Otwartość na doświadczenia jako kompetencja poznawcza

Monika Szyszko

Otwartość na doświadczenia jako

kompetencja poznawcza

Studia Psychologica nr 7, 211-229

M O N IKA SZYSZKO

Szkoła W yższa Psychologii Społecznej

OTWARTOŚĆ NA DOŚWIADCZENIA JAKO KOMPETENCJA POZNAWCZA

Openness to experience as a cognitive competence Abstract

In agreement with Carl Rogers's theory, openness to experience is conceptuali­ zed as a cognitive competence, which consists of; 1. openness to own feeling, emo­ tions and needs; 2. openness to life novelty, new ideas and other people. Being more open means being more able to perceive and interpret surrounding environ­ ment in a creative and comprehensive way. In effect an open individual can better adapt to life, is more congruent and can build such relationship with others that are free of stereotypes. 35 - Items Inventory (OND35) was developed to measure the level of openness to experience. The experimental data indicate that individuals who are open to experience perceive new situation as a challenge and strive for better understanding of themselves. Other data suggest, that openness correlates positively with toleration of ambiguity, emotional intelligence, satisfaction from interpersonal relationships and can be improved through therapy. It can be assu­ med that openness to experience facilitates effective coping with difficult life prob­ lems and is important in building a stable identity.

G łów nym celem a rty k u łu jest konceptualizacja o tw arto ści na dośw iadczenia jako ważnej osobowościowej i poznawczej kom petencji jedn ostki. W ysoka o tw ar­ tość n a dośw iadczenia um ożliw ia jednostce bardziej k reaty w nie i złożone ro zu ­ m ienie rzeczyw istości oraz własnej osoby, a p o n ad to um ożliw ia głębsze i m niej zniekształcone w łasnym i n astaw ieniam i i stereotyp am i relacje z in n y m i ludźm i. Tak ro z u m ia n a o tw artość w spom aga rozwój oraz adaptację do now ych sytuacji w zm ieniającym się świecie. P u n k te m w yjścia do rozw ażań jest koncepcja C arla Rogersa (1959, 2002a, 2002b). D ru g im celem a rty k u łu jest prezentacja autorskiego K w estionariusza O N D do p o m ia ru otw artości na dośw iadczenia o satysfakcjonują­ cych p aram etrac h psychom etrycznych.

1. POJĘCIE OTWARTOŚCI NA D O ŚW IA D C ZEN IA

Rogers (2002a, 2002b), będąc przedstaw icielem psychologii hum anistycznej, za­ kładał, że każdy z nas m a poten cjaln e zdolności zdrow ego i tw órczego rozwoju. Celem jed n o stk i jest dążenie do sam oaktualizacji, k tó ra jest n a tu ra ln ą tendencją do stałego rozw oju oraz do urzeczyw istnienia się potencjalnych m ożliw ości

orga-Studia Psychologica UKSW 7 (2007) s. 210-230

nizm u. Jednostka m oże dążyć do sam orealizacji, o tyle, o ile m a k u tem u w aru n k i, a składają się na nie przede w szystkim b ezw aru nk ow a akceptacja bliskich i - w konsekw encji - akceptacja sam ego siebie. A kceptacja i sam oakceptacja pociągają za sobą w ażne konsekw encje. Człowiek w ychow any w bezw arunkow ej m iłości i akceptacji charakteryzuje się p ełn ą otw artością na swoje dośw iadczenia. Jest to najw ażniejsza kom petencja jed n o stk i zdrowej i przystosow anej. O tw arto ść n a d o ­ św iadczenia oznacza, że jed n o stk a w każdej chw ili potrafi określić, co dzieje się w obrębie jej organizm u. W szystkie bodźce, zarów no te pochodzące ze św iata ze­ w nętrznego, jak i te pochodzące z w n ętrza jej organizm u, są potencjalnie dostępne św iadom ości. O tw arto ść na dośw iadczenia odnosi się rów nież do w p ły w u pam ięci i przeszłych dośw iadczeń na interpretacje i w artościow anie napływ ających b o d ź ­ ców. Dzięki tem u jed n o stk a stale spraw dza, co dla jej sam oak tualizacji jest najlep­ sze i trafn ie w ybiera sytuacje i zd arzenia pozytyw n ie w pływ ające na jej rozwój.

Jednostka w p ełn i o tw arta n a dośw iadczenia nie stosuje żadnych m echanizm ów obronnych. O dbiera w szystkie bodźce w takiej form ie, w jakiej w ystępują one w rzeczyw istości. Niczego nie m usi zniekształcać, pom ijać czy w ypierać ze swojej św iadom ości. B rak m echanizm ów obronnych pow oduje, że w szystkie dośw iadcze­ nia je d n o stk i zw iązane z JA są sym bolizow ane adekw atnie, czyli tak, jak pojawiają się w rzeczyw istości. D zięki tem u obraz JA jest zgodny z polem św iadom ości je d ­ nostki, a to oznacza b ra k jakiegokolw iek zagrożen ia wobec napływ ających b o d ź ­ ców i w konsekw encji opty m aln e przystosow anie jed n o stk i do życia.

Z godnie z teorią Rogersa (2002b), jed n o stk i o tw arte na swoje dośw iadczenia tra k tu ją siebie jako ośrodek um iejscow ienia oceny. Proces w artościow ania trw a u nich całe życie. Nie m a raz na zawsze ustalonego system u w artości. K ażde d o ­ św iadczenie jest oceniane na nowo p o d w pływ em now ych w ydarzeń. K onsekw en­ cją tego jest fakt, że s tru k tu ra JA m a ch a rak ter płynnej postaci, k tó ra zm ienia się elastycznie p o d w pływ em procesu asym ilacji nowego dośw iadczenia.

G łów ną przyczyną niskiej otw artości na dośw iadczenia, k tó ra przejaw ia się p o ­ staw ą o b ro n n ą w obec napływ ających bodźców, jest b ra k bezw arunkow ej akceptacji i m iłości ze stro ny rodziców lub opiekunów we w czesnym dzieciństw ie. Jeśli dzie­ cko nie jest w p ełn i akceptow ane, a m iłość jest m u okazyw ana tylko w odpow iedzi na sp ełn ian ie oczekiw ań rodziców, dziecko uczy się odbierać tylko te dośw iadcze­ nia, które są zgodne z w a ru n k a m i i w artościam i rodziców. W szystkie pozostałe dośw iadczenia, naw et jeśli są dobre dla procesu sam orealizacji, są przez jedn ostkę postrzegan e jako zagrożenie i w konsekw encji zniekształcane lub w y pieran e ze św iadom ości. „Ja idealne”, które jest obrazem je d n o stk i sam orealizującej się, jest znacząco różne od „ja realnego”, które jest kształtow ane przez w a ru n k i rodziciel­ skiej m iłości. R ozbieżność ta w iąże się z b ra k ie m bezw arunkow ej sam oakceptacji. Jednostka akceptuje siebie o tyle, o ile zachow uje się zgodnie z oczekiw aniam i r o ­ dziców. Przestaje ufać sw ojem u organizm ow i i trafn ie odbierać w szelkie bodźce. Rogers, opisując jed n o stk ę z niską otw artością, p o d k reśla fakt, że postrzega ona w szelkie dośw iadczenia „w kategoriach absolutnych, m a tendencję do nadm iernej generalizacji i do bycia zdom inow aną przez swoje pojęcia i w ierzenia. M a tr u d n o ­ ści z praw idłow ym zakotw iczeniem swoich reakcji w m iejscu i czasie, jest sk ło n n a do m ieszania faktów z ocenam i, do opierania się bardziej na abstrakcji n iż n a testo ­ w aniu rzeczyw istości” (Rogers, 1959, s. 25). Jednak zgodnie z założeniam i Rogersa

(2002a), k ażda jed nostk a, k tó ra naw iąże relacje z bezw arunkow o akceptującą ją osobą, m oże osiągnąć p ełn ą otw arto ść na dośw iadczenia. N ato m iast wydaje się, że jed n o stk a bezw arunkow o akceptująca sam ą siebie, m a w zględnie stały poziom o t­ w artości n a dośw iadczenia. Jest cały czas o tw arta n a to, co dzieje się zarów no w niej, jak i w okół niej, w danej chw ili i sytuacji. Bycie o tw arty m jest jak b y swoi­ stym buforem , tarczą p rz ed zam ykaniem się, sztyw nością i kategoryzacją świata. Powoduje, że jed n o stk a nie podporządkow uje się in n y m ludziom , ideom i celom, które nie są zgodne z jej n atu rą. Rysunek 1 przedstaw ia schem atyczny m odel k ształ­ tow ania się o tw arto ści na dośw iadczenia.

Rysunek 1. Schem at kształtow ania się otw artości na dośw iadczenia - podstawowego w a ru n k u sam oaktuałizacji

2. OTWARTOŚĆ NA D O ŚW IA D C ZEN IA O RÓŻNEJ TREŚCI

Rogers (2002a), przedstaw iając swoją koncepcję otw artości na dośw iadczenia, w yodrębnił dwa czynniki, k tóre w chodzą w jej skład. Jest to o tw artość w obec b o d ź ­ ców pochodzących z całego o rganizm u jed n o stk i oraz o tw artość wobec bodźców pochodzących z otoczenia zew nętrznego jednostki. Obydwa k o n stru k ty są ze sobą pozytyw n ie zw iązane na zasadzie sprzężenia zw rotnego - o tw artość n a własne uczucia i postaw y w iąże się z większą św iadom ością rzeczyw istości istniejącej poza jed n o stk ą i na odw rót. To rozróżnienie na dwa rodzaje otw artości jest kluczow e w ro z u m ien iu pojęcia poznawczej otw artości. Jednostka m oże postrzegać w szystko bez zakłóceń i dzięki tem u konstruow ać realny obraz siebie, jak rów nież otaczają­ cego ją świata.

2.1. O TW ARTOŚĆ NA SIEBIE

Dzięki otw artości na siebie jed n o stk a m a cały czas b ardzo bliski k o n tak t ze sobą. Potrafi uw ażnie siebie słuchać oraz dośw iadczać tego, co się w niej ak tu aln ie dzieje. Jest skło n n a do m edytacji i rozm yślań. O tw artość na swój organizm w iąże się p rz e­ de w szystkim z tym , że jed n o stk a jest św iadom a swoich uczuć, m yśli oraz postaw. W każdej sytuacji potrafi określić i zrozum ieć swoje potrzeby, pragn ienia, co p o ­ woduje, że dąży do ich zaspokajania w sposób zgodny ze sobą i w łasnym i w a rto ś­ ciam i. Ponadto otw arto ść na siebie oznacza akceptację w szystkich dotychczaso­ wych dośw iadczeń w rów nym stopniu, gdyż to w łaśnie one są najw iększym au to ry ­ tetem i probierzem w artości w życiu jednostki. Do nich jed n o stk a odw ołuje się, podejm ując w ażne decyzje życiowe i ustalając k ieru n e k swojego rozwoju. Jednostka taka jest o tw arta n a w szystkie em ocje i subiektyw ne przeżycia, zarów no te p rz e­ szłe, ja k i te obecne. Nie odpycha, ani nie zniekształca żadnych swoich dośw iadczeń

niezależnie od tego, czy są one postrzegane przez innych jako dobre b ądź złe. Jest w stanie sw obodnie w yrażać swoje emocje, przem yślenia i pomysły. W każdej sy­ tuacji zachow uje się zgodnie ze sobą i ze sw oim stan em em ocjonalnym . Żyje w w e­ w nętrznej h a rm o n ii z sam ym sobą i ufa swojem u organizm ow i. To pozw ala jej na bycie autentycznym w kontakcie z d ru g ą osobą oraz n a tolerancję odm ienności.

2.2. OTW A RTO ŚĆ NA ŚW IAT

O tw arto ść na św iat zew nętrzny to św iadom ość rzeczyw istości istniejącej poza jedno stk ą. Przejaw ia się ona m .in. chęcią p o zn a n ia nowości w świecie, now ych lu ­ dzi, k u ltu r i sytuacji. Jest to o tw artość na w szelką inn ość tego świata, na nowe idee i pomysły. Jednostka w ręcz dom aga się inform acji i wiedzy. A ktyw nie poszukuje odpow iedzi na p ytan ia, które sam a chętnie stawia. Eksploruje św iat i otaczającą ją rzeczyw istość, co jednocześnie sprawia, że lepiej poznaje sam ą siebie. Z drugiej strony potrafi dokonyw ać o d kryć w rzeczach i sytuacjach codziennych i zwyczaj­ nych, ciesząc się przy ty m z każdej chw ili życia. Nie próbuje naśladow ać innych, lecz zachow uje się spontanicznie i natu raln ie. Nie lubi podążać za m od ą i ogólnym i tren d a m i pan ującym i w społeczeństw ie - jest oryginalna. Cechuje ją w iększy non- k on fo rm izm i elastyczność w łasnych przekonań, k tó re po trafi zm ieniać p o d w p ły ­ w em now ych dośw iadczeń. Łatwo dostosow uje się do nowego środow iska i n ie­ oczekiw anych sytuacji. Potrafi słuchać innych i zrozum ieć ich p u n k t w idzenia, co w iąże się z tolerancją dw uznaczności. O tw artość na św iat pow oduje, że jed n o stk a nie kategoryzuje sytuacji ani ludzi, nie m a gotow ych schm atów, dzięki k tó ry m m oże uporządkow ać zastan ą rzeczyw istość. Robi coś zgoła odm iennego. Za każ­ dym razem , gdy spotyka się z czym ś now ym , stara się o d kryć u n ik a ln ą stru k tu rę tego dośw iadczenia. W szystko jest dla niej zm ienne, w n ieu stan n y m ru c h u i jedy­ nie stała o tw arto ść na otaczający ją św iat m oże przyczynić się do jego zrozum ien ia i zaakceptow ania w całej krasie.

K onkludując, m ożna pow iedzieć, że o tw artość na dośw iadczenia pozw ala jed ­ nostce lepiej rozum ieć siebie, swoje pragnienia, em ocje i lęki, jak rów nież p o strze­ gać innych ludzi w sposób niezdeform ow any stan d ard am i, n o rm a m i czy faktem p ełn ien ia ról społecznych. W konsekw encji jed n o stk a cechuje się o p ty m aln ym przystosow aniem , jest spójna i dojrzała. Potrafi realizow ać swoje p o trzeby i p rag ­ nienia. C haraktery styczn ą w łaściw ością takiej je d n o stk i jest zdolność do ciągłego p o dd aw ania ocenie swojego dośw iadczenia, a w konsekw encji tego procesu - zdol­ ność do zm ienian ia s tru k tu ry w artości. D zięki tem u jed n o stk a .może bez obaw w y­ chodzić naprzeciw now ym dośw iadczeniom , podejm ow ać nowe w yzw ania i z ła­ tw ością przystosow yw ać się do zm ieniających się w aru n k ó w życia.

3. OTWARTOŚĆ N A D O ŚW IA D C ZEN IA W UJĘCIU COSTY I MCCRAE

We współczesnej psychologii najczęściej przyw o ły w an ą definicją otw artości na dośw iadczenia jest k o n stru k t C osty i M cC rae (2005), k tó ry został przedstaw iony w pięcioczynnikowym modelu osobowości. Z godnie z ty m ujęciem o tw arto ść na dośw iadczenia trak to w a n a jest jako ogólna i w zględnie stała, w ew n ętrzn a dyspozy­ cja do zachow yw ania się w określony sposób. P o w in na przejaw iać się ona w ró ż­ nych i zarazem spójnych z tą tendencją sytuacjach. C echa ta definiow ana jest jako skłon no ść do p o szukiw ania i pozytyw nego w artościow ania now ych dośw iadczeń

życiowych, tolerancja na now ość i ciekawość poznaw czą (Zaw adzki, Strelau, Szcze­ p aniak, Śliwińska, 1998). Z godnie z koncepcją C osty i M cC rae (2005) o tw arto ść na dośw iadczenia jest jed n y m z podstaw ow ych w y m iaró w osobowości, k tó ry jest u w aru n k o w an y biologicznie. W skaźnik odziedziczalności dla polskiej populacji oszacow ano n a h 2 = 0,40 (Zaw adzki i in., 1998). C osta i M cC rae (2005) w ym ieniają sześć elementów, które składają się na cechę otw artości n a dośw iadczenia. Są to kolejno: w yobraźnia, estetyka, uczucia, działania, idee i w artości. W arto tu zazna­ czyć, że uczucia definiow ane są jako o tw artość na stan y em ocjonalne innych ludzi, a nie na swoje własne. W definicji pojaw ia się rów nież hasło otw artości na świat zew nętrzny i w ew nętrzny, je d n a k św iat w ew nętrzny ro z u m ian y jest tutaj jako w łas­ ne środow isko, a nie św iat uczuć, em ocji i dośw iadczeń, jak to m a m iejsce w k o n ­ cepcji Rogersa. Takie rozum ienie cechy otw artości na dośw iadczenie odw ołuje się przede w szystkim do otw artości n a potrzeb y um ysłow e oraz n a now ości świata. Zw olennicy podejścia leksykalnego utożsam iają w ręcz ten sk ład n ik osobow ości z k u ltu rą lub intelektem (Szarota, 1995; za: Zaw adzki i in., 1998). Nie m a więc tutaj b ardzo w ażnego, z p u n k tu w idzenia teorii Rogersa, w y m ia ru odnoszącego się do otw artości n a własne emocje, p otrzeb y i dośw iadczenia.

N ależy rów nież odró żn ić genezę obydw u konstruktów . Jak ju ż w sp om niano wcześniej, otw artość n a dośw iadczenia w ujęciu C osty i M cC rae (2005) jest w dużej m ierze u w a ru n k o w an a biologicznie, natom iast z teorii Rogersa w ynika, że chociaż potrzeba sam oak tualizacji jest w rodzona, to o tw artość na dośw iadczenia jest uw a­ ru n k o w a n a społecznie - zależy od akceptacji i m iłości innych osób.

W koncepcji Rogersa w ażne jest rów nież założenie, że o tw arto ść na dośw iadcze­ nia m a w pływ n a to, ja k jed n o stk a konstru u je obraz swojego JA, w jak i sposób tw orzy schem aty poznaw cze dla różnych zdarzeń i ja k postrzega relacje m iędzy sobą a św iatem oraz m iędzy sobą a in n y m i (o czym nie tra k tu je teoria C osty i M c­ Crae). Z godnie z koncepcjam i poznaw czym i JA w zachow aniu je d n o stk i w ażną rolę p ełn ią w łaśnie p rzek o n an ia na swój tem at i sposób dośw iadczania sam ego sie­ bie (Rosenberg, G ara, 1985). M ożna pow iedzieć, że o tw arto ść na dośw iadczenia w rozu m ien iu poznaw czym uk ieru n k o w u je odbieranie i p rzetw arzan ie inform acji, a poprzez to w p ływ a na postępow anie i m yślenie jedn ostki. Przede w szystkim w ażne są inform acje, które dotyczą schem atu JA, ale rów nież te, które o d n oszą się do innych istotnych dla jed n o stk i obszarów. O tw artość na dośw iadczenia oznacza ciągłą obserw acje siebie i rzeczyw istości, co w iąże się z tym , że jed n o stk a znajduje się cały czas w procesie, n ieprzerw anie odbiera bodźce, które m ogą zm ieniać lub rozbudow yw ać jej w łasną koncepcję siebie i świata. O tw artość n a świat, jeśli tra k ­ tować ją zgodnie z ujęciem społeczno-poznaw czym (Pervin, 2002), zw iązana jest z ak ty w n ą postaw ą jed n o stk i, k tó ra zapew nia jej ciągłą interakcję z otoczeniem . N atom iast w ujęciu cechow ym jed n o stk a zachow uje się w zględnie stabilnie w cza­ sie i spójnie w różnych sytuacjach.

4. POM IAR OTWARTOŚCI N A D O ŚW IA D C ZEN IA

Rogers, m im o że uw ażał otw artość na dośw iadczenia za kluczową charakterystykę osoby w pełn i funkcjonującej, nie skonstruow ał narzędzia do jej pom iaru. Również n ik t z jego kontynuatorów nie podjął się tego zadania. Brakuje zatem narzędzia, k tó ­ re uchw yciłoby istotę otw artości na dośw iadczenia rozum ianej zgodnie z założenia­

m i koncepcji Rogersa. Istniejąca skala otw artości na dośw iadczenia C osty i McCrae, w chodząca w skład Inw entarza Osobowości NEO-FFI (Zawadzki i in., 1998), nie jest tożsam ym ko n stru k tem i nie m ierzy tych sam ych aspektów otw artości na dośw iad­ czenia, na które zw raca uwagę Rogers, co zostało om ów ione we wcześniejszym ak a­ picie. Dlatego też autorka niniejszego arty k u łu skonstruow ała sam oopisow y kw estio­ nariusz do p o m iaru otw artości na dośw iadczenia (Szyszko, 2005, 2007), któ ry m oże być stosowany zarów no do badań indyw idualnych, jak i grupowych. N arzędzie to zawiera 26 stw ierdzeń (Kwestionariusz OND35), które zostały w yłonione z 83 pozycji w ram ach bad ań pilotażow ych oraz m etaanaliz psychom etrycznych przeprow adzo­ nych na łącznej próbie 437 osób. O prócz 26 pozycji diagnostycznych narzędzie to zawiera 9 pozycji buforowych, które nie są wliczane do ogólnego w yniku. Z adaniem osoby badanej wypełniającej kw estionariusz jest ocena, jak dobrze każde ze stw ier­ dzeń do niej pasuje. O dpow iedzi należy udzielać za pom ocą sześciostopniowej skali, gdzie 1 oznacza „zdecydowanie nie pasuje” a 6 „zdecydowanie pasuje”. Część pozycji sform ułowanych jest przez inwersję. Przykładow e stw ierdzenia to: „Wiem czego chcę i jakie są moje pragnienia”, „W każdej sytuacji potrafię nazwać to, co czuję”, „Podczas dyskusji chętnie słucham argum entów , które przem aw iają za stanow iskiem innym niż m oje”, „Każdy dzień wygląda dla m nie tak sam o”.

K w estionariusz składa się z jednej skali ogólnej, do której w liczane są wszystkie pozycje diagnostyczne, oraz z dw óch podskal, które są zgodne z prezentow aną we w prow adzeniu koncepcją teoretyczną. Skala ogólna (ONDogólny) m ierzy globalny p oziom otw artości na dośw iadczenia. Pierw sza p od skala składa się z 12 pozycji i m ierzy o tw artość na siebie (ONDja), nato m iast d ru g a p odskala składa się z p o z o ­ stałych 14 pozycji i m ierzy o tw arto ść na św iat (ONDświat).

5. RZETELNOŚĆ SKAL

W celu ustalenia rzetelności K w estionariusza OND35 obliczono w spółczynnik zgodność w ew nętrznej (alfa C ronbacha) dla w szystkich skal. A nalizie p o d d an o d an e pochodzące od 325 osób w śród których kobiety stano w iły 46%, a średnia w ieku w ynosiła 22,2 lata (SD = 9,27). R zetelność d la skali ogólnej w ynosi a = 0,82; dla skali otw artości n a siebie a = 0,68; natom iast dla skali otw artości n a św iat a = 0,74. W y nik i te św iadczą o wysokiej rzetelności w szystkich skal.

6. INTERKORELACJE SKAL OTWARTOŚCI NA DOŚWIADCZENIA ORAZ ZWIĄZEK Z PŁCIĄ

Z godnie z założeniam i przedstaw ionym i we w prow adzeniu, o tw artość na świat p o w in n a po zyty w n ie w iązać się z otw artością na siebie. U zyskane w y n ik i p o tw ier­ dzają tak ą zależność. W skaźnik korelacji Pearsona dla obydw u skal w ynosi r = 0,59 (pcO.OOl; N = 450).

N atom iast an alizy na próbie 337 osób nie w ykazały zw iązku m iędzy płcią a żad­ n ą ze skal m ierzących o tw arto ść na dośw iadczenia. Z tego w niosek, że stopień ot­ w artości u kobiet i u m ężczyzn nie różn i się od siebie isto tnie statystycznie i k ształ­ tuje się n a p odob ny m poziom ie.

7. CZY OTWARTOŚĆ JEST CZYNNIK IEM AUTONOMICZNYM?

Z aprezentow ane w ynik i b ad ań em pirycznych, k tóre opierają się n a analizach zw iązków o tw artości na dośw iadczenia ze zm ien ny m i osobow ościow ym i i z reak­

cją na sytuacje nowości, służą dw óm celom. Po pierw sze, są spraw dzianem zap re­ zentow anej tutaj poznawczej koncepcji otw artości na dośw iadczenia, k tó ra jest ro z­ w inięciem teorii Rogersa. Po drugie, uzyskane w y n ik i p otw ierdzają trafn o ść p re ­ zentow anego narzędzia, które zostało skonstruow ane na podstaw ie teoretycznego opisu małej i dużej otw artości na dośw iadczenie.

8. ZW IĄZEK OTWARTOŚCI N A D O ŚW IA D C Z EN IA ZE SKALĄ DO M KNIĘCIA KRUGLANSKIEGO

K o n stru k tem p o d o b n y m do otw artości na dośw iadczenia, lecz o przeciw nym znaczeniu, wydaje się być p o trzeb a do m k n ięcia zdefiniow ana przez K ruglanskiego i W ebstera (1996; za; Kossowska, 2005). Jest to „tendencja je d n o stk i do p o siad ania pew nej w iedzy na d an y tem at, k tó ra z jednej strony pozw ala u n ik n ą ć niepew ności w konfrontacji z info rm acjam i p ły n ący m i z otoczenia, a z drugiej stro ny pozw ala sform ułow ać sąd i podjąć d ziałan ie” (Kossowska, 2005, s. 67). Tak ro z u m ia n a p o ­ trzeba czy raczej skłonność do d om ykania w szelkich sytuacji pow oduje, że je d ­ n ostka w obliczu now ości i niejasnych sytuacji w ykazuje się sztyw nością p oznaw ­ czą. Nie jest w stanie tolerow ać dw uznacznych sytuacji i dąży do ja k najszybszego ich sfinalizow ania. Do p o m ia ru poziom u sztyw ności poznawczej służy polska a d a p ­ tacja Skali P otrzeby Poznawczego D om k nięcia (Kossowska, 2005), k tó ra składa się z pięciu pod skal oraz skali ogólnej. W yodrębnione podskale m ierzą kolejno: prefe­ row anie p o rząd k u , preferow anie przew idyw alności, nietolerancję w ieloznaczności, zam kniętość um ysłow ą i zdecydow anie. Jak widać, k o n stru k ty te o d noszą się do b ardzo k o n k retny ch i praktycznych preferencji. W o dn iesieniu do otw artości na dośw iadczenia najw iększe znaczenie p o w in n a m ieć nietolerancja w ieloznaczności oraz zam kniętość um ysłowa.

Aby sprawdzić, czy o tw artość na dośw iadczenia koreluje z p otrzebą dom knięcia, przeprow adzono b ad anie (Jarom ińska, 2006) w śród 157 białostockich licealistów, gdzie kobiety stano w iły 41%, a średnia w ieku w ynosiła 17,2 lat (SD - 0,61). W yniki okazały się w dużej m ierze spójne z oczekiw aniam i; otóż skala preferow ania p o ­ rządku, zdecydow ania i zam kniętości um ysłowej w ogóle nie koreluje ze skalam i otw artości na dośw iadczenia, natom iast skala preferow anie przew idyw alności w ią­ że się ujem nie z ogólną skalą otw artości na dośw iadczenia (r = -0,20; p<0,01) oraz z otw artością na św iat (r = -0,25; p<0,01), a skala nietolerancji w ieloznaczności wiąże się ujem nie ze w szystkim i w skaźnik am i otw artości; skala ogólna o tw arto ści koreluje na poziom ie r = -0,22; p<0,01, skala otw arto ści n a świat na poziom ie r = -0,19; p<0,01, a skala o tw artości na siebie na poziom ie r = -0,20; p<0,01. Potrzeba dom knięcia m ierzon a jako średnia ze w szystkich pozycji diagnostycznych nie k o ­ reluje na poziom ie isto tnym z żad n ą ze skal otw artości. W iąże się to z tym , że o t­ w artość koreluje jedynie z dw iem a z pięciu podskal, które składają się na skalę ogólną do m k n ięcia poznawczego.

W y n ik i te po kazały, że d la je d n o s tk i o tw arte j n a d o św iad czen ia nie je st isto t­ ne, czy w sy tu acja ch now ych p o sia d a ad e k w atn e i w w ystarczającej liczbie in fo r­ m acje na d a n y tem at. P raw d o p o d o b n ie w iąże się to z ty m , że je d n o s tk a ta k a korzy sta p rz ed e w szy stk im z wiedzy, której d o starc za jej w łasny o rg a n iz m d z ię ­ ki o tw a rto śc i na w szystkie bodźce. W ydaw anie jasny ch o p in ii i sądów w ydaje się niezw iązan e z o tw a rto śc ią n a dośw iad czen ia, w o d ró ż n ie n iu od to lera n cji w ielo ­

znacznych i n iep rzew id y w aln y ch sytuacji, k tó re w sp ó łw y stęp u ją z o pisy w an ą o tw arto śc ią .

9. OTWARTOŚĆ NA D O ŚW IA D C ZEN IA ROGERSA A SKALA OTWARTOŚCI COSTY I MCCRAE

C elem tego b a d a n ia było spraw dzenie, w ja k im sto p n iu o gó ln a sk ala o tw a rto ­ ści n a d o św iad czen ia zd efin iow ana zg odnie z k o n cep cją R ogersa (2002a, 2002b) p o w iąz an a jest ze sk alą o tw a rto śc i n a d o św iad czen ia s k o n stru o w a n ą p rzez Co- stę i M cC rae (2005), k tó ra p o c h o d z i z In w e n tarz a O sobow ości N E O -F F I (Z a­ w ad zk i i in .,1998). O czekiw ano, że zw iązek obyd w u skal będ zie isto tn ie d o d a tn i, ale o średniej sile ze w zględu na różne treśc i k ry jące się p o d p o jęcia m i o tw a r to ­ ści n a d ośw iadczenia, co zostało om ów ione we w p ro w ad zen iu . P rzy p u sz cze n ia te z o sta ły p o tw ierd z o n e w dw óch b a d a n ia c h p rz ep ro w a d zo n y ch w śró d s tu d e n ­ tów z w y k o rz y stan iem pierw szej wersji K w estio nariusza OND14, k tó ra sk ład a się z 14 pozycji. W pierw szy m b a d a n iu w sp ó łc z y n n ik korelacji o sią g n ą ł w a rto ść r = 0,42 (p<0,001; N = 70), n a to m ia st w d ru g im w y n ió sł r = 0,51 (p<0,001; N = 70). U zyskane w y n ik i sugerują, że obydw ie zm ien n e są ze sobą zw iązane, ale nie tożsam e. N ależy je d n a k p rz ep ro w ad zić replik ację tego b a d a n ia z u życiem o b ec­ nej w ersji K w estionariusza OND 35 i spraw dzić rów nież, ja k i jest zw iązek dw óch p o zo stały c h skal m ierzący ch o tw a rto ść n a siebie i o tw a rto ść na św iat. Z g odn ie z z a ło ż e n ia m i o tw a rto ść na siebie p o w in n a słabiej korelow ać ze skalą o tw arto śc i n a d o św iad czen ia C o sty i M cC rae n iż o tw a rto ść n a św iat zew nętrzny.

10. OTWARTOŚĆ NA D O ŚW IA D C ZEN IA , W IA R A W SENSOW NOŚĆ I SPRAWIEDLIWOŚĆ ŚWIATA A REAKCJA NA SYTUACJE NOWE

Pierw szym celem tego bad an ia było spraw dzenie, czy otw artość na dośw iadcze­ nia w iąże się z nadzieją podstaw ow ą (Trzebiński, Zięba, 2003), definiow aną jako p rzek o n an ia jed n o stk i n a tem at otaczającego ją świata, k tó ry jest p o strzeg any jako generalnie sprawiedliw y, przychylny i sensowny. P rzeko nan ia te są w zględnie stałe w czasie i dają jednostce m .in. m otyw ację do podejm ow ania now ych w yzw ań i eks­ plorow ania świata. H ipoteza ta została p o tw ierdzo na w 4 b ad an iach przeprow a­ dzonych z użyciem K w estionariusza OND35, w k tórych łącznie uczestniczyło 331 osób. W skaźnik korelacji nadziei podstawowej z ogólną skalą otw artości na d o ­ św iadczenia w yniósł r = 0,35 (p<0,001), ze skalą o tw arto ści na siebie r = 0,24 (p<0,001) a ze skalą otw arto ści na świat r = 0,38 (p<0,001). W y niki te potw ierdzają trafn o ść zbieżną skal m ierzących otw arto ść na dośw iadczenia, gdyż najsilniej z p rz e­ k o n an iam i o sensow ności, przychylności i spraw iedliw ości św iata zw iązany jest w skaźnik m ierzący o tw artość n a świat, n ato m iast najsłabiej z ty m i p rzek o n an iam i zw iązana jest otw arto ść na siebie, czyli n a swoje em ocje, uczucia i postawy.

D ruga hipoteza przew idyw ała, że otw arto ść na dośw iadczenia p ozy ty w n ie w ią­ że się z o tw artością na sytuacje nowe w sytuacji realnego w yboru. Trzecia hipoteza przew idyw ała, że otw arto ść n a dośw iadczenia p e łn i rolę m ediacyjną w zw iązku m iędzy nadzieją podstaw ow ą a o tw artością na realną sytuację nowości. W celu w eryfikacji tej hipo tezy został przeprow adzony dw uetapow y eksp ery m ent n a tu ra l­ ny (Szyszko, 2005). U czestniczyło w n im 83 w arszaw skich licealistów, przy czym m ężczyźni stanow ili 57%, a średnia w ieku w ynosiła 16,4 lat {SD - 0,58). W p ierw ­

szym etapie uczestnicy b ad a n ia w ypełn iali K w estionariusz OND14 (pierw sza w er­ sja kw estionariusza) oraz K w estionariusz BHI-25 (Trzebiński, Zięba, 2003a) słu żą­ cy do p o m ia ru nadziei podstawowej. W d ru g im etapie, k tó ry odbył się trz y m iesią­ ce później, ci sam i uczniow ie zostali poproszen i o dobrow olne w yrażenie zgody na u dział w pięciu różnych ekspery m entach psychologicznych m ierzących ich cechy i kom petencje osobowościowe, które rzekom o m iały się odbyć w najbliższym czasie w lab o rato riu m psychologicznym . Ze w zględu n a treść eksperym entów otw artość na ten rodzaj sytuacji nazw ano chęcią p o zn a n ia siebie.

A naliza korelacji w ykazała, że chęć poznania siebie wiąże się zarów no ze skalą ogólną otw artości na dośw iadczenia (r = 0,39; r < 0,01), skalą otw artości na nowości świata (r < 0,29; p < 0,001), skalą ufności wobec siebie (r = 0,40; p < 0,001), jak rów nież ze skalą nadziei podstawowej (r = 0,39; r < 0,01). O znacza to, że zarów no w iara w spra­ wiedliwość i sensow ność świata, jak i otw artość na doświadczenia, zarów no p o ch o ­ dzące z w nętrza organizm u, jak i ze świata zew nętrznego, są zw iązane z otw artością na nowości i na podejm ow anie w yzw ań w sytuacji realnego wyboru.

ß= 0,26*

Rysunek 2. A naliza m ediacyjna - Związek nadziei podstawowej z chęcią poznania siebie z uw zględnieniem otw artości na dośw iadczenia jako zm iennej pośredniczącej.

Literą „r” oznaczono korelacje Perasona, a literą „ß” standaryzow ane w spółczynniki regresji; W ynik istotny na poziom ie: * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001

Aby spraw dzić p o średniczącą rolę otw artości na dośw iadczenia, została p rz e ­ prow adzona analiza m ediacyjna (Baron, Kenny, 1986). Na przedstaw ionym ry su n ­ ku zm ien n ą pośred niczącą była skala ogólna otw arto ść na dośw iadczenia (rysu­ nek 2). U zyskane w y n ik i św iadczą o tym , że otw artość n a dośw iadczenia częściowo pośredniczy i w zm acnia efekt chęci p o zn an ia siebie, n ato m iast nadzieja p od staw o ­ wa m a w iększy całkow ity efekt przyczynow y (r = 0,39) od o tw arto ści na d o św iad ­ czenia (r = 0,26).

W yniki tego b a d a n ia potw ierdzają hipotezę, że jed n o stk i o dużej otw artości na dośw iadczenia nie obaw iają się now ych sytuacji i chętniej korzystają z m ożliw ości lepszego p o zn a n ia siebie oraz przeżycia czegoś ciekawego i odm iennego. Tym sa­ m ym została p o tw ierdzona trafn o ść k ry te ria ln a K w estionariusza OND14. D rugi w ażny w niosek odn osi się do faktu, że p rzek o n an ia o spraw iedliw ości, sensow ności i przychylności św iata zw iązane są z o tw artością n a dośw iadczenia i now ości św ia­ ta oraz, że o tw artość na dośw iadczenia w zm acnia zw iązek nadziei podstawowej i chęci p o zn a n ia siebie. P ozytyw ne przek o n an ia o świecie pozw alają jednostce ot­ wierać się n a św iat zew nętrzny i dzięki tem u nie boi się ona podejm ow ać now ych zadań, choćby zw iązanych z lepszym p o zn an iem siebie.

11. OTWARTOŚĆ NA D O ŚW IA D C ZEN IA A EFEKTYW NOŚĆ TERAPII WŚRÓD M IESZKAŃCÓW M ONAR-U

W badaniu tym sprawdzano, czy otwartość na doświadczenia pozwala prognozo­ wać efektywność terapii osób uzależnionych od narkotyków. Postawiono hipotezę, że osoby, które są otwarte na doświadczenia będą charakteryzowały się dobrą kondycją emocjonalną i satysfakcją z relacji interpersonalnych. Druga hipoteza przewidywała, że od początkowego poziomu otwartości na doświadczenia będzie zależał poziom kondycji emocjonalnej i relacji interpersonalnych po terapii. Badanie przeprowadzo­ no w ośrodkach rehabilitacyjno-readaptacyjnych Stowarzyszenia MONAR (Głusz- niewska, 2006; Golan, 2006). Wzięło w nim udział 67 osób (w tym 12 kobiet) w wieku od 15 do 57 lat, średnia wyniosła 23,8 lat (SD = 8,81). Pierwszy etap badania odbył się na początku pobytu w ośrodku. Za pomocą kwestionariuszy zmierzono poziom ot­ wartości na doświadczenia (Kwestionariusz OND35), poziom kondycji emocjonalnej oraz poziom zadowolenia z relacji interpersonalnych (narzędzia autorskie, Kowalska, 2004). Drugi etap badania odbył się po zakończeniu siedmiomiesięcznej terapii, którą ukończyło jedynie 21 osób (w tym 3 kobiety). Uczestnicy ponownie wypełniali kwe­ stionariusze mierzące otwartość na doświadczenia, satysfakcję z relacji interperso­ nalnych i poziom kondycji emocjonalnej.

Uzyskane korelacje w pierwszym etapie badania potwierdzają pierwszą hipote­ zę, że im uczestnicy badania cechują się wyższą otwartością na doświadczenia, tym są bardziej zadowoleni z relacji interpersonalnych (r = 0,31; p < 0,01) i mają lepszą kondycję em ocjonalną (r = 0,37; p < 0,01). Otwartość na siebie i otwartość na świat również dodatnio korelują z satysfakcją z relacji interperonalnych (odpowiednio: r = 0,26 i r = 0,27 dla p < 0,05) jak również z lepszą kondycją emocjonalną (odpo­ wiednio: r = 0,25; p < 0,05 i r = 0,39 dla p < 0,01).

Okazało się również, że osoby, które przychodząc do ośrodka MONAR miały niską otwartość na doświadczenia (M = 2,87; n = 13; SD =0,24), po przebytej terapii stały się bardziej otwarte na swoje doświadczenia (M = 3,28; n = 13; SD =0,37), t(12) = 3,20; P<0,01. Natomiast osoby o dużej otwartości na doświadczenia nie wykazały żadnych istotnych zmian w poziomie otwartości na doświadczenia, t(9) = 1,32; p = ni.

Otwartość na doświadczenia

— niska — wysoka

przed terapią po terapii

pomiar

Rysunek 3. Z m iana poziom u kondycji em ocjonalnej w zależności od poziom u otw artości na dośw iadczenia przed terapią

W celu sprawdzenia drugiej hipotezy przeprowadzono dwuczynnikową analizę wariancji z pow tarzanym pom iarem , gdzie zm iennym i niezależnymi były poziom otwartości na doświadczenia przed terapią (podział według m ediany - poziom n i­ ski versus wysoki) oraz czas pom iaru (przed terapią i po terapii), a zm ienną zależną była kondycja emocjonalna. Analiza ta wykazała efekt interakcji, Λ = 0,77; F(l,19) = 5,76; p<0,05, (rysunek 3). Analiza efektów prostych wykazała, że u osób, które przychodząc do ośrodka MONAR cechowały się niską otwartością na doświadcze­ nia, po terapii nastąpiła poprawa kondycji emocjonalnej, t(10) = 3,16; p<0,05. N ato­ miast u osób o wysokiej otwartości na doświadczenia nie zaobserwowano żadnych zmian w poziomie kondycji emocjonalnej, przed i po terapii m iały one prawie identyczną kondycję emocjonalną, t(9) = 0,12; p ~ ni.

Otwartość na doświadczenia

— niska — wysoka

p o m ia r

Rysunek 4. Z m iana satysfakcji z relacji interpersonalnych w zależności od poziom u o tw artości na dośw iadczenia przed terapią

Podobny efekt zaobserwowano przeprowadzając dwuczynnikową analizę wa­ riancji z pow tarzanym pom iarem , w której zmienną zależną była satysfakcja z re­ lacji interpersonalnych, a zm iennym i niezależnymi były, tak jak w poprzedniej analizie, poziom otwartości na doświadczenia przed terapią (podział według m e­ diany - poziom niski versus wysoki) oraz czas pom iaru (przed terapią i po terapii). Tutaj również wystąpił efekt interakcji, A = 0,66; F(l,19) = 9,76; p<0,01. Analiza elektów prostych wykazała, że wśród osób o niskiej otwartości na doświadczenia nastąpił wzrost satysfakcji z relacji interpersonalnych po zakończeniu siedmiomie- sięcznej terapii, t(10) = 2,60; p<0,05. Natomiast u osób o wysokiej otwartości na doświadczenia zadowolenie z relacji interpersonalnych jest takie samo przed, jak i po terapii (rysunek 4), t(9) = 1,84; p = ni.

W yniki te są silnym potwierdzeniem na to, że otwartość na doświadczenia m oż­ na podnosić przez oddziaływania terapeutyczne, co w efekcie wpływa również na poprawę relacji interpersonalnych i na poprawę kondycji emocjonalnej. W niosek ten jest zgodny z założeniam i teoretycznymi mówiącymi o tym, że otwartość na

dośw iadczenia w iąże się z h arm o n ijn y m i relacjam i z in n y m i osobam i oraz z o tw a r­ tością na swoje stany em ocjonalne.

12. ZW IĄZEK OTWARTOŚCI NA D O ŚW IA D C ZEN IA Z ZACHOW ANIAM I RYZYKOWNYMI, LĘKIEM I NADZIEJĄ PODSTAWOWĄ

G łów nym celem tego b ad a n ia (Bilejczyk, 2005) było spraw dzenie, czy o tw artość na dośw iadczenia w iąże się z lękiem i zachow aniam i ryzykow nym i, ro zu m ian y m i zgodnie z teorią psychologicznej zm iany u k ieru n k o w an ia A ptera (2001), k tó ra ro z­ różnia podejm ow anie się zachow ań ryzykow nych ze w zględu n a sam efekt k o ń co ­ w y swojego d ziałania (m otyw acja teliczna), oraz ze w zględu n a dostarczenie sobie przede w szystkim silnych w rażeń i różnych przeżyć (m otyw acja parateliczna). Z a­ kładano, że osoby charakteryzujące się d użą o tw artością n a dośw iadczenia chętniej podejm ują się zachow ań ryzykow nych m otyw ow anych paratelicznie, a niski p o ­ ziom lęku w zm acnia tę zależność.

B adanie zostało przeprow adzone w śród 59 osób dorosłych. Średnia wieku w y nio­ sła 35,3 lat (SD = 10,4), a kobiety stanow iły 76%. Do p o m iaru skłonności do p odejm o­ w ania zachowań ryzykownych użyto Kwestionariusza RAI (Bilejczyk, 2005), który składa się ze skali m ierzącej skłonność do zachow ań ryzykownych m otywowanych telicznie (Alpha C ronbacha a = 0,74) oraz ze skali m ierzącej skłonność do zachowań ryzykownych m otyw ow anych paratelicznie (alfa C ronbacha a = 0,84). W ykorzysta­ no rów nież Kwestionariusz OND35, Kwestionariusz BHI-25 do p o m iaru nadziei podstawowej (Trzebiński i Zięba, 2004) oraz Kwestionariusz Sam ooceny STAI, A r­ kusz X-2 (W rześniewski i in., 2002) do p o m iaru lęku jako cechy.

Tabela 1. Korelacje skal m ierzących otw artość na dośw iadczenia z lękiem oraz ze skalam i m ierzącym i skłonność do podejm ow ania zachowań ryzykow nych

N=59 Lęk jako cecha

Skłonność do p odejm ow ania zachow ań

ryzykow nych - m otyw acja teliczna

Skłonność do podejm ow ania zachow ań ryzykow nych - m otyw acja p arateliczna O tw arto ść na dośw iadczenia - skala ogólna -0,56*** 0,39** 0,45*** O tw arto ść na św iat -0,57*** 0,43*** 0,44*** O tw arto ść na siebie -0,40** 0,23* 0,34**

Uwaga: Korelacja Pearsona istotna na poziomie: * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001

Tabela 1 p rzedstaw ia korelacje o tw artości n a dośw iadczenia z lękiem oraz zacho­ w aniam i ryzykow nym i m otyw ow anym i telicznie i paratelicznie. Lęk jako cecha koreluje silnie ujem nie z otw artością na dośw iadczenia, co oznacza, że jed n o stk i bardziej otw arte na św iat i na siebie cechują się rów nież niższym poziom em lęku. N atom iast skłonność do podejm ow ania zachow ań ryzykow nych m otyw ow anych paratelicznie, czyli ze w zględu na sam ą aktyw ność, silniej się w iążą ze skalam i ot­ w artości niż zachow ania ryzykow ne m otyw ow ane telicznie, czyli ze w zględu na

sam cel. W ydaje się więc, że jed n o stk i otw arte na dośw iadczenia chętniej p o d ejm u ­ ją się działań ryzykow nych ze względu na przeżycie czegoś ciekawego i ekscy tują­ cego, a nie jedynie dla sam ego faktu, czy też udow o dn ien ia sobie, że jest się odw aż­ nym i nie obaw ia się podejm ow ać wyzw ań.

ß = n.i.

Rysunek 5. Analiza m ediacyjna - związek otw artości na świat ze skłonnością do zachowań ryzykownych motywowanych paratelicznie z uw zględnieniem lęku jako zmiennej pośredniczącej. W ynik istotny na poziomie: * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001

ß = n.i.

Rysunek 6. Analiza m ediacyjna - związek otw artości na siebie ze skłonnością do zachowań ryzykownych m otywowanych paratelicznie z uw zględnieniem lęku jako zmiennej pośredniczącej. W ynik istotny na poziomie: * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001

N a podstaw ie analiz m ediacyjnych w ykazano, że poziom lęku osłabia zw iązek otw artości na dośw iadczenia ze skłonnością do zachow ań ryzykow nych m o ty w o ­ w anych paratelicznie. C ałkow ity efekt po średniczący w ykazano dla m odelu z ot­ w artością n a świat (rysunek 5) i z o tw artością na siebie (rysunek 6). W yn iki te p o ­ tw ierdzają hipotezę, że otw artość na dośw iadczenia wiąże się z zachow aniam i ry ­ zykow nym i m o tyw ow anym i paratelicznie, jeśli jed n o stk a cechuje się n isk im p o ­ ziom em lęku.

13. ZW IĄZEK OTWARTOŚCI NA D O ŚW IA D C Z EN IA Z DOGMATYZMEM I INTELIGENCJĄ EMOCJONALNĄ

W kolejnym b ad a n iu (Szyszko, 2007) spraw dzono, czy o tw artość n a dośw iadcze­ nia m a zw iązek z inteligencją em ocjonalną (Salovey, Mayer, 1990) oraz z dogm aty- zm em (Rokeach, 1960). Poniew aż jed n y m z bard zo w ażnych aspektów otw artości na dośw iadczenia jest o tw artość na własne em ocje, uczucia i myśli, zakładano, że inteligencja em ocjonalna będzie dość silnie w iązała się z o tw arto ścią na dośw

iad-czenia a w szczególności z o tw artością na siebie. Postaw iono rów nież hipotezy, że do gm atyzm będzie się w iązał ujem nie z o tw artością na dośw iadczenia, a w szcze­ gólności z otw artością n a świat, jak rów nież, że o tw arto ść na dośw iadczenia będzie z m ien n ą pośredniczącą m iędzy inteligencją em ocjonalną a dogm atyzm ern.

B adanie zostało przeprow adzon e w śród studen tó w drugiego ro k u psychologii. Uczestniczyło w n im 100 osób, w ty m 85% stano w iły kobiety, a średn ia w ieku w y­ niosła 21,2 lata (SD = 1,2). W b ad a n iu ty m w ykorzystano K w estionariusz OND35, Skalę D Rokeacha (Kossowska, 2005) oraz K w estionariusz D inem o do p o m iaru inteligencji em ocjonalnej (M atczak, Jaworowska, Ciechanow icz, Stańczak, Zalew ­ ska, 2006), k tó ry oprócz skali ogólnej m ierzącej zdolności do p rz etw arzan ia in fo r­ m acji em ocjonalnych, m ierzy rów nież rozpoznaw anie i rozu m ienie em ocji u in ­ nych osób (skala IN N I) oraz stopień rozpoznaw alności własnych stanów em ocjo­ nalnych, przyczyn ich w ystępow ania oraz w ykorzystyw ania ich p rzy podejm ow a­ niu decyzji (skala JA).

Tabela 2. Związek otwartości na doświadczenia z dogmatyzmern i inteligencją emocjonalną

D ogm atyzm N=100 Inteligencja em ocjonalna - skala ogólna N=82 Inteligencja em ocjonalna - skala In n i N=82 Inteligencja em ocjonalna - skala JA N=82 O tw arto ść na dośw iadczenia -0,29** 0,47*** 0,31** 0,45*** - skala ogólna O tw arto ść na świat -0,33** 0,39*** 0,25* 0,35** O tw arto ść na siebie -0,13 p = 0,092 0,40*** 0,28** * o '

Uwaga: Korelacja Pearsona istotna na poziomie: * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001

U zyskane korelacje, przedstaw ione w tabeli 2, p otw ierd ziły dwie pierw sze h ip o ­ tezy o zw iązku otw artości na dośw iadczenia z inteligencją em ocjonalna i dogm aty- zm em . O kazało się, że ze w szystkim i skalam i otw artości najsilniej zw iązana jest skala ogólna inteligencji em ocjonalnej. W ynika to praw dopodobnie z najwyższej rzetelności tej skali w o d ró ż n ie n iu od dw óch pozostałych, o czym inform ują A u­ torki tego n arzędzia w w ydanym p o d rę czn ik u do kw estionariusza D inem o (M at­ czak, Jaworowska, 2006). Skala m ierząca rozpoznaw anie stanów em ocjonalnych u innych osób w o d ró żn ien iu o d skali m ierzącej rozpoznaw anie w łasnych em ocji koreluje słabiej ze skalam i otw artości. P rzy czym o tw arto ść n a świat silniej korelu­ je z poziom em inteligencji em ocjonalnej w sto su n k u do siebie n iż z poziom em in ­ teligencji em ocjonalnej wobec innych. W yniki te sugerują, że przede w szystkim znajom ość w łasnych em ocji i praw idłow e ich zrozum ienie w iąże się z w iększą ot­ w artością na otaczającą jednostk ę rzeczyw istość, natom iast o tw arto ść n a siebie zw iązana jest z lepszym ro zum ieniem odczuw anych emocji.

Skala d ogm aty zm u najsilniej korelow ała ujem nie z otw arto ścią na świat. O zn a­ cza to, że jed n o stk a m a ty m bardziej sztyw ne p rzek o n an ia i system w artości, im m niej jest o tw arta n a otaczający ją świat. N atom iast o tw arto ść n a siebie koreluje

z dogm atyzm em słabo i na poziom ie tendencji statystycznej. W yniki te są spójne logicznie i potw ierdzają trafność skal K w estionariusza OND35.

ß = n.i.

Rysunek 7. A naliza m ediacyjna - zw iązek inteligencji em ocjonalnej wobec innych z dogm atyzm em z uw zględnieniem otw artości na świat jako zm iennej pośredniczącej.

W ynik istotny na poziom ie: * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001

N a podstaw ie przeprow adzonych analiz m ediacyjnych, najciekawsza okazała się ta, k tó rą przed staw ion o n a ry su n k u 7. Interpretacja tych w yników w ykazała, że otw artość na św iat obn iża zw iązek d ogm atyzm u z inteligencją em ocjonalną w sto ­ su n k u do innych osób. Czyli, jeśli jed n o stk a cechuje się w ysokim stopniem zro zu­ m ienia stanów em ocjonalnych w ystępujących u innych osób i dodatkow o jest ot­ w arta na rzeczyw istość, w której funkcjonuje, to m a najm niej sztyw ny system przekonań oraz potrafi form ułow ać własne i niezależne opinie.

B adanie to z jednej stro n y dow iodło trafn o ści zbieżnej (związek z inteligencją em ocjonalną) i rozbieżnej (związek z dogm atyzm em ) o tw artości n a dośw iadcze­ nia. Z drugiej stron y pokazało, że otw artość n a dośw iadczenia w iąże się z in teli­ gencją em ocjonalną, k tó ra p e łn i rolę adaptacyjną, co b ard zo m ożliwe rów nież o d ­ nosi się do otw arto ści na dośw iadczenia, k tó ra p o w in n a ułatw ić m .in. adaptację do sytuacji now ych i niepew nych. Spójny z ty m założeniem jest rów nież w niosek 0 ujem nym zw iązku o tw artości na dośw iadczenia, a w szczególności otw artości na świat z dogm atyzm em , czyli z o d porn ością na zm ianę p rz ek o n ań oraz niezauw aża- nie bądź zniekształcanie inform acji napływ ających z otoczenia, a niespójnym i z u k ształto w anym już system em poglądów.

14. DYSKUSJA OGÓLNA

Zaprezentow ane w ty m artykule w yniki badań wstępnie potw ierdziły konceptua- lizację otw artości na doświadczenia jako ważnej kom petencji poznawczej, dzięki k tó ­ rej jednostka m oże świadom ie doświadczać wszystkiego, co się dzieje w ew nątrz niej, jak i wokół niej. Dobrze rozw inięta otw artość na doświadczenia um ożliw ia trafne odbieranie wszystkich bodźców, konstruow anie realnych przekonań na tem at siebie 1 świata. Jak pokazują badania, jednostki cechujące się wysoką otw artością na d o ­ świadczenia dostrzegają nowe możliwości w swoim otoczeniu i chętnie je w ykorzystu­ ją. Nie obawiają się udziału w eksperym entach psychologicznych, które często u in ­ nych wywołują lęk i wszelkiego rodzaju obawy. Świadomie dążą do konfrontacji z p o ­ siadaną wiedzą na swój tem at i domagają się nowych inform acji o sobie. Zadanie to ułatwiają im przekonania, że świat jest generalnie przychylny, sprawiedliw y i sensow­ ny, czego brakuje jednostkom o niskiej otw artości na doświadczenia. Dzięki takiem u

postrzeganiu świata oraz dużej otw artości zarów no na siebie, jak i otaczającą rzeczy­ wistość, jednostki chętniej podejm ują się zachowań ryzykownych, ale nie ze względu n a udow odnienie sobie lub innym swojej sprawności czy odwagi, lecz aby przeżyć coś ekscytującego i zdobyć kolejne cenne doświadczenie. W ybierając takie zachowania, kierują się przede w szystkim m otywacją parateliczną, czyli zorientow ana na sam ą ak­ tyw ność, a nie m otyw acją teliczną, która ukierunkow uje jednostkę jedynie na osiąg­ nięcie celu. Okazało się również, że jednostki otw arte na doświadczenia cechują się niskim natężeniem lęku jako cechy, które to zgodnie z teorią Spielbergera (1966) zwią­ zane jest ze sposobem postrzegania sytuacji. M ożna n a tej podstawie wysnuć wniosek, że otw artość na doświadczenia pozwala postrzegać sytuacje, które są pew nym wy­ zw aniem dla jednostki, w sposób adekw atny i niezagrażający. Ułatwia im to realizację trudnych zadań i nie wywołuje silnych, negatyw nych stanów em ocjonalnych, takich jak lęk i nieuzasadnione obawy. O tw artość na doświadczenia wiąże się także z inteli­ gencją em ocjonalną, która pełni rolę adaptacyjną, um ożliwiając jednostce wykorzy­ styw anie swoich emocji do funkcji regulacyjnych. Jest to w ażna przesłanka em pirycz­ na, na podstawie której m ożna zakładać, że otw artość na doświadczenia pełni rolę adaptacyjną, pozwalając jednostce wykorzystywać swoje doświadczenia do podejm o­ w ania ważnych decyzji np. w sytuacjach nowości. U jem ny związek otw artości z dog- m atyzm em , nietolerancją wieloznaczności i preferow aniem przewidywalności dow o­ dzi, że otw arta jednostka m a elastyczny system przekonań oraz dobrze się czuje w sy­ tuacjach niepew ności i dwuznaczności. Takie właściwości jednostki wydają się ważne dla jej prawidłowego rozwoju oraz ułatw iać przystosowyw anie się do zmieniających się w arunków życia. Bardzo ważne są rów nież w yniki potwierdzające hipotezę, że poziom otw artości na doświadczenia m ożna podnosić przez oddziaływ ania terapeu­ tyczne. Okazało się również, że wzrost otw artości na doświadczenia powoduje polep­ szenie relacji interpersonalnych i kondycji emocjonalnej u osób uzależnionych od n a r­ kotyków. Rezultaty te są silnym potw ierdzeniem koncepcji teoretycznej, że otw artość na doświadczenia w pływ a na harm onijne relacje z innym i jednostkam i oraz na zro­ zum ienie i zaakceptow anie swoich stanów emocjonalnych.

N arzędzie, które służy do p o m ia ru o tw artości n a dośw iadczenia, uzyskało sa­ tysfakcjonujące w artości psychom etryczne. O becna wersja K w estionariusza OND35 charak tery zu ją się w ysokim i w skaźnikam i zgodności w ew nętrznej dla w szystkich trzech skal. Pierw sza wersja narzędzia, czyli K w estionariusz OND14, osiągnęła rów nież satysfakcjonujące w skaźniki stabilności bezw zględnej i trafn ości teo re­ tycznej, je d n a k bez w ątpienia należy ponow nie obliczyć te w artości z zastosow a­ niem K w estionariusza OND35. Trafność k ry te ria ln a została p o tw ierdzon a n a p o d ­ stawie otw artości na nowe dośw iadczenia w sytuacji realnego w yboru, nato m iast trafn o ść zbieżna i rozbieżna na podstaw ie zaprezentow anych w niniejszym a rty k u ­ le zw iązków o tw artości na dośw iadczenia z różny m i zm ien ny m i osobow ościow y­ mi. K w estionariusz OND35 m oże być stosow any do b ad ań indyw idualnych i g ru ­ pow ych m łodzieży powyżej 16. ro k u życia i osób dorosłych.

15. DALSZE PLANY BADAWCZE

N a podstaw ie zaprezentow anych b a d a ń i przesłanek teoretycznych, w ydaje się, że ta k ro z u m ia n a o tw artość n a dośw iadczenia p o w in n a m ieć co najm niej kilka w ażnych im plikacji.

Po pierw sze, p o w in n a ułatw iać adaptację do sytuacji nowych, zarów no tych, które są ro zu m ian e w kategoriach w yzw ania, ja k i tych, które są konsekw encją nieprzew idzianych zdarzeń życiowych i zm uszają jed n o stk ę do przeorganizo w an ia swojego życia. Z aufanie do swojego organizm u, czerpanie w iedzy ze swoich d o ­ św iadczeń, trafn e rozpoznaw anie swoich stanów em ocjonalnych i realn a ocena otaczającej rzeczyw istości w ydają się w ażnym predy kto rem adaptacji.

Po drugie, o tw arto ść na dośw iadczenia p o w in n a m ieć w p ły w n a p ozy ty w ne ustosu nko w yw anie się wobec obcych i/lub innych, jak rów nież wobec szeroko ro ­ zum ianej ró żn oro dności i inności. W yn ika to z faktu, że otw arte jed n o stk i nie odczuw ają lęku w sytuacjach nowości, ani nie czują się w żaden sposób zagrożone. M ogą sw obodnie i trafn ie odbierać w szystkie inform acje, co pozw ala im nie k ate­ goryzow ać innych osób oraz sytuacji w w ąski i sztyw ny sposób.

Po trzecie, otw arto ść p o w in n a w iązać się u osób dorosłych z dobrze ro zw in iętą i uk ształto w an ą tożsam ością. O dw ołując się do teo rii Jarym ow icz (2006), m ożna mówić o tożsam ości zrów now ażonej lub indyw idualnej. Z godnie z teo rią Rogersa (2002a) otw artość jest podstaw ą do form ow ania się prawdziwego i trafnego „ja”. O tw arte je d n o stk i po trafią trafn ie oceniać k im są i co jest dla nich dobre, stale w eryfikują swoje p rag n ien ia i oczekiw ania. N atom iast podejm ując decyzje, od w o ­ łują się przede w szystkim do własnych dośw iadczeń, a nie zew nętrznych a u to ry te ­ tów, co jest bardzo w ażne w form ow aniu się zdrowej tożsam ości.

Po czw arte, m ożna sobie w yobrazić, że otw arto ść w pływ a na zachow ania w o b ­ liczu tru d n y ch sytuacji życiowych. Z jednej strony sprawia, że jed n o stk a silnie przeżyw a w szystkie em ocje i uczucia zw iązane z zaistniałą sytuacją, je d n a k z d r u ­ giej strony o tw artość pow oduje, że jed n o stk a p otrafi pogodzić się ze stratą i o d ro ­ dzić n a nowo, przyjąć to jako kolejne cenne dośw iadczenie i nie załam ać się. G łów ­ ną przesłan k ą dla tej tezy jest zdolność otw artej jed n o stk i do autentycznego i p e ł­ nego dośw iadczania w szystkich emocji. Nie stosuje ona m echanizm ów obronnych i dzięki tem u m oże łatwiej zro zum ieć i zaakceptow ać każde dośw iadczenie. W k o n ­ sekwencji szybciej zam yka i przezw ycięża problem . Raz p rzepracow ana sytuacja, nie w yw iera negatyw nego w p ły w u n a dalsze życie. Jednostka po tak im zd arzen iu w ychodzi bardziej dojrzała i bogatsza o kolejne dośw iadczenia, które rozwijają i w zm acniają jej osobowość.

N a ty m etapie zaaw an so w ania b a d a ń n asu w a się więcej p y ta ń n iż p o p a rty c h em piry czn y m i w y n ik a m i odpow iedzi. W ydaje się jed n ak , że poznaw cza o tw a r­ tość na d ośw iad czen ia jest w ażną kom p eten cją je d n o s tk i do jej praw idłow ego rozw oju i ad aptacji do życia w zm ien iający m się otoczeniu. Pozw ala w ychodzić naprzeciw now ym w yzw aniom , eksplorow ać św iat, ja k ró w n ież radzić sobie w n iespo dziew any ch sytuacjach. Jest podstaw ow ą zd olno ścią je d n o stk i, dzięki której m oże o n a p o szerzać swoją w iedzę o świecie, adekw atn ie in terp re to w ać n a ­ pływ ające b od źce i w rezultacie tw orzyć tra fn y system p rz e k o n a ń o sobie i o ta ­ czającej rzeczyw istości.

BIBLIOGRAFIA

Apter, M. J. (2001). M otivational Styles in Everyday Life: A Guide to Reversal Theory. W ashington: A m erican Psychological Association.

B aron, R. M., Kenny, D. A. (1986). The m oderato r-m ed iato r variable d istin c tio n in social psychological research: C onceptual, strategic an d statistical considera­ tions. Journal o f Personality and Social Psychology, 51, 1173-1182.

Berzonsky, M. D. (1992). Identity style an d coping strategies. Journal o f Personality, 60, 771-788.

Bilejczyk, A. (2005). N adzieja podstawow a a tendencja do podejm ow ania zachowań

ryzykownych. N iepublikow ana p raca m agisterska. W arszawa: Szkoła W yższa

Psychologii Społecznej.

C osta, P. T., M cCrae, R. R. (2005). Osobowość dorosłego człowieka: perspektyw a teo­

rii pięcioczynnikowej. Kraków: WAM.

E rikson, E. H. (2000). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: D om W ydaw niczy Re- bis.

G łuszniew ska, A. (2006). Wybrane czynniki osobowościowe a efektywność terapii

w ośrodkach M onar diagnozowana poziom em łęku i zadow oleniem z relacji inter­ personalnych. N iepublikow ana p raca m agisterska. W arszawa: Szkoła W yższa

Psychologii Społecznej.

G olan, A. (2006). C zynniki osobowościowe a kondycja emocjonalna, zadowolenie

z relacji interpersonalnych i wytrwałość w terapii, na przykładzie terapii narkom a­ nów w ośrodkach Monar. N iepublikow ana praca m agisterska. W arszawa: Szkoła

W yższa Psychologii Społecznej.

Jarom ińska, K. (2006). Raport z badań. W arszawa: Szkoła W yższa Psychologii Spo­ łecznej.

Jarym ow icz, M. (2006). O przejawach faw oryzow ania swoich względem obcych i rze­

kom ej nieuchronności zjawiska. W arszawa: W ydaw nictw o In sty tu tu Psychologii

Polskiej A kadem ii Nauk.

Kossowska, M. (2005). Umysł niezmienny. Poznawcze m echanizm y sztywności. K ra­ ków: W ydaw nictw o U niw ersytetu Jagiellońskiego.

Kowalska, E. (2004). N adzieja podstawowa a zm ia n y postaw w procesie psychoterapii

młodzieży. N iepublikow ana praca m agisterska. W arszawa: Szkoła W yższa Psy­

chologii Społecznej.

Matczak, A„ Jaworowska, A. (2006). Dwuwymiarowy Inwentarz Inteligencji Emocjonal­

nej DINEMO: podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

M atczak, A., Jaworowska, A., Ciechanow icz, A., Stańczak, J., Zalewska, E. (2006).

D w uw ym iarow y Inw entarz Inteligencji Emocjonalnej DINEM O. Warszawa: P ra ­

cow nia Testów Psychologicznych PTP.

Pervin, L., John, О. (2002). Osobowość - teorie i badania, Kraków: W ydaw nictw o U niw ersytetu Jagiellońskiego.

Rokeach, M. (1960). The open and closed mind. New York: Basic Books. Rogers, C. R. (2002a). O staw aniu się sobą. Poznań: D om W ydaw niczy Rebis. Rogers, C. R. (2002b). Sposób bycia. Poznań: D om W ydaw niczy Rebis.

Rogers, C. R. (1959). Teoria terapii, osobow ości i relacji interpersonalnych, rozw i­ nięta w oparciu o podejście skoncentrow ane na kliencie. N ow iny Psychologiczne, 2-3/1984,1-91.

Rosenberg, S., G ara, M. A. (1985). The m ultiplicity o f identity. W: P. Shaver (red.),

S elf Situations, and Social Behavior: Review o f Personality and Social Psychology.

Salovey, P., Mayer, J. D. (1990). E m otional intelligence. Imagination, Cognition, and

Personality, 9, 185-211.

Spielberger C. D. (1966). Theory a n d research on anxiety. W: C. D. Spielberger (red.),

A n xie ty and Behavior. New York: A cadem ic Press.

Szyszko, M. (2005). N adzieja podstawow a a otwartość na doświadczenia. N iepubli­ kow ana praca m agisterska. W arszawa: Szkoła W yższa Psychologii Społecznej. Szyszko, M. (2007). Pomiar otwartości na doświadczenia. R aport z badań . W arsza­

wa: Szkoła W yższa Psychologii Społecznej.

Trzebiński, J., Zięba, M. (2003a). Kwestionariusz nadziei podstawow ej - B H I - 12.

Podręcznik. W arszaw a P racow nia Testów Psychologicznych PTP.

Trzebiński, J„ Zięba, M. (2003b). Nadzieja, strata i rozwój. Psychologia jakości życia, 2, 1, 5-33.

Trzebiński, J., Zięba, M. (2004). Kwestionariusz BHI-25. N iepublikow ane narzędzie do p o m ia ru nadziei podstawowej. W arszawa: Szkoła W yższa Psychologii S po­ łecznej.

W rześniew ski, Κ., Sosnowski, T., M atusik, D. (2002). Inw entarz stanu i cechy lęku:

polska adaptacja STAI: podręcznik. W arszawa: P racow nia Testów Psychologicz­

nych PTP.

Zaw adzki, B„ Strelau, J„ Szczepaniak, P„ Śliwińska, M. (1998) Inw entarz osobowości

NEO-FFI Costy i McCrae: adaptacja polska: podręcznik. W arszawa: Pracow nia