"Miscellanea staropolskie", 1, redaktor naukowy Roman Pollak, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Archiwum Literackie, pod redakcją Kazimierza Budzyka, Stanisława Pigonia, Romana Pollaka,

Edmund Kotarski

"Miscellanea staropolskie", 1,

redaktor naukowy Roman Pollak,

Wrocław-Warszawa-Kraków 1962,

Zakład Narodowy imienia

Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej

Akademii Nauk... : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 59/3, 359-366

IV.

R E C E N Z J E

I

P R Z E G L Ą D Y

M IS C E L L A N E A S T A R O P O L S K IE [1]. (R e d a k to r n a u k o w y R o m a n P o l l a k ) . W ro c ła w — W a rs z a w a —K ra k ó w 1962. Z a k ła d N a ro d o w y im ie n ia O s so liń sk ic h — W y ­ d a w n ic tw o P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k , ss. 376, 6 n lb + 5 w k le je k ilu s tr. „ A rc h iw u m L it e r a c k ie ” . P o d r e d a k c ją K a z i m i e r z a B u d z y k a , S t a n i s ł a w a P i g o n i a , R o m a n a P o l l a k a, C z e s ł a w a Z g o r z e l s k i e g o . T. VI. I n s ty tu t B a d a ń L ite r a c k ic h P o ls k ie j A k a d e m ii N au k .

M IS C E L L A N E A S T A R O P O L S K IE , 2. (R e d a k to r n a u k o w y R o m a n P o l l a k ) . W ro c ła w — W a rs z a w a — K ra k ó w 1966. Z a k ła d N a ro d o w y im ie n ia O sso liń sk ic h — W y ­ d a w n ic tw o P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k , ss. 318, 2 n lb . „ A rc h iw u m L it e r a c k ie ” . P o d r e d a k c j ą Z b i g n i e w a G o l i ń s k i e g o , S t a n i s ł a w a P i g o n i a , R o m a n a P o l l a k a, C z e s ł a w a Z g o r z e l s k i e g o . T. X. I n s ty tu t B a d a ń L ite ra c k ic h P o ls k ie j A k a d e m ii N au k .

„ A rc h iw u m L ite r a c k ie ” ży w o t sw ó j z a w d zięcza In s ty tu to w i B a d a ń L ite ra c k ic h , p ra g n ą c e m u w d ro d z e z a in ic jo w a n ia teg o w y d a w n ic tw a „ w y p e łn ić lu k ę p o w s ta łą p rz e z z a w ie sz e n ie d z ia ła ln o ś c i K o m is ji H isto rii L it e r a tu r y P o ls k ie j P A U [...]” h „ A rc h iw u m ” u k a z u je się od r o k u 1956. Do 1966 p o ja w iło się o g ó łem d z ie się ć to m ó w . D w a z a so b n e (łączn ie o k o ło 700 s tro n ) w o lu m in y p o św ię c o n o m a te r ia ło m s ta r o ­ p o ls k im . W cale lic z n y ze sp ó ł a u to ró w , n a le ż ą c y c h do k ilk u p o k o le ń p o lo n isty c z n y c h , p rz y g o to w a ł do d r u k u ogó łem d w a d z ie śc ia je d e n p o zy cji. N a le ż ą do n ic h w y d a n ia p r a w ie lu b z u p e łn ie n ie z n a n y c h te k s tó w lite r a c k ic h , p ra c e z d z ie d z in y e d y to r s tw a , m a t e r i a ły a r c h iw a ln e , ro z p r a w y p o d e jm u ją c e z a g a d n ie n ia filo lo g ic z n e , p ro b le m y b io g r a fii i tw ó rc z o ś c i p is a rz y dob y s ta ro p o ls k ie j.

W śród o g ło szo n y ch te k s tó w z n a la z ły się u tw o r y Sz. S zy m o n o w ic a , S. H. L u b o ­ m irs k ie g o , W. P o to c k ie g o , S. S. S z e m io ta , S. T w a rd o w s k ie g o , a ta k ż e d z ie ła a u to ­ ró w a n o n im o w y c h . P o n a d to o p u b lik o w a n o po ra z p ie rw s z y i sk o m e n to w a n o a u to ­ b io g r a fię M. R y w o ck ieg o , lis t J. H e w e liu sz a i p ro g r a m te a t r u rz e sz o w sk ie g o , Do te g o sa m e g o — e d y to rs k ie g o — k rę g u n a le ż ą o m ó w ie n ia w y d a ń S o w iź r z a ła z r. 1854 i p o ls k ie g o p rz e k ła d u O rla n d a S za lo n e g o z 1905, w re sz c ie z e s ta w ie n ia o d m ia n e k u tw o ró w J . A. M o rsz ty n a i S. H. L u b o m irsk ie g o . O b ra z u cało ści d o p e łn ia ją o b sz e rn e r o z p r a w y p o św ię c o n e ro z m a ity m szczegółom ży cia i tw ó rc z o ś c i S z y m o n o w ic a i K ito - w ic z a , n a k o n ie c m a t e r i a ły a r c h iw a ln e do b io g r a fii R eja.

T en s c h e m a ty c z n y p rz e g lą d n a s u w a ju ż p e w n e w n io sk i. N a jp ie r w : M isc e lla n e a

s ta r o p o ls k ie p rz y n o s z ą m a t e r i a ł o d z n a c z a ją c y się d u ż ą ró ż n o ro d n o śc ią , d o ty c z ą c y

z je d n e j s tr o n y p ie rw s z y c h n a z w is k n a s z e j d a w n e j li te r a tu r y , z d ru g ie j zaś z ja w is k i s p r a w d a ls z e g o rz ę d u , m a t e r i a ł — ro z w iń m y — g ro m a d z o n y w y ra ź n ie p o d k ą te m p o z n a n ia sz e ro k o p o ję te g o ży cia lite r a c k ie g o , n a w e t k u ltu ra ln e g o . K o le jn e sp o ­ strz e ż e n ie , k tó r e c h c ia ło b y się ju ż te r a z poczynić, z a m k n ą ć m o ż n a w n a s tę p u ją c e j

1

360

f o r m u le : w ię k sz o ś ć p o z y c ji o d n o si się do X V II w ie k u , u d e r z a p rz y ty m n ie m a l z u p e łn a n ie o b e c n o ś ć p r o b le m a ty k i ś r e d n io w ie c z n e j i w c z e s n o re n e s a n s o w e j. Z re s z tą i z p e łn ią O d ro d z e n ia — d o d a jm y od r a z u — w ią ż ą się w ła ś c iw ie ty lk o m a t e r i a ły a r c h i w a ln e do b io g r a f ii R e ja : o siem d o k u m e n tó w (z l a t 1536 i 1537, 1543, 1546, 1549, 1553, 1566, 1592) p rz y g o to w a n y c h do d r u k u o s ta te c z n ie (po Z. D. K o zick im ) p rz e z J e rz e g o S ta r n a w s k ie g o .

P r z e jd ź m y je d n a k do szczeg ó łó w . P r z y p a tr z m y się d o k ła d n ie j o p u b lik o w a n y m te k s to m , p rz y c z y n k o m i r o z p r a w o m . R ó w n o c z e ś n ie s p r ó b u jm y o d p o w ie d z ie ć n a k il k a p y ta ń : J a k i c h e ta p ó w h is to r ii l i t e r a t u r y s ta r o p o ls k ie j d o ty c z ą o g ło szo n e w o b u to m a c h m a te r ia ły ? O ile w y p e łn ia ją lu k i w n a s z y c h w ia d o m o ś c ia c h o życiu, d z ie ła c h i c z a sa c h R e ja i P o to c k ie g o ? Co w n o sz ą do sy n te z y , do w ie d z y o p o z y c ji o k re ś lo n e g o a u to r a , o r o z w o ju p r ą d ó w lite r a c k ic h ? J a k ie p e r s p e k ty w y b a d a w c ż e o tw ie r a ją i ja k ie p o s tu la ty s u g e r u ją ?

Z a c z n ijm y od te k s tó w lite r a c k ic h . J e s t ich n ie m a ło . A ż w d z iesięciu w y p a d ­ k a c h m a m y do c z y n ie n ia z n ie d r u k o w a n y m i do te j p o ry u tw o ra m i, m ię d z y k tó ­ r y m i — p o d k r e ś lm y — z n a jd u j ą się: c y k l c z te rd z ie s tu tr z e c h E m b le m a tó w ,

o g ro m n y c h ro z m ia r ó w s a t y r a M a łp a -c z ło w ie k , tr z y n ie z n a n e d o ty c h c z a s fr a s z k i W . P o to c k ie g o o ra z n o w e w a r ia n t y d w ó c h fr a s z e k (w y d a n y c h ju ż w d ru k u ). B o g a ty to p lo n p o s z u k iw a ń a r c h iw a ln y c h i b ib lio te c z n y c h !

W ięk szo ść te k s tó w , o c z y m w s p o m in a liś m y , r e p r e z e n tu j e w ie k X V II. W y ją te k s ta n o w ią C a n tio b a c c h a n a lis i M a łp a -c z ło w ie k . D z ię k i p ie r w s z e j z w y m ie n io n y c h p o z y c ji w k r a c z a m y w ś re d n io w ie c z e . C a n tio b a c c h a n a lis — to tr z e c ia o d n a le z io n a w P o ls c e w e r s j a p o p u la r n e j n ie g d y ś w E u ro p ie p ie ś n i w a g a n c k ie j. Ś w ia d c z y ona, j a k słu s z n ie p o d k re ś lo n o , „o w ie lo w ie k o w e j tr a d y c ji g o lia rd o w e j w n a sz y m k r a j u ” (1, s. 149). T o te ż d o b rz e s ię s ta ło , że Z o fia W a lk ie w ic z o c a liła ją od z a p o m n ie n ia .

M a łp a -c z ło w ie k n a to m ia s t w ie d z ie n a s k u in n y m czaso m , k u ep o ce s a s k ie j. L a ta

p a n o w a n ia A u g u s ta II , c zęścio w o ta k ż e je g o n a s tę p c y , z w y k ło się do n ie d a w n a c h a r a k te r y z o w a ć ja k o o k r e s o g ó ln eg o u p a d k u . D o p ie ro o s ta tn io za c z y n a s ię d o ­ s trz e g a ć n a w e t w la ta c h 1697— 1733 z ja w is k a p o z y ty w n e , w a rto ś c io w e , m . in . w d z ie ­ d z in ie li t e r a t u r y . E d y c ja M a łp y - c z ło w ie k a s ta n o w i o c z y w isty d o w ó d ty c h r e h a b i li­ ta c y jn y c h te n d e n c ji n a s z e j n a u k i. D o w ó d ty m c e n n ie js z y , że p r z y g o to w a n y z o g ro m ­ n ą p ie c z o ło w ito ś c ią . P a u li n a B u c h w a ld ó w n a , k tó r e j z a w d z ię c z a m y p ie rw s z e , p e łn e , w y d a n ie s a ty r y , w y k o r z y s ta ła k ilk a rę k o p is ó w o ra z f r a g m e n t y o p u b lik o w a n e w „ M o n ito rz e ” w r o k u 1768. P u b lik a c ję u z u p e łn iła w y k a z e m w a r ia n tó w , k o m e n ­ ta r z e m filo lo g ic z n y m i, w s k r o m n ie js z y m w y m ia r z e , o b ja ś n ie n ia m i rz e c z o w y m i. D z ię k i ty m z a b ie g o m ja w i się s a t y r a w c a ły m s w y m b o g a c tw ie . O k a z u je się z ja ­ w is k ie m z u p e łn ie w y ją tk o w y m , n ie ty lk o n a tle l i t e r a t u r y s a s k ie j. P o m y ś la n a b a r ­ dzo sz e ro k o , je s t sw e g o r o d z a ju „ z w ie r c ia d łe m ” (o czy w iście — „ k rz y w y m z w ie r ­ c ia d łe m ”) ży c ia b o d a j w s z y s tk ic h s ta n ó w , p o ru s z a ró ż n o r o d n e z a g a d n ie n ia , n a tu r y ju ż to o b y c z a jo w e j, ju ż to sp o łe c z n o -p o lity c z n e j. E d y c ję M a łp y -c z ło w ie k a p o w ita ć z a te m n a le ż y z u z n a n ie m i... n a d z ie ją , że o tr z y m a m y w k r ó tc e te k s ty w ie lu in n y c h , p r z y n a j m n i e j c e ln ie js z y c h , s a t y r e p o k i s a s k i e j 2. Z u tw o ró w X V II -w ie e z n y c h n a p ie r w s z y m m ie js c u w y m ie n ić n a le ż y E m b le ­ m a t y A n o n im a . J a k d o w o d z i w y d a w c a , R o m a n P o lla k , p o c h o d z ą o n e z p o c z ą tk u 2 O ic h b o g a c tw ie zob. P . B u c h w a l d ó w n a , T w ó r c z o ś ć s a ty r y c z n a la t 1696— — 1733. W z b io rz e : S tu d ia z d a w n e j li te r a tu r y c z e s k ie j, s ło w a c k ie j i p o ls k ie j. P o ­ ś w ię c o n e V M ię d z y n a ro d o w e m u K o n g r e s o w i S la w is tó w w S o fii. P o d r e d a k c j ą K . B u d z y k a i J. H r a b â k a , p r z y w s p ó łu d z ia le W. R o s z k o w s k i e j - S y k a - ł o w e j i A. S i e c z k o w s k i e g o . W a rs z a w a —P r a h a 1963.

RECENZJE 3 6 1

X V II w . i s ta n o w ią częścio w o p rz e k ła d , częścio w o p a r a f r a z ę ła c iń s k ie g o o ry g in a łu . A u to re m z b io ru m ó g ł być, s u g e r u je w y d a w c a (2, s. 111), D a n ie l N a b o ro w s k i. W y ­ ś w ie tle n ie s p r a w y w y m a g a czasu i d a lsz y c h s tu d ió w , je s t te ż p iln y m z a d a n ie m n a u k i. C o k o lw ie k b y śm y d ziś n a te n te m a t p o w ie d z ie li, je d n o n ie u le g a w ą t p l i ­ w o ści: o tr z y m a liś m y in te r e s u ją c y z esp ó ł c z te rd z ie s tu tr z e c h n ie z n a n y c h d o ty c h ­ czas e m b le m a tó w . G d y się zw aży p o p u la rn o ś ć g a tu n k u , do k tó re g o c y k l te n n a le ż y , z ro z u m ie się c a łą d o n io sło ść d o k o n a n e g o o d k ry c ia . E m b le m a ty k a ju ż w X V I w . (je j p o c z ą tk i w ią ż e się z w y d a n ie m w r. 1522 E m b le m a tu m lib e llu s A. A lciatieg o ) z y s k a ła so b ie p ra w o o b y w a te ls tw a w lic z n y c h k r a ja c h e u ro p e js k ic h , a w ciąg u X V II s tu le c ia z ro b iła p ra w d z iw ą k a r ie r ę . W P o lsc e , choć p o z o sta w iła p o so b ie ślad m . in . w p o s ta c i c ie k a w e g o , b o g a te g o w ró ż n o r o d n e m o ty w y z b io rk u Z b ig n ie w a M o rsz ty n a , n ie k r z e w iła się ta k b u jn ie . Z teg o w ię c ta k ż e w z g lę d u d zieło A n o n im a z a s łu g u je n a u w a g ę h is to r y k ó w lite r a tu r y , d y s p o n u ją c y c h dziś, d z ię k i e d y c ji P o l- la k a , p e łn y m w y d a n ie m n ie ty lk o E m b le m a tó w , a le i ich ła c iń s k ie g o p ie r w o ­ w z o ru .

A n o n im o w e m u c y k lo w i n ie d o ró w n u ją z a p e w n e ra n g ą i w a r to ś c ią W ie r s z e

o lis o w c z y k a c h , n ie m n ie j i o n e w z b o g a c a ją o b ra z n a sz e j li te r a tu r y , w je d n y m

z w ła sz c z a p u n k c ie . N ie je d n o k r o tn ie ju ż fo rm u ło w a ło się te z ę o w p ły w ie l i te r a tu r y s o w iź rz a ls k ie j, z a sa d je j p o e ty k i, n a tw ó rczo ść „ o fic ja ln ą ”, s z la c h e c k ą czy k o ś c ie ln ą .

W ie r s z e o lis o w c z y k a c h p ra w d z iw o ś ć te j o p in ii p o tw ie r d z a ją . N a tr a f ia m y tu b o w ie m

n a u tw ó r p o w s ta ły , ja k n ie b ez p o d s ta w p rz y p u s z c z a W ła d y s ła w M a g n u s z e w s k i (za B r ü c k n e r e m i B a d e c k im ), w śro d o w is k u je z u ic k im (1, s. 60) — z d a je się o ty m św ia d c z y ć a n ty r e f o r m a c y jn a , a n ty l u te r s k a o r ie n ta c ja n ie z n a n e g o a u to r a . W olno p rz y p u s z c z a ć , że d a ls z e b a d a n ia p o g łę b ią n a sz ą w ie d z ę o u tw o rz e , ch o ć w y d a w c a u c z y n ił w ty m z a k re s ie ju ż n ie m a ło . N ie o g ra n ic z y ł się do w y d o b y c ia z r ę k o ­ p iś m ie n n y c h z b io ró w B ib lio te k i K ó rn ic k ie j P A N k o p ii za g in io n e g o d r u k u X V II - -w ie c z n e g o , lecz n a d to o m ó w ił jeg o p ro b le m a ty k ę , języ k , w a lo r y lite r a c k ie , w re s z ­ c ie — co szcz e g ó ln ie c e n n e — z e s ta w ił W ie r s z e o lis o w c z y k a c h z p o d o b n y m p o d w ie lo m a w z g lę d a m i L is te m o lis o w c z y k a c h .

O S zem io cie p is a ł trz y d z ie ś c i l a t te m u L u d w ik K a m y k o w s k i3. W o b sz e rn y m

s tu d iu m d a ł p ie rw s z ą i, ja k d o tą d , je d y n ą p e łn ie js z ą c h a r a k t e r y s t y k ę tw ó rc z o ś c i te g o c ie k a w e g o p o e ty . D o d z is ia j je d n a k o r ie n ta c ję w jego d o ro b k u u tr u d n ia b r a k ch o ćb y sk ro m n e g o ro z m ia r a m i w y b o ru d zieł a u to r a s a ty r, f r a s z e k i w ie rs z y lir y c z ­ n y c h . „ S ta n is ła w S a m u e l S z e m io t b y ł [...] i w c ią ż p o z o sta je p o e tą z n a n y m ty lk o z r ę k o p is ó w ” (1, s. 96). P ie rw s z e g o w y ło m u w ty m s ta n ie rz e c z y d o k o n a ł J a n u s z P e lc p u b lik u ją c S a ty r a p ro s te g o a d in s ta r S a ty r a K o c h a n o w s k ie g o . W y b ó r b a rd z o tr a f n y : S z e m io t b y ł p rz e c ie ż p rz e d e w s z y s tk im św ie tn y m s a ty ry k ie m . D o w o d em w ła ś n ie S a ty r p r o s ty , n o w a , p o m y s ło w a re a liz a c ja z a in ic jo w a n e g o p rz e z K o c h a ­ n o w sk ie g o g a t u n k u 4. W sz e la k o z n a c z n a część tw ó rc z o ś c i S z e m io ta , łą c z ą c a c ie ­ k a w ie e le m e n ty re n e s a n s o w e z b a ro k o w y m i, p o z o s ta je c ią g le jeszcze „ z ie m ią n ie ­ z n a n ą ”. D la te g o w y p a d n ie się zgodzić z p o s tu la te m w y d a w c y o g ło sz e n ia — „ je ś li n ie w s z y s tk ic h , to p r z y n a jm n ie j n ie k tó ry c h , n a jle p s z y c h jeg o u tw o r ó w ” (1, s. 96).

P o d o b n y d e z y d e ra t, s f o rm u ło w a n y d a w n ie j w o d n ie s ie n iu do d z ie ł S. H. L u b o ­ m irs k ie g o , d o c z e k a ł się, ta k ż e d z ię k i „ A rc h iw u m L ite r a c k ie m u ” , czę śc io w e j r e a l i ­ z a c ji. C ieszy z w ła sz c z a u d o s tę p n ie n ie G e n ii v e r id ic i (w o ry g in a le ła c iń s k im i p o l­ s k im p rz e k ła d z ie W a c ła w a K lim a sa ), w czesn eg o , n ie u k o ń c z o n e g o d ia lo g u m a r ­

3 L. K a m y k o w s k i , S ta n is ła w S a m u e l S z e m io t. „ P a m ię tn ik L u b e ls k i” 1935/37. 4 W ła ś c iw o śc ia m i te j r e a liz a c ji z a jm u je się J . P e l c (J a n K o c h a n o w s k i w tr a ­

3 6 2 RECENZJE

s z a łk a k o ro n n e g o . G e n ii v e r id ic i to w a ż n a p o z y c ja n ie ty lk o w d z ie ja c h t w ó r ­ czości a u to r a R o z m ó w A r ta k s e s a i E w a n d r a , lecz w c a ły m X V II -w ie c z n y m p iś m ie n ­ n ic tw ie p o lity c z n y m , to d o k u m e n t e w o lu c ji p o g lą d ó w tw ó rc y o ra z św ia d e c tw o p r z e m ia n d ia lo g u , g a tu n k u u p ra w ia n e g o p rz e z p is a rz y w ie lu s tu le c i. R ó w n ie w y ­ so k o ocen ić tr z e b a f a k t o p u b lik o w a n ia p rz e z R o m a n a P o lla k a , w ra z z o d m ia n k a m i te k s tu , P o k u ty w k w a r ta n ie , p rz y s ą d z o n e j p rz e z e ń ju ż w c z e ś n ie j3 L u b o m irs k ie m u . N a k o n ie c i tr z e c ią p o z y c ję , w y d a n ie p r z e k ła d u S y l w i i M a ire ta , p rz y ją ć n a le ż y z u z n a n ie m . T łu m a c z e n ie to p o sz e rz a n a s z ą z n a jo m o ść d r a m a tu r g ii tw ó rc y O r ­

fe u s z a . P o d w a r u n k ie m w s z e la k o , że p rz y jm ie m y , za Z o fią S k a r b iń s k ą - W ie r z c h o w -

sk ą , iż w y sz ło ono sp o d je g o p ió ra . B yć m o że, s p r a w a a u to r s tw a o k a ż e się k o n tr o ­ w e r s y jn a , n ie m n ie j e d y c ja te k s tu p rz y c z y n i się, n a w e t w w y p a d k u n e g a ty w n y c h r e z u l ta t ó w b a d a ń , do u s ta le n ia sp u ś c iz n y li te r a c k ie j L u b o m irs k ie g o . W ty m se n s ie z p e łn ą a p r o b a tą w in n iś m y się o d n ie ś ć do in ic ja ty w y w y d o b y c ia z z a p o m n ie n ia p r z e k ła d u d z ie ła M a ire ta .

P o d o b n ie s p o jrz e ć w y p a d n ie n a in e d ita W a c ła w a P o to c k ie g o , m ia n o w ic ie jego tr z y fr a s z k i: M a c ie k z D o ro tą , P a n ię k a w a le r s z n u r u je , Do ż o n y . W p ra w d z ie T a ­ d e u sz W itczak p rz y to c z y ł (1, s. 137) n ie b a g a te ln e a r g u m e n ty n a rz e c z a u to r s tw a P o to c k ie g o , t r u d n o je d n a k tr a k to w a ć s p r a w ę ja k o d e fin ity w n ie z a m k n ię tą . Z ty m w s z y s tk im p r ó b a s k o m p le to w a n ia d o ro b k u czo ło w eg o p o e ty p o ls k ie g o X V II w. z a s łu g u je n ie w ą tp liw ie n a u w a g ę . W a rto ś ć p u b lik a c ji p o d n o si jeszcze o g ło szen ie n o w e j r e d a k c j i d w ó c h f r a s z e k P o to c k ie g o . S ą to : O ty m ż e p ija ń s tw ie i N a zlą

a g ła d k ą je jm o ś ć . E d y c je te u z u p e łn ia w y d a n ie z a c h o w a n e g o f r a g m e n tu L ib u s z y .

P rz y g o to w a ł je L e sz e k K u k u ls k i, o p a tr u ją c t e k s t b o g a ty m k o m e n ta rz e m , z e s ta w ie ­ n ia m i p rz y s łó w i z w ro tó w p rz y s ło w io w y c h , o b ja ś n ie n ia m i w y ra z ó w . Ż yczyć by so b ie ty lk o n a le ż a ło , a b y n a z w is k o p o e ty - a r i a n in a p o ja w ia ło się w „ A rc h iw u m L it e r a c k im ” j a k n a jc z ę ś c ie j.

Z X V II -w ie c z n y c h p is a r z y d o c z e k a ł się p u b lik a c ji sw o ic h u tw o ró w ta k ż e S a m u e l T w a r d o w s k i. W p ie r w s z y m to m ie s ta ro p o ls k im „ A rc h iw u m ” p r z e d r u k o ­ w a n o E p ita la m iu m , w d ru g im zaś P o b u d k ę . P rz e d r u k o w a n o , ob a b o w ie m te k s ty u k a z a ły się ju ż w X V II w ie k u . N ie u m n ie js z a to b y n a jm n ie j z a słu g A lo jzeg o S a j- k o w sk ie g o . J e g o p o s z u k iw a n io m z a w d z ię c z a m y r e e d y c ję u tw o ró w p o e ty ze S k rz y p n y , z k tó r y c h E p ita la m iu m n ie w y m ie n ia n o n a w e t w b ib lio g r a fia c h , a P o b u d k ę b a ­ d a c z e (m. in . E s tr e ic h e r i T u ro w s k i) d a w n o u z n a li za z a g in io n ą . D o d a jm y , że o b e c n y w y d a w c a p o p rz e d z ił o b a te k s ty w s tę p a m i z a w ie ra ją c y m i c ie k a w e p r o ­ p o z y c je i n t e r p r e ta c y jn e (p o r. u w a g i n a te m a t p o b u d k i ja k o g a tu n k u (2, s. 142— 145)) — z ja w is k o w M isc e lla n e a c h s ta r o p o ls k ic h n ie c z ę ste .

S p o śró d in n y c h te k s tó w n a czoło w y s u w a się a u to b io g r a f ia M a c ie ja R y w o c k ie - go. P o z b a w io n a w ię k s z y c h w a r to ś c i lite r a c k ic h , p rz y n o s i p rz e d e w s z y s tk im w ia d o ­ m o ś c i o tw ó r c y K s ią g p e r e g r y n a c k ic h , o k tó r y c h J a n C zu b ek w r o k u 1910 (p rzy o k a z ji e d y c ji K sią g ) n ic n ie p o tr a f ił p o w ie d z ie ć . A lo jz y K o w a lk o w s k i u w y d a tn ił z a le ty a u to b io g ra f ii i w a g ę z a w a r ty c h w n ie j in f o r m a c ji. W ro z p r a w c e p o p rz e d z a ­ ją c e j rz e c z R y w o c k ie g o s k o m e n to w a ł w ia d o m o ś c i o ro d z in ie a u to r a , o s to s u n k a c h p o lity c z n o - k o ś c ie ln y c h w K s ię s tw ie P r u s k im , u s ta lił czas p o w s ta n ia a u to b io g ra f ii (1618) i la ta ż y c ia R y w o c k ie g o (k o n iec p ie r w s z e j p o ło w y w. X V I — o k o ło 1629 ro k u ).

O d m ie n n y c h a r a k t e r m a j ą te k s ty o p u b lik o w a n e p rz e z T a d e u sz a W itc z a k a i S ta n is ła w a P ig o n ia . W itc z a k o g ło sił lis t z r. 1678 u czo n eg o g d a ń sk ie g o , J. H e ­

5 R. P o 11 a k, S u u m c u iq u e . S p r a w a a u to r s tw a „ P o k u ty w k w a r ta n i e ”. „ P a ­ m i ę tn i k L it e r a c k i” 1957, z. 4. Z a g a d n ie n ie m ty m z a ją ł się o s ta tn io L. K u k u l s k i

RECENZJE 3 6 3

w e liu s z a , do je z u ity A. A. K o c h a ń sk ie g o , p ro f e s o ra m a te m a ty k i w k o le g iu m w a r ­ s z a w sk im , u czo n eg o n a d w o rn e g o i b ib lio te k a rz a J a n a I I I S o b ie sk ie g o . L ist, z u w a g i n a tr e ś ć o ra z o so b y n a d a w c y i a d r e s a ta , s ta n o w i c ie k a w y p rz y c z y n e k do d z ie jó w n a u k i w X V II s tu le c iu . P ig o ń w y d a ł p ro g r a m s z tu k i D y k ty n n a n ie b ie s k a (z r. 1679), w y s ta w io n e j w rz e s z o w sk im k o le g iu m p ija r s k im . W zb o g acił w te n sp o só b lis tę c z te re c h d ru k o w a n y c h i d w ó ch rę k o p iś m ie n n y c h p ro s p e k tó w sz tu k te a t r u p i j a r - s k ie g o w R zeszow ie, k tó r y c h is tn ie n ie s y g n a liz o w a li E s tr e ic h e r i S im o n . U d o ­ s tę p n io n y p rz e z P ig o n ia p ro g r a m je s t ty m c e n n ie jsz y , że n a p is a n y z o sta ł po p o l­ s k u , a p o n a d to z a w ie ra d o k ła d n e stre s z c z e n ie p o szczeg ó ln y ch scen X V II-w ie c z n e g o m o r a lite tu .

Z a m ie sz c z o n e w M isc e lla n e a c h sta ro p o ls k ic h te k s ty d e c y d u ją o r a n d z e n a u k o ­ w e j w y d a w n ic tw a . O ne to b o w iem — z b a d a n e d o k ła d n ie j, w s z e c h s tro n n ie j z in t e r ­ p r e to w a n e — u z u p e łn ią i s k o r y g u ją n ie je d e n są d , n ie je d n ą b io g r a fię lite r a c k ą . T a k a r o la p rz y p a d n ie w p ie rw s z y m rz ę d z ie te k s to m te r a z d o p ie ro o d k ry ty m lu b d o ty c h c z a s w n ie w ie lk im ty lk o sto p n iu w y k o rz y s ty w a n y m w a n a lity c z n y c h czy s y n te ty c z n y c h p ra c a c h . O czy w iście, p rz e s a d z ilib y ś m y tw ie rd z ą c , że w z a k re s ie zn a jo m o śc i u d o s tę p n io n y c h rę k o p is ó w je s te ś m y w p u n k c ie ze ro w y m . O ich z n a ­ czen iu , m ie js c u w li te r a tu r z e p o ls k ie j, n ie je d n o k r o tn ie ju ż p isan o . T ru d n o je d n a k m ó w ić o s y s te m a ty c z n e j i g r u n to w n e j e k s p lo ra c ji n a u k o w e j. K ry ty c z n e e d y c je d a d z ą n ie w ą tp liw ie p o c z ą te k z a k ro jo n y m n a sz e rsz ą s k a lę b a d a n io m . W reszcie — n ie z a p o m in a jm y — w k ilk u w y p a d k a c h s ta je m y is to tn ie w obec z n a le z is k c a ł­ k o w ic ie n o w y c h , w s tu d ia c h n a u k o w y c h n ig d y n ie p rz y w o ły w a n y c h . W śró d n ic h d o m in u ją te k s ty X V II-w ie c z n e . M o m e n t te n o cen ić n a le ż y w y so ce p o z y ty w n ie . Z b io ry s tu le c ia P a s k a i P o to c k ie g o n ie z o sta ły d o tą d o b ję te n a le ż y tą k w e r e n d ą a r c h iw a ln ą i b ib lio te c z n ą . W y d o b y cie n o w y c h te k s tó w czy e w e n tu a ln ie ich w e rs ji z a s łu g u je z te g o w z g lę d u n a u w a g ę . I jeszcze jed n o . S zczęśliw y m z b ie g ie m o k o ­ lic z n o śc i w o m a w ia n y c h to m a c h s p o tk a ły się u tw o ry r e p r e z e n tu ją c e ró ż n e sty le , k o n w e n c je i g a tu n k i lite r a c k ie . D ość p o w ied zie ć, że L u tn ia ro k o s z o w a w y sz ła sp o d p ió r a w y z n a w c y p o e ty k i r e n e s a n s o w e j8, g d y d z ie ła S. H. L u b o m irs k ie g o czy np.

E m b le m a ty A n o n im a p rz y n a le ż ą ju ż do in n e g o k r ę g u lite r a c k ie g o , są ś w ia d e c tw e m

tw ó rc z y c h p o s z u k iw a ń , o d m ie n n e g o sto s u n k u do tr a d y c ji a n ty c z n e j i o d ro d z e n io ­ w e j. D z ię k i te m u z g ro m a d z o n e w M isc e lla n e a c h te k s ty — d o d a tk o w y to w a lo r — ilu s t r u j ą i u z a s a d n ia ją te z ę o w ie lo n u rto w o ś c i l i t e r a t u r y czasó w p o re n e s a n s o w y c h . I choć o b ra z u p o ls k ie g o b a ro k u w z a sa d n ic z y c h ry s a c h n ie z d o ła ją zm ie n ić , p r z e ­ cież w z b o g a c a ją jeg o s k ła d n ik i, u ś w ia d a m ia ją w y s tę p o w a n ie w o b rę b ie li te r a t u r y X V II w ie k u ró ż n y c h te n d e n c ji i z ja w is k , z a ró w n o s c h y łk o w y c h ja k i n o w a to r ­ sk ic h .

P r z e jd ź m y do p rz y c z y n k ó w i stu d ió w . S ą w ś ró d n ic h p o z y c je n ie w ie lk ic h r o z m ia r ó w o ra z z n a c z n ie o b sz e rn ie jsz e , lic z ą c e k ilk a d z ie s ią t s tro n . W sz y s tk ie je d n a k o d s ła n ia ją c ie k a w e f a k ty , w a ż n e szczegóły. O to a r t y k u ł J a n a M iśk o w ia k a z a w ie ra w ia d o m o ś ć o w y d a n iu S o w iź r z a la w J a n s b o r k u (P ru s y W sch o d n ie) w r o k u 1854. C e n n y to p rz y c z y n e k , z d w ó ch p r z y n a jm n ie j p o w odów . P o p ie rw s z e , u z u p e łn ia n a s z ą w ie d z ę o d z ie ja c h S o w iź r z a la w P o lsce. P o w tó re , p rz y n o s i c ie k a w ą i n f o r ­ m a c ję o k u ltu r z e p o ls k ie j n a z ie m ia c h p ó łn o c n y c h , gdyż e d y c ja ja n s b o r s k a p r z e ­ z n a c z o n a b y ła d la lu d n o ś c i p o ls k ie j z a m ie sz k a łe j n a M a z u ra c h i W a rm ii. R o m a n 6 Z w ią z k i S z y m o n o w ic a z b a ro k ie m n ie są jeszcze d o sta te c z n ie z b a d a n e . P o r. W. W e i n t r a u b , O n ie k tó r y c h p r o b le m a c h p o ls k ie g o b a ro k u . „ P rz e g lą d H u m a n i­ s ty c z n y ” 1960, n r 5. — J . P e l c : w s tę p do: Sz. S z y m o n o w i e , S ie la n k i i p o zo sta łe

w ie r s z e p o ls k ie . W ro c ła w 1964. BN I, 182; R e n e s a n s o w y m a n ife s t S z y m o n a S z y m o ­ n o w ic a . „ O d ro d z e n ie i R e fo rm a c ja w P o ls c e ” 1964.

3 6 4 RECENZJE

P o lla k o m a w ia w y d a n ie s ta ro p o ls k ie g o p r z e k ła d u O rla n d a S z a lo n e g o p rz y g o to w a n e w p o c z ą tk a c h n a sz e g o s tu le c ia p rz e z C z u b k a . C hoć od p o ja w ie n ia się te j e d y c ji (1905) u p ły n ę ło ju ż k ilk a d z ie s ią t la t, n ik t d o tą d n ie p o d d a ł je j k r y ty c z n e j ocenie. T y m c z a s e m C z u b e k n ie u s tr z e g ł się od b łę d ó w i n ie d o k ła d n o ś c i. O p a rł się w y ­ łą c z n ie n a X V II -w ie c z n y c h k o p ia c h , n ie u w z g lę d n ił zaś w d o s ta te c z n e j m ie rz e o ry g in a łu w ło sk ie g o . W s k u te k te g o n ie z d o ła ł u s ta lić o s ta te c z n e g o k s z ta łtu tł u m a ­ c z e n ia P io tr a K o c h a n o w s k ie g o . S p r a w a je s t s k o m p lik o w a n a , a lb o w ie m n ie m a m y a u to g r a f u p r z e k ła d u a n i te ż w sp ó łc z e s n e g o K o c h a n o w s k ie m u w y d a n ia ; d y s p o n u je m y w y łą c z n ie k ilk o m a o d p is a m i. W te j s y tu a c ji o b r a ł P o lla k in n ą d ro g ę niż C zu b ek . W p ra w d z ie ró w n ie ż w y k o r z y s ta ł X V II -w ie c z n e r ę k o p is y , lecz za g łó w n ą p o d s ta w ę p o p ra w n o ś c i te k s tu u z n a ł o ry g in a ł. P o ró w n a w s z y e d y c ję z 1905 r. z o ry g in a łe m , s p o r z ą d z ił d łu g i r e j e s t r p o p ra w e k , k tó r y b ę d z ie m u s ia ł m ie ć w p o lu sw eg o w id z e ­ n ia p rz y s z ły w y d a w c a 7. N ie o b o ję tn e d la e d y to r a są ta k ż e u w a g i o W s tę p ie C z u b k a , w sz c zeg ó ln o ści s p r o s to w a n ia z a w a r ty c h ta m są d ó w . P o d o b n e w a lo ry p r e z e n tu je in n a p r a c a P o lla k a . P o ś w ię c o n a P s y c h e J . A. M o rsz ty n a , p rz y g o to w u je g r u n t pod k ry ty c z n e w y d a n ie te g o u tw o r u . W y k a z o d m ia n e k te k s tu , u w z g lę d n ia ją c y p ie r w o ­ d r u k i d w a r ę k o p is y (w ty m a u to g r a f), u m o ż liw i e lim in a c ję u s te r e k , k tó r y c h w d o ­ ty c h c z a s o w y c h e d y c ja c h n a g ro m a d z iła się s p o r a ilość.

W o rb ic ie te j sa m e j, e d y to r s k ie j, p r o b le m a ty k i p o z o s ta je s tu d iu m J a n u s z a P e lc a . A u to r p o d ją ł w n im p ró b ę u s ta le n ia k a n o n u p o ls k ic h p o e z y j S z y m o n o w ic a , ś c iś le j — z a ją ł się lis tą z a c h o w a n y c h do n a s z y c h cz a só w p o ls k ic h u tw o ró w p o e ­ ty c k ic h tw ó rc y S ie la n e k o ra z s p r a w ą p o d s ta w y ich te k s tu . N a w ią z u ją c do sw y c h p o p rz e d n ik ó w , p o le m iz u ją c z ic h s ą d a m i i a r g u m e n ta m i, p rz e m y ś la ł p e w n e k w e s tie n a n o w o , p rz e d e w s z y s tk im a u to r s tw o L u t n i r o k o s z o w e j o ra z w ie rs z y r e lig ijn y c h z g ru p o w a n y c h p o d ła c iń s k im ty tu łe m C a rm in a ą u a e d a m P o lo n ica , p e r o tiu m ja c ta ,

e x p lu r im is n o n n u lla . N a p o d s ta w ie z b ie ż n o śc i id e o w y c h i s ło w n y c h , fra z e o lo g ic z ­

n y c h o ra z o p in ii n ie k tó r y c h k o p is tó w w y k a z a ł, że L u tn ia i C a rm in a są n a jp r a w d o ­ p o d o b n ie j u tw o r a m i S im o n id e s a . S p r a w a je s t, o c z y w iśc ie — p a m ię ta o ty m ró w n ie ż P e lc — o tw a r t a , z w ła sz c z a z a g a d n ie n ie a u to r s tw a w ie rs z y r e l i g i j n y c h 8. W p o ­ d o b n y m ś w ie tle ja w i się r o z p a tr z o n y w s z e c h s tr o n n ie p rz e z a u to r a s tu d iu m p ro b le m p o d s ta w y n o w e g o w y d a n ia p is m S z y m o n o w ic a . C z a sa m i w y s ta r c z y się g n ą ć do p i e r ­ w o d r u k u lu b je d y n e g o z a c h o w a n e g o rę k o p is u . K ło p o ty z a c z y n a ją się, g d y w g rę w c h o d z ą S ie l a n k i i L u tn ia r o k o s z o w a . T e n o s ta tn i u tw ó r za ż y c ia p o e ty n ie z o sta ł w y d a n y , p r z e t r w a ł w k ilk u o d p is a c h , to te ż u s ta le n ie p o p ra w n e g o te k s tu n a s trę c z a n ie m a ło tr u d n o ś c i. P e lc w y s z e d ł z n ic h o b ro n n ą r ę k ą . D o w o d e m — o g ło szo n e w k o ń c o w e j c zęści S z y m o n o v ic ia n ô w d w ie w e r s je L u t n i r o k o s z o w e j, e f e k t g r u n ­ to w n e j, filo lo g ic z n e j p r a c y n a d k o p ia m i. N ie m n ie j s t a r a ń w ło ż y ł P e lc ta k ż e w p r z e a n a liz o w a n ie p o d s ta w y te k s tu S ie la n e k . Z a p o z n a ł się m ia n o w ic ie d o k ła d n ie z tr z e m a p rz y g o to w a n y m i je sz c z e za ży cia S im o n id e s a w y d a n ia m i, o c e n ił ic h w a r ­ to ść d la u s ta le n ia k a n o n ic z n e j w e r s ji te k s tu S ie la n e k , n a k o n ie c p rzep ro -w ad ził d ro b ia z g o w ą k r y t y k ę p ro p o z y c ji K. B u d z y k a * w s p r a w ie e d y c ji z r. 1626. W sz y s t­

7 C zęścio w ą r e a liz a c ję k r y ty c z n e g o w y d a n ia te g o d z ie ła s ta n o w i: L. A r i o s t o ,

O rla n d S z a lo n y . P rz e ło ż y ł P . K o c h a n o w s k i . O p ra c o w a ł R. P o l l a k . W ro c ła w

1965. B N II, 150. 8 Do p ro b le m u te g o w r ó c ił T. W i t c z a k (O tr z e c h p s e u d o - s z y m o n o w ic ia n a c h . „ P a m ię tn ik L it e r a c k i ” 1967, z. 2). 9 K . B u d z y k , W p o s z u k iw a n iu k a n o n u t e k s t u „ S ie la n e k ” S z y m o n o w ic z a . W : Z d z ie jó w R e n e s a n s u w P o lsce. W ro c ła w 1953. P r z e d r u k w : S tu d ia z z a k r e s u n a u k p o m o c n ic z y c h i h is to r ii lite r a tu r y p o ls k ie j. T. 1. W ro c ła w 1956.

RECENZJE _{3 6 5}

k ie te z a b ie g i d o p ro w a d z iły a u to r a do w n io s k u , że za p o d s ta w ę te k s tu p r z y ją ć n a le ż y p ie r w o d r u k (w yd. 1614 A) i że p o p r a w k i w y d a n ia z d a tą 1626 w in n o się u w z g lę d n ić ta m ty lk o , g d zie u s u w a ją o n e n ie w ą tp liw y b łą d p ie r w o d r u k u (w yd. 1614 A) o ra z p o d d r u k u (w yd. 1614 B ) 10. J a k k o lw ie k w szczeg ó łach s tw ie rd z e n ia P e lc a b u d z ić m o g ą w ą tp liw o ś c i, k o ń c o w y w n io se k u z n a ć tr z e b a za u z a s a d n io n y i p o p ra w n y . W y d a w c a p o ls k ic h p is m S z y m o n o w ica, p rz y s z ły a u to r m o n o g r a fii — s k o r z y s ta z p e w n o śc ią z p rz e m y ś la n e g o , s k r u p u la tn e g o s tu d iu m P e lc a , jeg o c e n n y c h k o n s ta ta c ji i su g e s tii.

R ó w n ie w y so k o w y p a d a o cen ić Z a g a d k i ż y c ia i tw ó rc z o śc i J ę d r z e ja K ito w ic z a D a n u ty M a n ie w s k ie j. P r a c a p o d d a je re w iz ji d o ty c h c z a so w e o p in ie n a te m a t b io ­ g ra f ii K ito w ic z a , o p a r te n a m a t e r i a le n ie z aw sze w ia ry g o d n y m : r e la c ja c h k r e w ­ n y c h , w z m ia n k a c h w H is to r ii p o ls k ie j i O p isie o b y c za jó w , te s ta m e n c ie i w y ją t ­ k a c h z k o re s p o n d e n c ji. A u to rk a id ą c tr o p e m p io n ie rs k ic h b a d a ń It. P o lla k a i T. M ik u lsk ie g o p o sz e rz y ła z n a c z n ie bazę ź ró d ło w ą , w y k o rz y s ta ła lis ty K ito w ic z a z g ro m a d z o n e w B ib lio te c e P o ls k ie j w P a ry ż u o ra z in n e z n a le z is k a a rc h iw a ln e , d o tą d częścio w o ty lk o u w z g lę d n ia n e . W r e z u lta c ie rz u c iła n ie je d n ą m y ś l, n ie je d n ą s f o rm u ło w a ła te z ę (np. o p o c h o d z e n iu ro d z in y K ito w ic z a z zie m i g o s ty ń s k ie j), n ie ­ je d e n p o s ta w iła p ro b le m (zajęła się m . in. s p r a w ą sto s u n k u K ito w ic z a -d z ie rż a w c y do p o d d a n y c h ). N a w ie le p y ta ń n ie p o tr a f i jeszcze d ać o sta te c z n e j o d p o w ie d z i — g d y np. śle d z i m ło d o ść p a m ię tn ik a r z a , la t a n a u k i, gd y b a d a śro d o w isk o , z a s ta n a w ia s ię n a d r o lą p ro te k to ró w . R ó w n o c z e ś n ie je d n a k w y d o b y w a w c a le is to tn e szczegóły, d o s ta rc z a d o k u m e n ta c ji do ró ż n y c h , b liż e j n ie z n a n y c h o k re s ó w ży c ia K ito w ic z a (m. in. o k re s u lą d z k o -k o sz u c k ie g o ), u ja w n ia z n a c z e n ie n o w y c h ź ró d e ł d la i n t e r ­ p r e t a c ji O p isu o b y c z a jó w i H is to r ii p o ls k ie j. W s u m ie p rz e p r o w a d z iła n ie z w y k le o w o cn y r e k o n e s a n s . N a le ż y o czek iw ać, że M a n ie w s k a b ę d z ie k o n ty n u o w a ła k w e ­ r e n d ę a r c h iw a ln ą , a w p rz y s z ło śc i o b d a rz y n a s, z g o d n ie z z a p o w ie d z ią (1, s. 376), w y c z e rp u ją c y m s tu d iu m b io g ra fic z n y m . Z am ie sz c z o n a w M isc e lla n e a c h sta r o p o ls k ic h p r a c a to w a ż n y k r o k w k ie r u n k u re a liz a c ji te j zap o w ied zi.

N a z a k o ń c z e n ie tr u d n o n ie p o d n ie ś ć w y ją tk o w e j w a rto ś c i w s z y s tk ic h p r z y ­ c z y n k ó w i s tu d ió w . Ic h a u to r z y z w e ry fik o w a li ro z m a ite u s ta le n ia i te z y , d o ta r li do n ie z n a n y c h d o k u m e n tó w , s k ie ro w a li b a d a n ia n a sz c z ę śliw sz e to r y i d z ię k i te m u m o g li z a p ro p o n o w a ć n o w e ro z w ią z a n ia , o d m ie n n e in te r p r e ta c je . P rz y s z li w y d a w c y o ra z tw ó rc y b io g r a fii i m o n o g r a fii b ę d ą do ty c h p r a c z c a łą p e w n o śc ią n a w ią z y ­ w a li, b y k ro c z y ć ich ś la d e m , b y ro z w ija ć m y ś li, k tó r e w p la n ie p o s tu la ty w n y m p rz y c z y n k ó w i s tu d ió w z o sta ły z a le d w ie z a ry s o w a n e .

S ą d z ić w o ln o , że M isc e lla n e a sta r o p o ls k ie b ę d ą w d a ls z y m ciąg u p o d e jm o w a ły w a rto ś c io w e in ic ja ty w y w y d a w n ic z e , p rz y n o s iły b o g a te w tr e ś c i p r a c e i n t e r p r e t a ­ c y jn e . M o żn a się p o n a d to sp o d z ie w a ć , iż n a d a l b ę d ą o d g ry w a ły ro lę in s p ir a t o r a w d z ie d z in ie b a d a ń l i t e r a t u r y c zasó w p o re n e s a n s o w y c h , l i t e r a t u r y b a ro k u . Z ty m w s z y s tk im n ie sp o só b z re z y g n o w a ć z d e z y d e ra tu , a b y w n a s tę p n y c h to m a c h z n a ­ la z ły się ta k ż e m a te r ia ły p rz y p o m in a ją c e f a k t y i z a g a d n ie n ia z d z ie jó w in n y c h o k re s ó w l i t e r a t u r y s ta ro p o ls k ie j. U p o m n ie ć b y się tu ch c ia ło g łó w n ie o ś r e d n io ­ w iecze. „N ig d zie b o w ie m — p is a ł sw eg o czasu T a d e u sz U le w ic z — ty le n ie p o zo ­ s ta w a ło i po s ta r e m u c ią g le jeszcze n ie p o z o sta je u n as do z ro b ie n ia , co w ła ś n ie w te j d z ie d z in ie , p rz y w a lo n e j od s tu le c i w ie lk im d o ro b k ie m p o ls k ie g o re n e s a n s u , a d o d a tk o w o ta k ż e i z a p o m n ie n ie m p o k o le ń p ó ź n ie jsz y c h , w d z ie d z in ie b a rd z o

10 U s ta le n ia te w y k o rz y s ta ł P e l c w e d y c ji: S z y m o n o w i e , S ie l a n k i i p o z o ­

3 6 0 RECENZJE

p rz e c ie ż w a ż n e j, b ez k tó r e j tr u d n o ró w n ie ż z ro z u m ie ć w s p a n ia ły r o z k w it u m y s ło - w o śc i p o ls k ie j X V I s tu le c ia o ra z je g o o s ią g n ię c ia id e o w e i a r ty s ty c z n e ” n . U p o ­ m n ie ć b y się n a k o n ie c c h c ia ło o ta k p o s z u k iw a n e i p o tr z e b n e m a te r ia ły — p ra c e z z a k re s u r e t o r y k i i p o e ty k i. E d m u n d K o ta r s k i J e r z y W o l n y , Ł A C IŃ S K I Z B IÓ R K A Z A Ń P E R E G R Y N A Z O P O L A I IC H Z W IĄ Z E K Z TZW . „K A Z A N IA M I G N IE Ź N IE Ń S K IM I”. W z b io rz e : Ś re d n io w ie c z e . S tu d ia o k u ltu rz e . [Т. 1]. (R e d a k to r : J u l i a n L e w a ń s k i ) . W a rs z a w a 1961. P a ń ­ s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , s. 171— 238. P o ls k a A k a d e m ia N a u k . I n s ty tu t B a ­ d a ń L ite ra c k ic h .

A u to r ro z p o c z y n a s w o je s tu d iu m d łu g im w s tę p e m (V.> cało ści), p o św ię c o n y m r o z w o jo w i śre d n io w ie c z n e g o k a z n o d z ie js tw a w E u ro p ie z a c h o d n ie j, od je g o p a ­ tr y s ty c z n y c h p o c z ą tk ó w aż do c h w ili p o ja w ie n ia się S e r m o n e s d e te m p o r e e t de

s a n c tis P e r e g r y n a z O pola. W d a ls z e j części p r e c y z u je czas p o w s ta n ia z b io ru P e r e -

g r y n a (m ięd zy r. 1297 a 1304) i w y lic z a k r a j e , do k tó r y c h z b ió r te n d o ta r ł. Z r o z ­ p r a w y w y n ik a , że S e r m o n e s z n a la z ły p o p y t w P o lsc e , C z e ch ach i w ie lu in n y c h k r a j a c h E u ro p y (N iem cy , S z w a jc a ria , A n g lia ), n ie z a d o m o w iły się je d n a k w e F r a n c j i i W łoszech. E r u d y c ja W o ln eg o je s t zn a c z n a . W y licza on d z ie s ią tk i b ib lio te k e u ro p e js k ic h p rz e c h o w u ją c y c h k a z a n ia P e r e g r y n a , rę k o p is y z aś b ib lio te k p o ls k ic h (W ro cław , K ra k ó w ) a n a liz u je d o k ła d n ie j p o d w z g lę d e m tr e ś c i. C a ła a r g u m e n ta c ja z m ie rz a do ro z w ią z a n ia tr z e c h p ro b le m ó w : p rz y n a le ż n o ś c i n a ro d o w e j P e r e g r y n a z O p o la ; p o c h o d z e n ia r ę k o p is u g n ie ź n ie ń s k ie g o M s 24; a u to r s tw a K a z a ń g n ie ź n ie ń ­

s k ic h .

P ie r w s z ą k w e s tię r o z w ią z a ł W o ln y p o m y ś ln ie , r o z p r a w ia ją c się z n a u k o w c a m i n ie m ie c k im i i p o ls k im i, k tó r z y w P e r e g r y n ie w id z ie li N iem ca . N a u k a n ie m ie c k a (R. C ru e l, A. L in s e n m a y e r , A. F ra n z , E. M ich ael), w o p a rc iu o k r u c h e p rz e s ła n k i d w ó c h glos n ie m ie c k ic h w in k u n a b u ła c h d r u k o w a n y c h w N iem cz ech , o rz e k ła , że z b ió r k a z a ń P e r e g r y n a p o w s ta ł w N iem cz ech , w o b ec czego i jeg o a u to r m u s i być N iem ce m . J a k n a n ie sz c z ę śc ie , p o ls c y n a u k o w c y , z a m ia s t z b a d a ć d o g łę b n ie f a k ­ ty c z n y s ta n rz e c z y , p o szli b e z k ry ty c z n ie za tą o p in ią . I ta k A le k s a n d e r B r ü c k n e r , p r z y jm u ją c te z ę C ru e la , w y r a z ił się o P e r e g r y n ie : „ b y ł to N ie m ie c ś lą sk i, ro d e m z L e g n ic y , k tó r e g o m y ln ie za P o la k a u w a ż a n o ” *. W iadom o, ja k im a u to r y te te m n a u k o w y m c ie s z y ł się B r ü c k n e r w P o ls c e i za g r a n ic ą i ja k b a rd z o sw y m s t w i e r ­ d z e n ie m z a sz k o d z ił n a u c e p o ls k ie j. W d o d a tk u J a n F ija łe k , d ru g i a u to r y te t w d z ie ­ d z in ie k a z n o d z ie js tw a p o ls k ie g o , o rz e k ł, iż p ie r w s z e z b io ry k a z a ń a u to r ó w p o ls k ic h p o w s ta ły d o p ie ro p r z y s a m y m k o ń c u X IV i w p o c z ą tk a c h X V w i e k u 2. T e d w a p o g lą d y p o d c h w y c ił W ilh e lm B r u c h n a ls k i, ró w n ie ż d u ża p o w a g a n a u k o w a , i w y k r e ś lił P e r e g r y n a z lis ty k a z n o d z ie jó w p o ls k ic h , a zb ió r je g o z a s z u f la d k o w a ł

11 T. U l e w i c z, W s ta r o p o ls z c z y ź n ie d z ie ją się r z e c z y w a ż n e . (D o ro b ek b a d a w ­ c z y p o k o le n ia ). „ R u c h L it e r a c k i” 1966, n r 4, s. 166. 1 A. B r ü c k n e r , K a z a n ia ś r e d n io w ie c z n e . „ R o z p ra w y W y d z ia łu F ilo lo g ic z n e g o P A U ” . S e ria II , t. 24 (1895), s. 45. 2 J . F i j a ł e k , S tu d ia d o d z ie jó w U n iw e r s y te tu K r a k o w s k ie g o i jeg o w y d z ia łu te o lo g ic z n e g o w X V w ie k u . J w ., s. 80.