Michał Głowiński
Wprowadzenie
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 68/1, 201-202
III.
P
R
Z
E
K
Ł
A
D
Y
R E T O R Y K A
D A W N I E J
I
D Z I S I A J .
I
P a m ię tn ik L ite r a c k i L X V III, 1977, z. 1
WPROWADZENIE
Publikowane w tym oraz w następnym zeszycie „Pamiętnika Literackiego” prace o retoryce w ym agają pew nego komentarza. Nie wprowadzonemu w tę pro blem atykę czytelnikow i w ydać się może, iż w niepokojący sposób dotyczą one różnych zagadnień, a jedynym czynnikiem łączącym jest w ystępow anie słow a „re toryka”. Wrażeniu takiem u trudno odmówić pewnej zasadności; rzeczyw iście, w n a szych czasach pod nazwą retoryki pojawiają się różne problemy, w obrębie jej działania krystalizują się różne style m yślenia. Owa nieco niepokojąca rozmaitość, ujaw niająca się także w przedstawianym tu cyklu studiów, stanow i pochodną stanu, w jakim obecnie retoryka się znajduje.
Budzi ona coraz w iększe zainteresow anie — nie tylko wśród historyków i teoretyków w ym ow y, budzi po długiej, trwającej ponad półtora w ieku przerwie. W czasie tym też o retoryce całkiem nie zapomniano, interesow ała ona jednak przede w szystkim specjalistów , zajm ujących się epokami, w których odgrywała ona ważną rolę, stała się w ięc głów nie przedmiotem dociekań erudycyjnych, dzie dziną poszukiwań w ysoce specjalistycznych, na ogół nie wiążących się z w spół czesnym i refleksjam i teoretycznym i, dotyczącymi w łaściw ości dzieła literackiego, budowy tekstu i jego oddziaływań na odbiorcę. Teraźniejszy renesans retoryki w ynika stąd w łaśnie, iż jest ona w stanie odpowiedzieć na pew ne współczesne pytania, że koresponduje z zainteresow aniam i teorią kom unikacji. Renesans ten różne ma przejawy i ogarnia w iele dziedzin, od filozofii języka poczynając (reto ryce i filozofii języka poświęcony jest znakom ity kwartalnik am erykański „Philo sophy and R hetoric”, wychodzący od r. 1967), a na praktycznych problemach, związanych z perswazyjnym i w łaściw ościam i mowy, kończąc.
Renesans ów odcisnął sw oje piętno także na w iedzy o literaturze. Wyraziło się to w próbach aktualizowania retoryki tradycyjnej i tworzeniu retoryki nowej (zob. kolektyw ną Rhétorique générale, opublikowaną w r. 1970 przez grupę uczo nych z Liège), w zainteresowaniu dla figur i tropów. Aktualność retoryki wiąże się przede w szystkim jednak z zainteresowaniam i kom unikacją literacką, a w kon sekw encji — z uw zględnianiem roli odbiorcy, w yznaczanej przez tekst literacki. Charakterystyczny dla ostatnich lat renesans retoryki w yraził się zwłaszcza w czterech następujących centrach problemowych:
1) w studiach historycznych dotyczących teorii i praktyk retorycznych; w sp ół czesna sytuacja metodologiczna, przekonanie o żywotności tradycji retorycznej, sprawia, że dawne teorie są przedm iotem nie tylko rekonstrukcji, ale także aktua lizacji;
2) w studiach poświęconych teorii tekstu jako sw oistego sposobu oddziaływ a nia na odbiorcę, perswazyjnym w łaściw ościom wypowiedzi, a także — w pewnych wypadkach — teorii argumentacji;
4) w praktycznych wskazaniach, jak należy skutecznie konstruować w ypo w iedź danego typu (np. list handlowy, artykuł wstępny); w skazania tego rodzaju od dawna są w Stanach Zjednoczonych w ydaw ane w osobnych książkach, reto ryka odzyskuje tu swój walor ściśle praktyczny.
Publikow ane w dwóch zeszytach naszego pisma studia o retoryce dawniejszej i dzisiejszej wiążą się z trzema w ym ienionym i w yżej centrami problem owym i (pomijamy prace będące wskazaniam i praktycznymi) i pokazują, w jaki sposób uwspółcześnieniu podlegają klasyczne kategorie retoryczne. W pracach, w których dominuje ujęcie historyczne, dochodzą zw ykle do głosu rozważania o aktualności retoryki; w tych zaś studiach, które m ówią o jej współczesnych wartościach, za zwyczaj poświęca się uw agę jej historii i tradycjom.
