N ależą do nich: zebranie i usystem atyzow anie w iedzy o terenach pogórniczych pogranicza, opracow anie ogólnie dostępnego e-podręcznika, ja k i opracow anie program ów nauczania dla słuchaczy po obu stronach granicy oraz przeprow adzenie zajęć dydaktycznych w raz z w ym ianą nauczycieli i słuchaczy. Szkolenie skierow ane je st głów nie do studentów różnych kierunków z uczelni Polski i Czech, którzy są zainteresow ani zdobyciem w iedzy z zakresu zarządzania zdegradow anym i terenam i przygranicznym i [1]. Poszczególne działania założone w projekcie, z w yróżnieniem etapów edukacji specjalistów z zakresu zarządzania terenam i pogórniczym i, przedstaw iono na rysunku 1.2.
Zarządzanie terenam i zdegradow anym i sprow adza się do zarządzania potencjalnym i rzeczyw istym ryzykiem , w yrażonym jakościow o i ilościow o, stw arzanym przez te tereny.
W ykształcone pod tym kątem, w czasie realizacji projektu, kadry przyczynią się do w łaściw ego zarządzania terenem, z w yw ażeniem aspektu środowiskow ego, gospodarczego i społecznego, co znacząco podniesie w artość tych terenów.
Zarządzanie m oże być oparte o poznane, a następnie rozpow szechniane now oczesne, stosow ane w obydw u krajach rozw iązania technologiczne, dotyczące rekultywacji, rew italizacji i innych przekształceń terenu. W ażna je st umiej ętność zarządzania terenam i w taki sposób, by zachow ać tożsam ość m iejsca, z poszanow aniem lokalnej społeczności, jej przeszłości, korzeni, kultury, folkloru czy duchowości.
W łaściw e zarządzanie zrekultyw ow anym i zrew italizow anym terenem m oże położyć podw aliny pod jeg o rozwój gospodarczy, podniesie jeg o atrakcyjność dla rozw oju przedsiębiorczości, a także, w przypadku w ytyczenia ścieżek dydaktycznych, szlaków turystycznych, w które w łączone zostaną ciekaw e pod w zględem przyrodniczym i zabytkow ym obszary, w zbudzi ruch turystyczny.
W zrost atrakcyjności terenu doprow adzi do rozw oju regionu poprzez w zrost inw estycji, a w efekcie - rozszerzenia perspektyw dla m ieszkańców.
M im o, że w obecnej chwili brak podstaw praw nych do zaangażow ania sam orządów i adm inistracji na poziom ie w ojew ódzkim do w łączania się w działania rew italizacyjne, a nieuregulow any status w łasnościow y je st ham ulcem przekształceń terenów, które przestały pełnić funkcje gospodarcze, należy wierzyć, że w yedukow ana kadra zarządzająca obszarem zdegradow anym będzie skutecznie stym ulować różnorakie organy do w łączenia się w inicjatyw ę podnoszenia znaczenia terenów w oparciu o środowiskowe, gospodarcze oraz społeczne kryteria rozw oju zrów noważonego.
Istotną korzyścią płynącą z w ykształcenia kadry zarządzającej terenam i pogórniczym i je st niew ątpliw ie także scalanie relacji m iędzy sferą naukow ą w Polsce i Czechach. Taka integracja pozwoli budow ać długoterm inow ą w spółpracę badań i rozwoju, innow acji oraz technologii, a tym samym stym ulować przepływ kadr. Specjaliści w ykształceni w kierunku zarządzania obszarem zdegradow anym , m ogą stanow ić doskonałe w sparcie dla kom panii i spółek w ęglow ych, urzędników sam orządow ych oraz lokalnych przedsiębiorców [1].
W ybór reprezentatyw n ego pod w zg lęd em zd egradow ania terenu p ok op a ln ian eg o
I n w e n ta r y z a c ja t e r e n u w k a t e g o r i a c h : p r z y r o d n ic z e j, g e o l o g i c z n o - g ó r n i c z e j , o r a z s p o ł e c z n o - ś r o d o w i s k o w e j
P rzygotow an ie dokum entacji fotograficznej i graficznej
A n a liz a z e b r a n y c h m a te r ia łó w
O p r a c o w a n i e p r o g r a m ó w n a u c z a n ia
O p r a c o w a n i e i p u b lik a c ja e - p r z e w o d n i k a
W ybór wykładow ców do przeprowadzenia zajęć dydaktycznych
O pracow anie skryptu i materiałów dydaktycznych
Nabór słuchaczy
Przeprowadzenie kursów języka czeskiego dla przyszłych nauczycieli i słuchaczy
P r z e p r o w a d z e n i e z a j ę ć d y d a k t y c z n y c h
O d b y c ie d w ó c h s p o t k a ń r o b o c z y c h w t e r e n i e
U d z ia ł w d w ó c h k o n f e r e n c j a c h n a u k o w y c h
P r z e p r o w a d z e n i e s t a ż y i p r o c e s u d y p l o m o w a n i a d la w y b r a n y c h s ł u c h a c z y c y k lu d y d a k t y c z n e g o
Rys. 1.2 P o s z c z e g ó ln e d z ia ła n ia z a ło ż o n e w p r o je k c ie z w y r ó ż n ie n ie m e t a p ó w e d u k a c ji s p e c j a lis tó w z z a k r e s u z a r z ą d z a n ia te r e n a m i p o g ó r n ic z y m i
1
cr)
1
m)
i
U m i e j ę t n o ś ć w y p r a c o w y w a n i a w ła ś c iw y c h d l a t e r e n u r o z w ią z a ń p r z e k s z ta łc a j ą c y c h
U m i e j ę t n o ś ć p r z e n o s z e n i a n a r o d z im y g r u n t r o z w ią z a ń s t o s o w a n y c h z a g r a n i c ą , n a p o d o b n y c h
g e o l o g i c z n i e , g ó r n i c z o i p r z y r o d n i c z o t e r e n a c h , i n a c z e j p r z e k s z ta łc o n y c h z u w a g i n a o d m i e n n e
u w a r u n k o w a n i a p r a w n e , t e c h n o l o g i c z n e i k u ltu r o w e
U m i e j ę t n o ś ć z a c h o w a n i a t o ż s a m o ś c i m i e j s c a - z a r z ą d z a n i e t e r e n a m i z p o s z a n o w a n i e m lo k a ln e j
s p o ł e c z n o ś c i , j e j h is to r ii, tr a d y c ji, f o lk lo ru , w y tw o r ó w s z tu k i i d u c h o w o ś c i
W zm acnianie w spółpracy transgranicznej poprzez scalanie sfery
naukowej w spółpracujących państw
W sparcie dla kompanii i spółek węglow ych, sam orządów lokalnych, gmin, lokalnych
przedsiębiorców
W ykreow anie nowych miejsc pracy związanych z przekształceniem
terenu
Długoterm inowa w spółpraca w zakresie badań, rozwoju, innowacji i
technologii pom iędzy krajami
Rys. 1.3 Z e s ta w ie n ie p o te n c ja ln y c h k o r z y ś c i g e n e r o w a n y c h p r z e z s p e c j a lis tó w z z a k r e s u z a r z ą d z a n ia te r e n a m i p o g ó r n ic z y m i
Niem niej w ażny od sfery naukowej je st obszar edukacyjny i system kształcenia, które są w spierane dzięki prowadzonej działalności transgranicznej. W sparcie to przejaw ia się poprzez opracow anie w spólnych program ów nauczania z zakresu zarządzania terenam i pogórniczym i, w spólne podnoszenie kw alifikacji zarów no nauczycieli, ja k i kształcących się słuchaczy oraz kluczow ym w ykorzystaniu w spółczesnych technologii inform atycznych [1].
Schem atyczne zestaw ienie potencjalnych korzyści w ypracow anych przez specjalistów z zakresu zarządzania terenam i pogórniczym i w oparciu o zdobyte przez nich umiej ętności przedstaw iono na rysunku 1.3.
PODSUM OW ANIE
O bszar w ojew ództw a śląskiego, a w szczególności Górnośląski O środek Przem ysłowy, oraz Rybnicki Okręg W ęglow y stanow ią tereny najbardziej zdegradow ane w skali kraju.
Przyczyniła się do tego przede w szystkim intensyw na eksploatacja i przeróbka bogactw naturalnych, prow adzona przy braku świadom ości jeg o oddziaływ ania na środow isko oraz przy nieum iejętnym zarządzaniu odpadam i tow arzyszącym i w ydobyciu i przeróbce. M im o postępow ania procesu zam ykania kopalń, skutki negatyw nego przekształcenia i zanieczyszczenia środow iska są w ciąż odczuwane. Jedną z dróg przyw rócenia lub nadania tym terenom atrakcyjności środowiskow ej, gospodarczej i społecznej je st w łaściw e i kom pleksow e ich zagospodarow anie. N iezw ykle istotne je st w yedukow anie kompetentnej kadry, potrafiącej czerpać zarów no z dośw iadczeń i rozw iązań rodzim ych, ja k i tych w ypracow anych w sąsiednich krajach, by móc dostosow yw ać je do lokalnych potrzeb, aby następnie opracow ać korzystne z punktu w idzenia środowiskow ego, gospodarczego i społecznego koncepcje przekształcenia tych obszarów.
A rtyku ł je s t w ynikiem realizacji pro jektu finansow anego z fu n d u szy strukturalnych w ram ach P rogram u O peracyjnego
W spółpracy Transgranicznej R epublika Czeska - R zeczpospolita P olska 2007-2013.
LITERATURA
1. M ateriały konferencyjne konferencji „Edukacja specjalistów z zakresu zarządzania terenam i pogórniczym i na pograniczu polsko-czeskim ” . Rybnik-K am ień, 24-25 kw ietnia 2013 r. Politechnika Śląska, Instytut Inżynierii Produkcji.
2. http://w w w .slaskie.pl/w po/w po_4.htm , w ejście 2013-06-26 3. http://w w w .slaskie.pl/przest_plan/ekofiz/13, w ejście 2013-06-24 4. http://w w w .rcas.slaskie.pl, w ejście 2013-06-27
5. http://ing.org.pl/files/content, w ejście 2013-06-23
6. B iznes społecznie odpow iedzialny w Polsce. R a p o rt z badań. Instytut B adań nad G ospodarką Rynkową. Gdańsk, 2003.
7. O budowie m eto d rew italizacji w Polsce - aspekty wybrane. Red. Skalski K., M onografie i Studia Instytutu Spraw Publicznych U niw ersytetu Jagiellońskiego, K raków 2010, s. 6.
8. U staw a z dnia 27.04.2001 r. Praw o ochrony środowiska. Dz. U. Z 2013 r. poz. 1232 z późniejszym i zm ianami.
KSZTAŁCENIE SPECJALISTÓW W ZAKRESIE ZARZĄDZANIA TERENAMI PRZEKSZTAŁCONYMI DZIAŁALNOŚCIĄ GÓRNICZĄ
S t r e s z c z e n ie: Działalność górnicza w województwie śląskim przyczyniała się, oraz nadal przyczynia do zmian w środowisku naturalnym, a także w stosunkach społecznych i gospodarczych na znacznym obszarze. Obszary te ulegają przekształceniom, zmienia się morfologia ich powierzchni, często degradacji ulega szata roślinna oraz zahamowany zostaje rozwój osadniczy.
Aby nadać lub przywrócić atrakcyjność środowiskową, gospodarczą i społeczną tych terenów niezbędne je st właściwe ich zagospodarowanie. Dlatego ważne je st wyedukowanie kompetentnej kadry, potrafiącej wygenerować koncepcje wykorzystania terenów pogórniczych zgodne z ideą zrównoważonego rozwoju.
S ło w a k lu c z o w e: zdegradowany teren pogórniczy, rekultywacja, rewitalizacja, edukacja
EDUCATION OF EXPERTS IN MANAGEMENT OF AREAS DEVASTATED BY MINING EXTRACTION
A b str a c t: Mining activity has already contributed to environmental distortions and still causes changes in natural environment in Silesian province. Mining extraction also gives rise to a shift in social and economic relations in significant territories o f Silesia. Extracted lands are subject to transformation, their topography is being changed, vegetation is a comedown after mining activities, and residential process is negatively affected as well.
Thorough development o f extracted areas is a must in order to provide or retrieve natural, economic and social attractiveness o f Silesian territories. Due to the above, education o f competent professionals is an important up-to-date issue. Experts will be able to elaborate concepts that are adequate to post-mining areas and are in accordance to sustainable development.
K ey w o r d s: devastated post-mining areas, land development, revitalization, education.
dr inż. Henryk BAD U R A
Politechnika Śląska, W ydział Górnictwa i G eologii Instytut Eksploatacji Złóż
ul. Akademicka 2A, 44-100 Gliwice e-mail: henryk_badura@o2.pl dr Ewa W. M ARUSZEW SKA
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach,W ydział Finansów i Ubezpieczeń Katedra Rachunkowości Międzynarodowej
ul. 1 Maja 50, 40-287 Katowice
e-mail: ewa.maruszewska@ue.katowice.pl dr inż. K rzysztof MICHALSKI
Politechnika Śląska, W ydział Organizacji i Zarządzania Instytut Inżynierii Produkcji
ul. Roosevelta 26, 41-800 Zabrze e-mail: Krzysztof.M ichalski@ polsl.pl
