Maciej Drewniak Badania archeologiczne osady wczesnośredniowiecznej na stanowisku 41 w Horodysku z 1967 roku

(1)

Maciej Drewniak

Badania archeologiczne osady

wczesnosredniowiecznej na stanowisku 41

w Horodysku z 1967 roku

Ws t ç p

Stanowisko 411 (AZP 83-90/84) zlokalizowane jest w miejscowosci Horodysko, powiat Che!m, gmina Lesniowice. Znajduje siç w mezoregionie Dzia!y Grabowieckie, nalez^cym do Wyzyny Lubelskiej2. Po!ozone jest na stoku wzgorza. W bezposredniej bliskosci, na zachod od stanowiska, p!ynie rzeczka Horodyska, bçd^ca dop!ywem Wojs!awki (ryc. 1).

Badania wykopaliskowe na stanowisku 41 zostaiy zrealizowane w lipcu 1967 roku. Ich kierownikiem z ramienia owczesnego Muzeum Okrçgowego w Lublinie by! mgr Zygmunt Slusarski, w ekipie archeologow znajdowali siç zas pracownicy Dzia!u Archeologii Muzeum - mgr Anna Kloss i mgr Waleria Misiewicz3.

Pocz^tkowo badaniami terenowymi objçto jedynie grodzisko znajduj^ce siç na sta nowisku 1 - na wzgorzu zwanym Maczu!y. Podczas badan, na podstawie obserwacji terenowej oraz relacji okolicznych mieszkancow, podjçto decyzjç o za!ozeniu wykopow badawczych rowniez na stanowisku 41, ktorego obszar, wed!ug lokalnej tradycji, uznawany by! za stary cmentarz. Stanowisko 41 znajduje siç oko!o 150 m na po!noc od grodziska. Miejsce ulokowania wykopow otoczone by!o wa!em ziemnym, tworz^cym czworobok o wymiarach 30 x 30 m. Wa!y te, jak siç pozniej okaza!o, mia!y chronologie nowozytn^4.

Za!ozono 8 wykopow badawczych, o !^cznej powierzchni 111 m2 (ryc. 2). Pierwszy usytuowano w po!owie wysokosci wzgorza - 7,5 m od wa!u po!udniowego, a w jego 1 W dokumentacji terenowej oraz we wczesniejszych publikacjach stanowisko to mia!o numer II. 2 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa 2000, s. 280.

3 Chcia!bym podziçkowac Pani Walerii Misiewicz za cenne uwagi na temat stanowiska i dokumentacji terenowej.

4 J. Cichomski, „Horodysko, gm. Lesniowice woj. Che!m - Grodzisko”, Lublin 1979, s. 5 (maszynopis w Muzeum Lubelskim w Lublinie).

(2)

Novjy Fofw^rk j \ Harodyaho' Uirdlr, v s(a fiffïïislto 4 1 1i »* mua Oitrûw

Ryc. 1. Horodysko, powiat Chelm, stanowisko 41. Lokalizacja na mapie 1:10 000

otoczeniu zlokalizowano kolejnych 5. Dziaiki o numerach 7 i 8 usytuowano zas przy wale poinocnym5.

Wstçpne informacje odnosnie do przeprowadzonych prac wykopaliskowych zna- laziy siç w „Informatorze Archeologicznym” z 1968 roku a takze w pracy J. Cichom- skiego „Horodysko, gm. Lesniowice, woj. Cheim - Grodzisko”.

Badania dostarczyiy 1066 sztuk materiaiu zabytkowego. Przewazaiy fragmenty naczyn - 925 sztuk, sposrod ktorych caikowicie udaio siç zrekonstruowac tylko 1 naczynie. Zarejestrowano rowniez 8 fragmentow kafli. Przedmioty metalowe reprezentuje 13 zabytkow, wsrod nich caie i czçsciowo zachowane noze, gwozdzie, przecinak oraz fragment brzytwy. Pozyskano rowniez 2 gliniane ciçzarki do sieci i 1 paciorek z krçgu rybiego, a takze 2 krzemienie, 28 fragmentow polepy, 1 fragment szkia, 1 fragment 5 „Informator Archeologiczny. Badania 1967 r” Warszawa 1968, s. 332.

(3)

BADANIA ARCHEOLOGICZNE OSADY WCZESNOSREDNIOWIECZNEJ... ₉

kamienia granitowego, 29 ulamkow wfgielkow drzewnych oraz 53 fragmenty kosci zwierzfcych i 3 zfby zwierzfce.

Ryc. 2. Horodysko, powiat Chelm, stanowisko 41. Plan stanowiska z zaznaczonymi dzialkami i lo k a liz a j obiektow

Zachowana dokumentacja wykopaliskowa sklada sif z 11 rysunkow planow dzialek z zaznaczonymi obiektami oraz zdjfc terenowych odkrytych obiektow. Ustalenie ich chronologii jest niezwykle trudne, zwazywszy na brak okreslenia glfbokosci na poszczegolnych planach oraz oznaczenie wifkszosci materialu zabytkowego jako wydobytego z dzialek, a nie z konkretnych obiektow. Wobec powyzszego przyjfto za autorami badan ich wnioski dotycz^ce rozplanowania przebadanej czfsci osady, zas relacjf stratygraficzn^ pomifdzy obiektami ustalono, posluguj^c sif dokumentacja terenow^. Wydobyty material zabytkowy zostal opisany, a charakterystyczne zabytki wyrysowane. Wnioski na temat zabytkow ruchomych przedstawiono w niniejszym opracowaniu.

(4)

Pl a n o s a d y

Na stanowisku 41 natrafiono na pozostalosci po 3 polziemiankach oraz 1 jamie. Polziemianki byly wyposazone w urz^dzenia grzewcze - w polziemiance I zarejestrowano jedynie slad po palenisku, w dwoch pozostalych zachowaly sif zas resztki piecow. Mi^zszosc warstwy kulturowej w dzialkach 1-6 sifgala do 1,2 m, w pozostalych wyniosla okolo 0,6 m6.

Polziemianka I

Polziemianka I (ryc. 3) jest zlokalizowana w obrfbie dzialek 1, 2 i 5. Wymiary pol ziemianki to srednio 7,6 m x 3,2 m, czyli okolo 24 m2. Dluzsza os tej prostok^tnej w planie polziemianki skierowana jest na NE-SW. W czfsci NE zanotowano slad pa- leniska o wymiarach okolo 1,4 m x 1,2 m7 w postaci sladow polepy i drobnych bialych kamieni.

Material zabytkowy, ktory mozna by l^czyc z polziemianka I, jest opisany jako pochodz^cy wyl^cznie z dzialek, nie mozna wifc przypisac do tego obiektu zadnego konkretnego materialu.

Ryc. 3. Horodysko, powiat Chelm, stanowisko 41. Plan polziemianki I

6 Tamze. 7 Tamze.

(5)

BADANIA ARCHEOLOGICZNE OSADY WCZESNOSREDNIOWIECZNEJ... 11

Pôlziemianka II

Poiziemianka II (ryc. 4) jest zlokalizowana w dziaikach 1, 2 i 3. Wediug planu wykopow, wykonanego przez autorow badan wykopaliskowych, poiziemianka II ma plan zblizony do kwadratu o wymiarach 4,9 x 4,2 m (20 m2). Diuzsz^ osi^ jest skierowana na W-E. Urz^dzeniem grzewczym byi piec o kopule gruszkowatej (zachowanej fragmentarycznie), ktory odkryto w narozniku NE poiziemianki. Przy preparowaniu pieca, o wymiarach 1,3 x 1,1 m, natrafiono na cztery warstwy powstaie podczas jego reperacji8. Na planie wykonanym podczas prac wykopaliskowych widac dwa duze biaie kamienie o wymiarach okoio 20 x 40 cm, ktore mogiy byc uzyte podczas budo- wy pieca. Podczas eksploracji pieca pozyskano 2 fragmenty nozy zelaznych, fragment brzytwy, 2 gwozdzie i gliniany ciçzarek do sieci oraz 8 fragmentow naczyn.

Ryc. 4. Horodysko, powiat Chetm, stanowisko 41. Plan poiziemianki II

(6)

Dokumentacja wykopaliskowa ukazuje najprawdopodobniej slady po przybudow- ce (IIa) o wymiarach okolo 4,6 m x 2,4 m, przylegaj^cej do polziemianki od strony wschodniej. Strona wschodnia przybudowki zaznaczona jest sladami po 8 slupach (srednicy okoio 10 cm), ktore najwidoczniej podtrzymywaiy zadaszenie.

Znajduj^ca siç w zachodniej czçsci poiziemianki jama 1 o srednicy okoio 1,3 m zawieraia material ceramiczny w postaci 15 fragmentow naczyn i 1 przedmiotu meta- lowego - gwozdzia.

Rzut poziomy wykopow wskazuje, iz w czçsci S poiziemianki znajdowala siç jama 3 o glçbokosci 1,2 m. Na poziomie odkrycia jej wymiary to 1,25 m x 0,8 m, przy sp^gu zas to blisko 50 cm. Jedyny zabytek pochodz^cy z tego obiektu to paciorek z krçgu rybiego odkryty na glçbokosci 50 cm od powierzchni ziemi.

Reszta materialu zabytkowego opisana jest jako pochodz^ca z dzialek, wiçc nie ma dokladniejszej lokalizacji.

Pôlziemianka III

(7)

BADANIA ARCHEOLOGICZNE OSADY WCZESNOSREDNIOWIECZNEJ... ₁₃

Poiziemianka III (ryc. 5) jest zlokalizowana w dziaikach 2, 4 i 6. Wymiary tej zbli- zonej w planie do kwadratu poiziemianki to 4,7 m x 5,5 m (26 m2). Diuzszy bok zo- rientowany jest w przyblizeniu wzdiuz osi E-W. W czfsci NE zachowaiy sif pozo- staiosci pieca o srednicy okoio 1,2 m9. Odkryto przy nim 285 fragmentow naczyn ceramicznych a takze zelazny przecinak i gliniany cifzarek do sieci.

Od strony zachodniej do pieca przylegaia jama 2. Jama o srednicy okoio 2,5 m i gifbokosci 1,23 m zawieraia niewiele materiaiu ceramicznego (10 fragmentow).

Pozostaiy materiai zabytkowy przypisany jest jedynie dziaikom, musi bye wifc traktowany jako pochodz^cy spoza obiektow.

Wszystkie wzmiankowane urz^dzenia grzewcze zlokalizowane s^ w czfsci poinoc- nej i poinocno-wschodniej poiziemianek; jest to tzw. zimne miejsce domostw. Sytu- owanie piecow w takich strefach znane byio na terenie Polski juz od V wieku10. Jama 4

Jama 4 (ryc. 6) to jedyny zarejestrowany poza poiziemiankami obiekt. Zlokalizo- wany jest w poiudniowo-wschodniej czfsci dziaiki 7. Wymiary czfsciowo rozpoznanej jamy (wschodni odcinek poza obszarem badan) to okoio 1,4 m x 1,6 m. W obiekcie nie odkryto materiaiu zabytkowego.

Ryc. 6. Horodysko, powiat Cheim, stanowisko 41. Plan jamy 4

9 Tamze.

10 S. Cygan, Wczesnoslowianskie poiziemianki kwadratowe na terenie Polski, Czech, Slowacji, wschodnich Niemiec i dolnej Austrii, Rzeszow 2006, s. 40.

(8)

St r a t y g r a f ia OBIEKTOW

Zachowana dokumentacja wykopaliskowa wskazuje na sekwencjf chronologiczn^ pomifdzy poiziemiankami. Z dokumentacji terenowej wynika, iz poiziemianka II jest wkopana we wschodni^ czfsc poiziemianki III. Kolejny plan ukazuje, jak poiziemian ka I przecina poiudniowo-zachodni^ czfsc poiziemianki II (ryc. 2).

Reasumuj^c, wediug planow dokumentacji najstarszym obiektem wsrod poiziemianek byiaby poiziemianka III, miodsza to poiziemianka II, a najmiodsza - poiziemianka I.

Materiai zabytkowy z dziaiek, na ktorych znajduj^ sif poiziemianki pozwala jedynie na okreslenie ogolnych ram czasowych ich istnienia.

Jama 4 (z dziaiki 7) wystfpuje w znacznym oddaleniu od odkrytych obiektow mieszkalnych, nie wchodz^c z nimi w relacje stratygraficzne.

Ce r a m ik a n a c z y n io w a

Ceramika zostaia przebadana makroskopowo. Kryteria technologiczne, na ktorych sif oparto, to: surowiec, technologia wykonania, domieszki, ornament, kolor wypaiu. Rejestrowano rowniez rodzaj naczyn, kategorie zachowanych fragmentow oraz wielkosc uzyskanego materiaiu.

W niniejszym opracowaniu przyjfto podziai ceramiki na grupy technologiczne, wzoruj^c sif na publikacji wynikow badan grodziska w Busownie pow. Cheim, autor- stwa A. Buko i T. Dzienkowskiego11.

L^czna liczba fragmentow ceramiki, ktor^ udaio sif pozyskac podczas badan, wy- niosia 925 sztuk. Dzifki wyklejeniu pasuj^cych elementow pozyskano 1 caie naczynie (skiadaj^ce sif z 92 fragmentow) oraz 738 sztuk posklejanych czfsci naczyn. Znaczne rozdrobnienie materiaiu (ryc. 7) utrudnia stwierdzenie, o jakiej ilosci naczyn mozemy mowic. Sposrod 85 sztuk wylewow najprawdopodobniej 4 pary pochodz^ z tych sa- mych naczyn. Uzyskano wifc 81 sztuk wylewow, ktore w przyblizeniu okreslaj^ liczbf odkrytych naczyn. Ilosc fragmentow den naczyn (62) zdaje sif czynic ten szacunek wiarygodny (ryc. 8). Typologicznie dominuj^ garnki (682), przy prawdopodobnym udziale 1 misy i 2 sztuk talerzy. Przeiom wielobarwny (442 fragmenty) wystfpuje czf- sciej niz jednobarwny (292 fragmenty). Wyrozniono 440 fragmentow naczyn ze sladami obtaczania oraz 299 fragmentow, na ktorych takich zabiegow nie widac.

Materiai ceramiczny podzielono na pifc grup. Rozni je od siebie sposob wyko nania, ornament, uzyta domieszka schudzaj^ca, jak rowniez sposob uksztaitowania wylewow. Staraj^c sif umiescic odkryte zabytki w okreslonych ramach

chronologicz-11 A. Buko, T. Dzienkowski, Osadnictwo wczesnosredniowieczne polsko-ruskiego pogranicza. Grodzisko w Busownie w swietle nowszych badan archeologicznych, „Sprawozdania Archeologiczne”, 60, Krakow 2008, s. 325-367.

(9)

BADANIA ARCHEOLOGICZNE OSADY WCZESNOSREDNIOWIECZNEJ... ₁₅

nych12, poröwnano pozyskane wylewy do typologii wylewöw K. Radwanskiego13, dzi$- ki czemu okreslono przedzialy czasowe istnienia osady.

200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 0 -2 cm 2 -5 cm 5 -1 0 cm > 10 cm cale naczynie

= Grupa I Grupa II ■ Grupa III ■ Grupa IV

Ryc. 7. Horodysko, powiat Chelm, stanowisko 41. Wielkosc fragmentöw naczyn w ramach wyröznionych grup

300 250 200 150 100 50 0

Grupa I Grupa II Grupa III Grupa IV wylew ■. szyjka brzusiec j'.idno

Ryc. 8. Horodysko, powiat Chelm, stanowisko 41. Udzial ilosciowy poszczegölnych partii naczyn w analizowa- nym zbiorze

12 Chcialbym serdecznie podzi^kowac Panu drowi Tomaszowi Dzienkowskiemu z Instytutu Archeologii UMCS za bezinteresown^ pomoc przy ogl^dzinach i wst^pnym datowaniu materialu ceramicznego ze stanowiska 41 w Horodysku.

13 K. Radwanski, Wczesnosredniowieczna ceramika krakowska i zagadnienia jej chronologii, „Materialy Archeologiczne” t. IX, Krakow 1968, s. 5-89.

(10)

Grupa I

Do niniejszej grupy zakwalifikowano naczynia, ktöre wykonywano technik^ ugniatania z waiköw i tasm, a nastfpnie obtaczano najczfsciej od wylewu do zaiomu brzusca. W analizowanym materiale grupa ta reprezentowana jest przez 304 fragmenty naczyn. Wsröd nich najwifcej byio brzuscöw - 255 sztuk, czyli az 84%. Nie udaio sif zrekonstruowac zadnego caiego naczynia. Wifkszosc pozyskanej ceramiki to fragmenty rozdrobnione - wielkosci od 2 do 5 cm (59%) i do 2 cm (34%). Zaledwie 2 fragmenty maj^ wielkosc powyzej 10 cm. Surowiec uzyty do wyrobu naczyn w 99% to glina zelazista, naczynia z gliny biaiej s^ reprezentowane zaledwie przez 2 fragmen ty. Jako domieszki schudzaj^cej uzyto piasku i tiucznia granitowego - ktöry zostai zaobserwowany w ponad 85% fragmentöw (258 sztuk). Dominuj^ drobne frakcje tego tiucznia, ktöre stwierdzono w 166 przypadkach. Ornament sytuowany byi w partii brzuscowej. Sposröd 54 zdobionych fragmentöw, co stanowi 18% zasobu, najczfst- szym motywem byiy dookolnie ryte poziome ziobki (87%), rzadziej poi^czone z ryt^ lini^ falist^, lub tez ornament odciskany i szerszy - dookolny wykonywany najprawdopodobniej drewnianym patykiem, rzadziej palcem. Przeiom wielobarwny obserwo- wany jest w 210 fragmentach (69%), przy 94 przypadkach przeiomu jednobarwnego (31%). Dominuj^cym kolorem powierzchni wewnftrznej jest jasnobrunatny (34%), czfsto spotykane s^ röwniez barwy brunatne (26%) i ceglaste (16%). Na powierzchni zewnftrznej dominuj^ kolory: jasnobrunatny (39%), brunatny (27%) i ceglasty (10%). Sposröd 286 fragmentöw naczyn (wyi^czaj^c fragmenty den i czfsci przydenne) grubosc scianek naczyn w czfsci brzuscowej i przywylewowej zazwyczaj miesci sif w przedziale od 4 do 7 mm (ryc. 9).

2 mm 3 mm 4 mm 5 mm 6 mm 7 mm 8 mm >8 mm B Grupa I Gi Grupa II «' Grupa III it Grupa IV

Ryc. 9. Horodysko, powiat Cheim, stanowisko 41. Grubosc scianek naczyn w poszczegölnych grupach

Naczynia dominuj^ce wsröd Grupy I to garnki esowate, najczfsciej o wylewach odgiftych ukosnie, sciftych na zewn^trz (tabl. 2: 2-5) lub tez zaokr^glonych, odgiftych

(11)

BADANIA ARCHEOLOGICZNE OSADY WCZESNOSREDNIOWIECZNEJ... 1 7

Tabl. 1. Horodysko, gmina Lesniowice, powiat Chetm, stanowisko 41. Ceramika Grupy I: 1 - dz. 1; 2 - dz. 3 (fot. P. Maciuk, rys. M. Drewniak)

(12)

Tabl. 2. Horodysko, gmina Lesniowice, powiat Chetm, stanowisko. 41. Ceramika Grupy I: 1 - dz. 1; 2 - dz. 3; 3, 5 - dz. 2; 4 - potziemianka III, piec 2 (fot. P. Maciuk, rys. M. Drewniak)

(13)

BADANIA ARCHEOLOGICZNE OSADY WCZESNOSREDNIOWIECZNEJ... _{1 9}

na zewn^trz (tabl. 2: 1). Zdobione zazwyczaj s^ poziomymi ziobkami na gornej czfsci brzusca. Dna przewaznie s^ piaskie. Wylewy wystfpuj^ce najczfsciej w Grupie I (typy 1-18 wediug K. Radwanskiego)14 nalezy datowac na okres pomifdzy IX a XI wiekiem. Grupa II

Grupa ta obejmuje naczynia wykonywane na kole garncarskim i caikowicie obtaczane. W naczyniach tych widac, w porownaniu do Grupy I, spadek uzycia domieszki schudzaj^cej w postaci tiucznia granitowego (28%). Praktycznie w kazdym fragmencie zostai uzyty piasek. Sposrod 289 fragmentow ceramiki Grupy II wifkszosc zrobiona byia z gliny zelazistej (93%) przy niewielkim udziale ceramiki wykonanej z biaiej gliny (7%). Podobnie jak w Grupie I wielkosc wifkszosci fragmentow miesci sif w przedziale od 2 cm do 5 cm (64%) oraz do 2 cm (26%). Tak wifc w 90% materiai jest silnie rozdrobniony. Udaio sif jednak zrekonstruowac caie naczynie, skladaj^ce sif z 92 fragmentow (tabl. 3). Najliczniejsz^ czfsci^ naczyn w tej Grupie byiy fragmenty brzuscow - 214 sztuk, czyli blisko 75% caiosci. Wylewy naczyn (46 fragmentow) czfsto s^ profilowane. Ornamentowane fragmenty stanowi^ 17% (54 sztuki). Dominuj^cym motywem zdobniczym s^ poziomo ryte dookolne ziobki (61%). Pojawia sif zdobienie naczyn przy pomocy pobiaiki, czyli malowania biai^, rozwodnion^ glink^15 (28%). Stosowanie pobiaiki jest jedn^ z charakterystycznych cech wczesnosredniowiecznej wytworczosci garncarskiej Cheima16. Z nowych, nieuzywanych wczesniej w Grupie I, form ornamentacji pojawiaj^ sif ziobki ukosne, wystfpuj^ce oddzielnie b^dz w to- warzystwie linii poziomych i falistych. Przeiomy wielobarwne i jednobarwne spotykane s^ prawie tak samo czfsto, z lekkim wskazaniem na wielobarwny (57%). Kolor powierzchni wewnftrznej to: jasnobrunatny (28%), brunatny (25%) i ceglasty (17%). Powierzchnie zewnftrzne maj^ przewaznie kolor jasnobrunatny (36%), rzadziej bru natny (20%) i szary (12%). Podobnie jak w przypadku Grupy I grubosc scianek naczyn (pomin^wszy czfsci przydenne) miesci sif w przedziale od 4 mm do 7 mm. W po rownaniu do Grupy I widac jednak wzrost liczbowy fragmentow o delikatniejszych sciankach (ryc. 9).

Do tej grupy nalezy naczynia z tak zwanym zgrubieniem od wewn^trz, okreslane jako typ „ogolnoruski” (tabl. 6: 1). Ceramika ta pojawiia sif zwiaszcza na stanowiskach ziemi cheimskiej, co byio zwi^zane ze zmianami w sytuacji politycznej i kulturowej. Wi^czenie tych terenow pod koniec XII wieku do ksifstwa halicko-wiodzimierskiego spowodowaio napiyw ludnosci ruskiej. Co za tym idzie, pojawiiy sif rowniez zmiany w stylu wykonywania ceramiki17.

Podobne fragmenty wylewow mozemy zaobserwowac na stanowisku 2B w wyko- pie IX na Wzgorzu Grodzisko w Lublinie18. Materiai ten badaczka - S. Hoczyk - datuje 14 Tamze, s. 61, ryc. 38, 39.

15 A. Buko, Ceramika wczesnopolska. Wprowadzenie do badan, Wrociaw 1990, s. 119.

16 M. Auch, Wczesnosredniowieczna ceramika ze Stolpia, [w:] Zespol wiezowy w Stolpiu. Badania 2003 2005, pod red. A. Buko, Warszawa 2009, s. 142.

17 A. Buko, T. Dzienkowski, dz. cyt., s. 362.

18 S. Hoczyk, Badania archeologiczne osadnictwa wczesnosredniowiecznego na wzgorzu Grodzisko (Kir- kut) w Lublinie w 1968 roku, „Studia i Materiaiy Lubelskie”, t. 16, Lublin 2012, s. 200-203, ryc. 15.

(14)

Tabl. 3. Horodysko, gmina Lesniowice, powiat Chelm, stanowisko 41. Zrekonstruowane naczynie Grupy II, dz. 3 (fot. P. Maciuk)

(15)

Tabl. 4. Horodysko, gmina Lesniowice, powiat Chetm, stanowisko 41. Ceramika Grupy II, dz. 3 (fot. P. Maciuk, rys. M. Drewniak)

(16)

Tabl. 5. Horodysko, gmina Lesniowice, powiat Chetm, stanowisko 41. Ceramika Grupy II: 1 - dz. 2; 2 - potzie- mianka III, piec 2 (fot. P. Maciuk, rys. M. Drewniak)

(17)

BADANIA ARCHEOLOGICZNE OSADY WCZESNOSREDNIOWIECZNEJ... ₂₃

Tabl. 6. Horodysko, gmina Lesniowice, powiat Chetm, stanowisko 41. Ceramika Grupy II: 1, 4 - dz. 1; 2 - dz. 5; 3, 7 - dz. 2; 5 - potziemianka II, jama 1; 6 - dz. 3; Ceramika grupy IV: 8 - potziemianka III, piec 2 (fot. P. Maciuk, rys. M. Drewniak)

(18)

na 2. polowç XIII wieku. Z tego samego wykopu ukazane s^ wylewy naczyn, ktorych bliskie analogie obserwujemy w Grupie II.

Naczynia Grupy II (tabl. 4, 5, 6: 1-7) to zazwyczaj cienkoscienne garnki esowate obtaczane calkowicie, przewaznie bez domieszki tlucznia granitowego; wylewy - od zaokrçglonych, poprzez sciçte ukosnie i pionowo az po najrozniej profilowane (typy 17-54 wedlug K. Radwanskiego)19. Pojawia siç ornament w postaci pobialki. Cerami- ka Grupy II pochodzi z okresu pomiçdzy XII a XIII wiekiem.

Grupa III

Grupç III stanowi^ naczynia szkliwione reprezentowane przez 24 fragmenty. Spo srod nich 67% to fragmenty brzuscow. Material jest bardzo rozdrobniony, nie ma frag- mentu o wielkosci powyzej 5 cm. Wiçkszosc (54%) to male, licz^ce do 2 cm ulamki naczyn. Grubosc scianki waha siç pomiçdzy 2 mm a 4 mm (71%). Zabytki pochodz^ z calego badanego obszaru. Ceramikç wykonywano z gliny zelazistej i bialej. Obu- stronnie pokryte szkliwem byly 4 fragmenty naczyn, 13 sztuk na stronie zewnçtrznej, po stronie wewnçtrznej zas 7 fragmentow. Sposrod fragmentow szkliwionych wiçk- szosc to czçsci brzusca (16), pozyskano rowniez 5 fragmentow dna i 1 wylew. Barwa szkliwa, ktorym pokryto powierzchnie naczyn, to kolory jasnozielony (9), zolty (5), zielony (3), br^zowy (2) oraz zielono-bialy, ciemnozielony, jasnobr^zowy i jasnonie- bieski. Zdobienie zidentyfikowano na 3 fragmentach naczyn - w dwoch przypadkach byly to poziome zlobki, w jednym ornament w ksztalcie rybich lusek.

Naczynia szkliwione na terenie wschodniej Polski pojawiaj^ siç juz od XI wieku w postaci ruskich importow20.

Wedlug M. Aucha miejscem produkcji ceramiki szkliwionej w XIII wieku byl osro- dek chelmski21, sk^d mogla trafic w rejony Horodyska.

Ceramikç Grupy III datuje siç na okres od XII do XIII wieku. Grupa IV

Do grupy tej zaliczono ceramikç toczon^, stalowoszar^, wykonan^ z gliny zelazi stej (tabl. 6: 8). Wyeksplorowano l^cznie 97 fragmentow naczyn, z czego ponad 60% to brzusce. Domieszkç schudzaj^c^ w postaci drobnego tlucznia granitowego stwierdzono jedynie w 4 przypadkach (4%), w tym dwukrotnie przy fragmentach uchwytu. W pozostalych dominowal drobny piasek. Sposrod 11 fragmentow ornamentowanych zdobienie w postaci poziomych zlobkow stanowilo 64%. Wielkosc ponad 90% fragmentow miescila siç w przedziale do 5 cm (90 sztuk), co wskazuje na znaczne rozdrobnienie materialu w tej grupie. Kolor ceramiki to odcienie szarosci. Scianki blisko 80% fragmentow naczyn s^ z ceramiki cienkosciennej o grubosci od 2 mm do 5 mm.

Naczynia z tej grupy datowane s^ ogolnie na okres od XIV do XVIII wieku. Juz od schylku XIV stulecia okolo 40% ogolnej produkcji naczyn wytwarzanych przez lubel-19 K. Radwanski, dz. cyt., s. 61, ryc. 38, 39.

20 A. Buko, T. Dzienkowski, dz. cyt., s. 362.

21 M. Auch, Wczesnosredniowieczna ceramika szkliwiona z Chelma, woj. lubelskie, „Archeologia Polski”, 59, Warszawa 2004, s. 88.

(19)

BADANIA ARCHEOLOGICZNE OSADY WCZESNOSREDNIOWIECZNEJ... ₂₅

skich garncarzy to „siwaki”22. Przyl^czenie zas terenow, na ktorym znajduje sif stanowisko 41 do Polski w wieku XIV, spowodowalo naplyw osadnikow z zachodu, co za tym idzie - rozwoj ceramiki stalowoszarej23.

Grupa V

Grupa ta zawiera material pradziejowy. Zaliczono do niej 18 fragmentow naczyn - silne rozdrobnienie i brak uchwytnych cech dystynktywnych nie pozwalaj^ na ich blizsze okreslenie chronologiczne i kulturowe.

WYROBY METALOWE

Podczas badan wykopaliskowych udalo sif pozyskac 13 przedmiotow metalowych. Do najciekawszych nalezy przecinak o dlugosci 22,4 cm. Wykonany jest z zelaznej sztabki, w przekroju osmioboczny, o srednicy 1,2 cm. Czfsciowo zachowane ostrze jest sklepane na plasko. Przeciwlegly kraniec przecinaka jest nieco szerszy, rozklepany (tabl. 7: 1). Wedlug dokumentacji narzfdzie zostalo odkryte w pozostalosciach pieca w polziemiance III na glfbokosci 57 cm. Analogiczny zabytek do odkrytego w Horo- dysku wyeksplorowany zostal we wschodniej czfsci suburbium Szczecina, zlokalizowany w warstwie datowanej na 3. cwierc XI wieku24. Rowniez podczas badan Wzgorza Zamkowego w Szczecinie znaleziono 4 egzemplarze przecinakow25. Narzfdzia te, uwa- zane za niezbfdne wyposazenie pracowni rzemieslniczych i warsztatow kowalskich, odkryto takze na Dolnym Sl^sku w XII-wiecznych pracowniach rzemieslniczych, oraz na terenie wschodnich Niemiec26. Nie nalezy jednak zapominac, ze tego typu narzfdzia wystfpowaly dlugotrwale w niezmienionym ksztalcie.

To samo dotyczy 5 zelaznych nozy odkrytych w Horodysku. Dwa cale egzemplarze znalezione zostaly w dzialce 2. Odpowiadaj^ one typom Ia i IIIb w klasyfikacji nozy ze laznych stworzonej przez R. Rogosza27. Noz w typie Ia (tabl. 7: 3) ma dlugosc 10,3 cm (dlugosc ostrza - 6,5 cm) i trzonek lekko wyodrfbniony od strony grzbietu; ostrze w przekroju trojk^tne, trzonek prostok^tny. Tego typu noz wyst^pil podczas badan suburbium Szczecina w nawarstwieniach datowanych na 3-4 cwierc XII wieku28. Noze 22 J. Kruppe, Garncarstwo poznosredniowieczne w Polsce, Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk-todz

1981, s. 114.

23 T. Dzienkowski, Kilka uwag o wczesnosredniowiecznej ceramice naczyniowej z terenu Chelma, [w:] Hereditas Praeteriti, pod red. A. Zakoscielnej, H. Taras, Lublin 2009, s. 376.

24 A. B. Kowalska, Wyroby z zelaza, [w:] Szczecin we wczesnym sredniowieczu. Wschodnia czpc subur bium, pod red. W. tosinskiego, Szczecin 2003, s. 310.

25 R. Rogosz, Obrobka i zastosowanie zelaza, [w:] Szczecin we wczesnym sredniowieczu. Wzgorze Zam- kowe, pod red. E. Cnotliwego, L. Leciejewicza, W. tosinskiego, s. 265; M. Dworaczyk, A. B. Kowal ska, Rejon zabudowy, [w:] Szczecin we wczesnym sredniowieczu. Wschodnia czpc suburbium, pod red. W. tosinskiego, Szczecin 2003, ryc. 34:9.

26 A. B. Kowalska, dz. cyt., s. 310. 27 R. Rogosz, dz. cyt., s. 264-265.

28 A. B. Kowalska, Wyroby z zelaza, [w:] Szczecin we wczesnym sredniowieczu. Wschodnia czpc subur- bium, W. tosinski (red.), Szczecin 2003, s. 310.

(20)

Tabl. 7. Horodysko, gmina Lesniowice, powiat Chelm, stanowisko 41. Zabytki wydzielone: 1 - przecinak zelazny (polziemianka III, piec 2); 2 - 3 - noze zelazne (dz. 2); 4 - fragment brzytwy zelaznej (polziemianka II, piec 1); 5 - paciorek z kr^gu rybiego (polziemianka II, jama 3); 6 - kafel (dz. 7 i 8) (fot. P. Maciuk, rys. M. Drewniak)

(21)

BADANIA ARCHEOLOGICZNE OSADY WCZESNOSREDNIOWIECZNEJ... _{2 7}

typu Ia znaleziono takze na Wzgorzu Zamkowym w Szczecinie (6 sztuk), w roznie datowanych warstwach29. Drugi zachowany w calosci noz, odkryty na stanowisku 41, to typ IIIb (tabl. 7: 2), ma dlugosc 16,6 cm (dlugosc ostrza - 11,7 cm) i trzonek wyodrfbniony dwustronnie; ostrze w przekroju trojk^tne, trzonek trapezowaty. Egzemplarze tego typu znajdowane byly w nawarstwieniach datowanych na 2. polowf XI wieku30 oraz w warstwach ze schylku XII i 1. polowy XIII wieku31. Ponadto dwa fragmenty nozy o zachowanych dlugosciach 11 cm i 8,2 cm wyeksplorowano w pozostalosciach pieca 1. Ostatni z fragmentow nozy o dlugosci 10 cm zostal odkryty w dzialce 4. Od- naleziono rowniez najprawdopodobniej fragment brzytwy (tabl. 7: 4), ktory tak jak 2 fragmenty nozy zostal odkryty w dzialce 2, w pozostalosciach pieca 1. Zachowa- na dlugosc tego przedmiotu to 11 cm. Nie jest mozliwe okreslenie dokladnego czasu uzytkowania omowionych zabytkow.

W trakcie badan pozyskano ponadto 6 gwozdzi kutych, zarowno calych, jak i we fragmentach. Trzy z nich zlokalizowano w dzialkach 7 i 8, jeden pochodzi z wypelni- ska jamy 1 w dzialce 3, a 2 odkryto przy piecu 1 w dzialce 2.

INNE PRZEDMIOTY

Z ciekawszych zabytkow odkrytych w polziemiankach zwracaj^ uwagf 2 gliniane cifzarki do sieci rybackich. Zostaly znalezione w pozostalosciach piecow polziemianek. Jeden z nich, o ksztalcie dwustozkowatym, lagodnie zaokr^glonych krawfdziach, splaszczony przy otworach, zostal zlokalizowany w polziemiance II (tabl. 8: 1). Jego srednica to 4,8 cm, wysokosc 3,4 cm, a srednica otworu wynosi 1,8 cm. Waga cifzarka wynosi 73,5 g. Drugi z cifzarkow, odkryty w polziemiance III (tabl. 8: 2), jest w przekroju dwustozkowaty o lagodnie zaokr^glonych krawfdziach i splaszczony przy otworze. Ma srednicf 5,1 cm, wysokosc 3,6 cm, zas srednica otworu wynosi 1,9 cm. Waga cifzarka to 79,9 g. Obydwa zabytki sw^ form^ przypominaj^ prz^sliki32. Cifzarki gliniane do sieci odkrywane na innych stanowiskach maj^ soczewkowaty przekroj i s^ wifkszych rozmiarow (najczfsciej od 8 do 12 cm)33. Jednakze omawiane przedmioty gliniane odkryte na stanowisku 41 odrozniaj^ sif od tradycyjnych przfslikow dwukrotnie wifksz^ srednic^ tak samego zabytku, jak otworu w nim wymodelowanego34. Duzy otwor pozwalal na przewleczenie grubego sznura, przywi^zanego do dolnej liny sieci35. Zarowno wielkosc zabytkow, w tym srednice ich otworow, jak i znaczny cif- zar pozwalaj^ przypuszczac, ze s^ to cifzarki do sieci. Niestety, tak jak w przypadku 29 R. Rogosz, dz. cyt., s. 265.

30 Tamze.

31 A. B. Kowalska, dz. cyt., s. 310.

32 A. B. Kowalska, dz. cyt., s. 308; M. Dworaczyk, A. B. Kowalska, dz. cyt., ryc. 48:6, 66:5, 88:4. 33 Tamze, ryc. 105:9, 112:9, 10; M. Rulewicz, Rybolowstwo Gdanska na tle osrodkow miejskich Pomorza

od IX do XIII wieku, Gdansk wczesnosredniowieczny, t. 10, Gdansk 1994, ryc. 20:6-9, 45:10, 58:6, 59:2. 34 M. Dworaczyk, A. B. Kowalska, M. Rulewicz, Szczecin we wczesnym sredniowieczu..., dz. cyt., Tabl.

61.

(22)

Tabl. 8. Horodysko, gmina Lesniowice, powiat Chetm, stanowisko 41. Gliniane ciçzarki do sieci: 1 - potziemianka II, piec 1; 2 - potziemianka III, piec 2 (fot. P. Maciuk, rys. M. Drewniak)

(23)

BADANIA ARCHEOLOGICZNE OSADY WCZESNOSREDNIOWIECZNEJ... 2 9

zabytkow metalowych, oba ciçzarki nie pomagaj^ w uscisleniu chronologii obiektow, w ktorych zostaiy znalezione.

Kolejnym zabytkiem odkrytym podczas badan w dziaice 2 w poiziemiance II jest paciorek z krçgu rybiego (tabl. 7: 5), na ktory natrafiono w jamie, 3,50 cm od powierzchni ziemi. Jego srednica to 2,3 cm, grubosc 1 cm, zas srednica otworu to 0,6 cm.

Podczas prac wykopaliskowych pozyskano rowniez dwa zabytki krzemienne o nieustalonej chronologii, ponadto 8 fragmentow kafli, z ktorych 7 odkryto podczas eksploracji dziaiek 7 i 8. Jeden z fragmentow (tabl. 7: 6), koloru zielono-oliwkowego, zdobiony stylizowanym motywem roslinnym, mozna datowac na drug^ poiowç XVI wieku36.

Fragmenty polepy (28 sztuk), 1 fragment szkla, 1 fragment kamienia granitowego, 29 fragmentow wçgielkow drzewnych oraz 53 fragmenty kosci zwierzçcych i 3 zçby zwierzçce dopeiniaj^ obrazu zabytkow odkrytych podczas badan na stanowisku 41. Brak przeprowadzonej analizy archeozoologicznej nie pozwala na sprecyzowanie struktury gatunkowej szcz^tkow zwierz^t.

CHRONOLOGIA OSADY

Z powodu stanu zachowania oryginalnej dokumentacji wykopaliskowej i okreslenia przynaleznosci wifkszosci znalezisk ceramicznych do dziaiek niezwykle trudno wyci^gn^c wnioski co do chronologii badanych obiektow. Plany dziaiek, wykonane podczas badan terenowych, pozwalaj^ jednakze ustalic relacjf stratygraficzn^ pomifdzy poiziemiankami - poiziemianka III jest starsza od poiziemianki II, ta z kolei starsza od poiziemianki I.

Materiai zabytkowy, ktory mozna z cai^ pewnosci^ przypisac poszczegolnym obiektom z osady, przedstawia sif nastfpuj^co (ryc. 10, 11):

Poiziemianka I:

- brak materiaiu zabytkowego przyporz^dkowanego do obiektu; Poiziemianka II:

- piec 1: pozyskano 2 fragmenty nozy zelaznych, fragment najprawdopodobniej brzytwy, 2 gwozdzie i gliniany cifzarek do sieci. Z materiaiu ceramicznego wszystkie 8 znalezionych fragmentow naczyn przypisano do Grupy I;

- jama 1: dostarczyia materiai ceramiczny w postaci 15 fragmentow naczyn. Gru- pa I reprezentowana jest przez 5 fragmentow, Grupa II przez 7 fragmentow, zas Gru- pa IV przez 3 fragmenty. Z przedmiotow metalowych z wypeiniska jamy odkryto 1 gwozdz zelazny;

- jama 3: zlokalizowano paciorek z krfgu rybiego;

36 R. Niedzwiadek, Cztery zespoly kafli lubelskich z okresu od poczqtku XVI do polowy XVII w., [w:] Sredniowieczne i nowozytne kafle. Regionalizmy - podobienstwa - roznice, pod red. M. D^browskiej, H. Karwowskiej, Biaiystok 2007, s. 98.

(24)

Polziemianka III:

- piec 2: odkryto 285 fragmentow ceramicznych. Ceramika Grupy I to 118 frag mentow, Grupy II - 155 fragmentow, Grupy III - 1 fragment, zas Grupy IV to 11 frag mentow. Rowniez przy piecu odkryto zelazny przecinak i gliniany ci^zarek do sieci;

- jama 2: zawierala roznie datowany material ceramiczny. Do Grupy I mozna przypisac 4 fragmenty, do Grupy II 1 fragment, zas do Grupy IV 3 fragmenty.

60 50 40 30 20 10 0 Dz. 1 Dz. 2 Dz. 3 Dz. 4 Dz. 5 Dz. 6 Dz. 7 i 8 Grupa I £ Grupa II ■ Grupa III V Grupa IV

Ryc. 10. Horodysko, powiat Chelm, stanowisko 41. Udzial ilosciowy materialu ceramicznego z Grup I-IV w ra- mach przebadanych dzialek

180 160 140 120 100 80 60 40 20 0

:,'V

__

3Si______ J

M

__

m

—

Piec 1 Piec 2 Jama 1 Jama 2 Grupa I v Grupa II ■ Grupa III ft- Grupa IV

Ryc. 11. Horodysko, powiat Chelm, stanowisko 41. Udzial ilosciowy materialu ceramicznego w poszczegolnych obiektach

(25)

BADANIA ARCHEOLOGICZNE OSADY WCZESNOSREDNIOWIECZNEJ... ₃₁

Jak widac, materiai zabytkowy odkryty w konkretnych obiektach nie pozwala usci- slic ram chronologicznych ich powstania. Brak informacji o giçbokosci odkrycia po- woduje, ze w wiçkszosci przypadkow (znaleziska ceramiczne) nie mozna stwierdzic, czy jest to materiai niezakiocony.

Wn io s k i

Ukiad stratygraficzny polziemianek I, II i III pozwala uznac polziemiankç III za najstarsz^, a polziemiankç I za najmlodsz^. Brak sladow pozostawionych przez slupy moze wskazywac, ze budowle te mialy konstrukcje zrçbowe37.

Zwraca uwagç nagromadzenie materialu ceramicznego przy piecu 2 w polziemiance III (285 fragmentow ceramiki). Wedlug S. Cygan38 takie usytuowanie zabyt kow powi^zane jest z wydzielonym „sektorem roboczym”, gdzie mieszkancy wykony- wali rozmaite prace domowe (gotowanie, przçdzenie itp.). Rozmieszczenie zabytkow w polziemiankach na stanowisku 41 potwierdza t§ obserwacjç, gdyz w pozostalosciach pieca 2 zostaly znalezione zelazny przecinak i 1 z glinianych ciçzarkow do sieci. Z kolei przy piecu 1 odkryto 2 fragmenty nozy zelaznych, fragment brzytwy, 2 gwozdzie i drugi z glinianych ciçzarkow do sieci.

Znaleziska ciçzarkow do sieci oraz paciorka z krçgu rybiego wskazuj^, iz rybolowstwo, ze wzglçdu na bliskosc rzek, moglo odgrywac istotn^ rolç w zdobywaniu pozy- wienia przez mieszkancow osady.

Brak informacji odnosnie do glçbokosci wystçpowania zabytkow (z nielicznymi wyj^tkami), jak tez ich planigrafii, sprawia ze nie mozna zalozyc, iz material nie jest przemieszany. Wiçkszosc zabytkow, zarejestrowanych w obiektach nalez^cych do polziemianek b^dz bçd^cych w bezposrednim ich s^siedztwie, wydatowano na okres od IX do XIII wieku. Relacja stratygraficzna, ktora kazd^ z nich umieszcza w innym cza- sie, nie jest w stanie doprecyzowac czy dzielily je od siebie dziesi^tki lat, czy tez cale stulecia. Niew^tpliwie tylko kontynuacja badan terenowych na tym stanowisku po- zwoli stwierdzic, czy byl to teren, na ktorym funkcjonowala wczesnosredniowieczna zagroda, jak na przyklad w Jeziorzanach39, czy tez jest to tylko fragment wiçkszej osady istniej^cej przez dluzszy czas. Za ostatni^ in te rp re ta j przemawiac moze istnienie w bezposrednim s^siedztwie stanowiska 41 osady z IX-XI wieku (stanowisko 13)40 (ryc. 12).

37 W. Hensel, Slowianszczyzna wczesnosredniowieczna. Zarys historii kultury materialnej, Warszawa 1987, s. 513.

38 S. Cygan, dz. cyt., s. 56.

39 B. Niezabitowska, M. Juscinski, Jeziorzany. Wczesnosredniowieczna zagroda na Wilczych Dolach, Lub lin 2006, s. 69, ryc. 1.

40 T. Dzienkowski, S. Goiub, Wstçpne wyniki badan archeologicznych wczesnosredniowiecznej osady z IX-XI wieku w Horodysku, Stan. 13, woj. lubelskie, Seminarium Trepczanskie, Sanok 2007, s. 19-26.

(26)

Ryc. 12. Horodysko, powiat Chelm, stanowisko 41. Relacje przestrzenne w okolicy stanowiska 4141

Osada ta, licz^ca 12 obiektow mieszkalnych, zarowno naziemnych, jak i polziemianek, mogla byc wczesniejsz^ siedzib^ mieszkancow stanowiska 41. Badania geo- morfologiczne41 42 wykazaly iz na przelomie XI i XII wieku w mikroregionie wzrosla wilgotnosc klimatu oraz podniosl siç poziom wod gruntowych. Wlasnie te zmiany klimatyczne mogly zmusic mieszkancow osady ze stanowiska 13 do przeniesienia siç na teren wyzej polozonego stanowiska 41 (ryc. 13). Istnienia powi^zan miçdzy stano- wiskiem 41 a znajduj^cym siç 150 metrow na poludnie od niego grodziskiem moze dowiesc opracowanie materialow z badan wykopaliskowych grodziska43. Tymczasowe szerokie datowanie grodziska (XI-XIII wiek) nie wyklucza, iz odkryte na stanowisku 41 struktury mieszkalne mog^ byc czçsci^ osady przygrodowej.

41 Tamze, fot. 6.

42 R. Dobrowolski, I. A. Pidek, S. Golub, T. Dzienkowski, Environmental changes and human impact on holocene evolution of the Horodyska river valley (Lublin upland, east Poland), „Geochronometria” 2010, vol. 35, s. 46.

43 Opracowanie materialow (zakonczone publikacj^) z badan wykopaliskowych grodziska z lat 1967 1968 oraz 1971 zaplanowane jest na lata 2015-2016.

(27)

'"sta no wJsko 41

MO 750 Meiers

© O

A i&waraii pita Mcfiaeohsglc# апеъ

-W

7 ge<iktgiûal! dn пул

Ryc. 13. Horodysko, powiat Chetm. Rzezba terenu a umiejscowienie stanowisk wczesnosredniowiecznych w re- jonie stanowiska 4144

(28)

A rch aeo logical research on early M edieval settlem ent in H orodysko, site 41, in 1967

SUMMARY

The archaeological excavations at site 41 in the village o f Horodysko, Lesniowice commune, Chelm district, were completed in July 1967. They were led by Zygmunt Slusarski, M.A. on behalf of the then District Museum in Lublin. Eight research units o f a total area of 111 m 2 were unearthed. The excavations revealed 1066 artefacts in total, including 925 sherds. At the site remnants of 3 pit- houses (semi-subterranean huts) (I—III) and one pit (pit 4) were encountered. The pit-houses were equipped with heating devices - in pit-house I only a trace o f a hearth was registered, while remains of ovens survived in the other two. Stratigraphically the oldest of the features is pit-house III, younger than that is pit-house II, and the youngest of all is pit-house I. Since there are no traces left by posts that may indicate that the structures were of log construction.

Pottery found at the site was examined macroscopically. Technological criteria on which the examination was based are: material, production technology, tempers, ornamentation and colour of fired clay. The conclusion of the ceramic examination led to the material being divided into five groups, dated respectively: 9th-11th century (Group I); 12th-13th century (Groups II and III); 14th- 18th century (Group IV) and prehistoric material (Group V).

Most o f the artefacts found in the features within the pit-houses or in their immediate vicinity were dated to the period from the 9th to the 13th century.

Discovery within a short distance from the studied site of a settlement from the 9th-11th century (site 13), which included 12 dwellings, both surface and sunken featured ones, allows the assumption that the latter could have been an earlier settlement o f the inhabitants of site 41. Geomorphological studies have shown that in this microregion the humidity of the climate increased towards the end of the 11th century and consequently the level of groundwater rose. Climatic changes could have forced dwellers from the settlement at site 13 to move to a higher location at site 41.