Wodociągi i kanały miejskie : z dziejów hygieny w dawnej Polsce

Z D Z I E J Ó W H Y G I E N Y W D A W N E J POLSCE.

Wodociągi i k an ały miejskie.

T czew . (D erschau). W roku 1542 król Z ygm u nt I zezw o lił na p rzep row adzen ie kanałam i w o d y z sad zaw ki i rzeczki pobliskiej. D o ­ chód z op łaty za w od ą miał b y ć o b racan y na k o n serw acyę w o d ociągu , o ile b y p rzew yższał p otrzeb ę— na nap raw ę m urów m iejskich.

Przypis. X X V .

(C raco via e, feria quinta ante festům S. Sim onis et Judae A postolorum , A n . Dn. 1542.)

In nom en dom ini amen. A d perpetuám rei memoriam etc.

P ro in d e N os Sigism undus dei g ratia R e x P olon ie, M agnus D ux L itu anie n ecn o n terrarum C racou ie San d om irie etc. dominus et heres, vn iuersis et singulis, qui nunc quique post futuri sunt, p la­ num testatum que facimus, quod n os co n su lere v o le n te s et prospi- cere com oditati ciuitatis nostre D erssau ien sis, ac illius incolarum , qui hactenus magnum passi sunt incom m odum, ducen. aquam ad vsum ipsorum d e piscina D erssauien. seu de flumine quod illic ad rotas eiusdem m olendini decurrit, con sen tien d i duximus et per- miten. eisdem Incolis C iuitatis n re. D erssauien., v t ex flumine pre- dicto supra v e l infra m olendinum ipsum D erssauien. accip ere et d u cere possint arte p er cann alia aquam in eandem Ciuitatem D e rs­ sauien. eorum sumptu proprio et inpensa, consentim usque, permit- timus et p otestatem omnimodam ac facultatem damus et concedi- mus praesentibus literis nostris, quequidem cannalia et aque du­ ctus posteaquam factus fuerit, damus exnunc, prout extunc illius liberam dispositionem prouisionem , adm inistrationem p red icte D er- schouien. ciuitatis p rocon su li et consulibus presentibus et p osth oc

WODOCIĄGI I KANAŁY MIEJSKIE. 403

omni tem pore futuris, S ic quod nullus alter preter ipsos solos de disponendis et adm inistrandis eisdem canalibus et aque ductu inge- re re se se et introm ittere audeat, v e l possit, perp etu is tem poribus affuturus. Facim us p retere a potestatem ipsis consulibus et ciuibus D erssauien. presentibus et futuris instituende illic apud se alicuius p en sionis p er b raxatores ceruisie de qualibet braxatura soluende pro reform andis et reficiendis, quando n e cesse fuerit, cannalibus p redictis. Dummodo braxatores ipsi non astringantur sed consen- tiant in constituendam et pendendam eiusm odi pen sionem , cuius si quid restabit vltra reform acionem et necessitatem cannalium et aque ductus, id totum conuerti debebit pro reform acione m eniorum illius ciuitatis. R a cio n e autem eiusm odi co n cessio n is n o stre et aque ductus illis p er nos facte et dati, tenebuntur et erunt astricti ipsi con su les et ciues D erssauien. p rese n tes et posthoc futuri singulis annis ad diem diuo A n d r e a e sacram anni proxim i instantis Mille- simi quingentesim i quadragesim i tercii solutionem incipien. et sic d eincep s perpetuo, et in evum nobis et n o stris su ccessoribus so- lu e re et p endere, ac in manus capitanei nri. D erssauien, presen- tis et futuri dare et num erare vigin ti floren os quem libet florenum p er triginta g ro sso s polonos com putando Facultatem p reterea et p otestem piscandi, quam hucusque ipsi D erssauien. ciues habuerunt in p iscin a supra M olendinum, infra ve ro structuram vb i aque d u ­ ctus se incipit interdicta illis, et aliis pro tem pore existentibus consulibus et ciuibus D erssauien. esse debet, et sit perpetuis futu­ ris tem poribus. O bligati quoque erunt et astricti consu les et ciues ipsi nostri D erschauien . p rese n tes et futuri fossam m olarem a Mo- lendino ascendendo et incipiendo vsque ad pontem quo re cta ex D e rssa w a versus Gedanum itur ad villam S p a n g o w o purgare p e r­ petuo, et reform are tocies, quoties opus fuerit, et n écessitas postu- lauerit. Casu vero , si a g g e r ad fossam aut piscinam m olarem in aliquo lo co siue in ea parte qua In colae quinque villarum nostra- rum siue etiam in ea, quam ciues D ersauien. seruant repen tina aquarum vi ruptus fuerit, earn rupturam tam ciues quam In cole quinque villarum nostrarum ad tenutam D erssauien. pertinéntim unitis e't com m unibus viribus reform are, reficere, et rep arare obli­ gati sint et tenebuntur an erunt astricti perpetuis tem poribus et in evum. Harum testim onio literàrum , quibus sigillum nostrum est appenssum . Dat. C racou ie feria quinta ante festum S a n c ti Sim o-· nis et Iude A p osto lo ru m proxim a. A n n o dom ini M illesim o quin-

gentesim o quadragesim o secundo. R e g n i nostri anno X X X V I .

P raesen tib u s R eu eren do in C hristo P atre D om ino Sam uele Ma- czieiow ski, E p iscopo P lo ce n si etc.

W arszawa. Jeszcze w czasach h isto ry czn y ch p łask o w zg ó rze w a r­ szaw sk ie p o k ryw a ją liczn e sta w y i biota, a p rzerzyn ają strum ienie. Tam , gdzie ob ecn ie ro zp ościera się miasto, na d aw n ych planach w idać te z b io ­ ro w isk a wód, dziś nieistn iejące. M ala ilość źródeł, odd ających sw e w o d y W iś le z je j w zn iesion ego, le w e g o brzegu, w skazuje, że d aw n iej­

4 0 4 WODOCIĄGI I KANAŁY MIEJSKIE.

sze zbiorniki w odne nie op różn iały się tą drogą; ja k o ż istotnie b y ły w p ro st za sy p y w a n e b ez urządzania odpływ u z nich w ody, która p o zo ­ staw ała na m iejscu, w dzierając się n ieraz do piw nic dom ów i w ilgo cąc ich m ury, albo gdzie-n iegd zie przed ostając się do W isły .

N ajw iększym bodaj strum ieniem , k tó ry na znacznej p rzestrzen i okrążał d zisiejsze miasto, była rze c z k a Drna, albo D rzasna. P o c zą te k je j d aw ały źródła od stro n y zachodniej W a rsza w y, tam, gdzie ob ecn ie są ulice W o ln o ść i Ż ytnia, zasilały ją zaś strum ienie, trysk ające ze w zgó rz, ciągn ących się w kierun ku u licy M łynarskiej. P łynąc d zisiejszą ulicą Z a o k o p o w ą , D rna kierow ała się ku rogatkom pow ązkow skim , u p row a­ dzając z sobą w o d y całego szeregu sad zaw ek i m okradeł, następ nie przez grunta teraźn iejszej stacyi tow aro w ej kolei N adw iślańskiej dążyła ku W iśle . Z ob szern ych staw ów , zajm ujących p rzestrzeń m iędzy uli­ cami N izką i Staw kam i, płynął strum ień w kierunku d zisiejszych ulic D zikiej, G ęsiej i N alew ek, łącząc się z innym strum ieniem , którem u d aw ały p oczątek źródła z o k olicy ulic K arm elickiej, M ylnej i P rzejazdu . Z a so b n y w w o d ę strumień, p rzep ły n ą w szy p rzestrzeń d zisiejszych ulic: P rzejazdu , N alew ek, Śto-Jerskiej, W a ło w e j, F ran ciszkań skiej, B o n ifra­ terskiej, łączył się z w ym ien ioną w yżej rzeczk ą D rną. W sp ó ln ie z ni­ mi sw o je w o d y oddaw ał W iśle je s z c z e je d e n strum ień, m ian ow icie b io­ rą c y p oczątek ze źródeł u licy D łu giej (obecnie № 5 5 5 ); strum ień ten przecinał ogród K rasińskich i ulicę Śto-Jerską, łączył się zaś z p o p rze­ dnimi p rzy zb ie gu ulic S a p ieżyń sk iej i B onifraterskiej.

R z e c z k a D rna z dopływ am i była zasob n a w w od ę, ja k o ż obracała liczn e koła m ły n ó w i in n ych zak ład ó w p rzem ysło w ych . W pobliżu je j w zn o szo n o chętnie dom y m ieszkalne, zaczem p rzeryw a n o dostęp d ro ­ bn ych d op ływ ó w , skutkiem cze g o rzek a staw ała się coraz p łytszą, aż w reszcie, zasyp an a piaskiem w łasn ych b rzegó w , całkiem w ysch ła. Ł o ­ ży s k a niektórych strum ieni słu żyły je s z c z e czas ja k iś jak o k an ały dó odpływ u w o d y d eszczo w e j, innym dano n aw et ocem brow ania d re w n ia ­ ne, p o zo sta łe zasyp an o.

K ilk a tyc h w iadom ości o stosu n k ach hydrograficzn ych daw nej W a rsza w y będzie nam p o trzeb n ych dla uprzytom nien ia sobie źródeł, k tó re d ostarczały w o d y w od ociągom ó w czesn ym . M okradła, sadzaw ki i strum ienie w o k o licy d zisiejszego placu T rze c h K rzy ży , ulic W a re c ­ kiej, Chm ielnej i t. d. pom ijam y, le ża ły b ow iem p oza obrębem ó w cze ­ sn ego m iasta.

* *

K się g i M e t r y k i K o r o n n e j , sp isy p rzy w ile jó w m iasta W a r ­ sza w y (Starej), w re szcie k się gi m iejskie n igdzie nie w spom inają o p rzy ­ w ileju na zap row adzen ie w od ociągó w ; o czasie ich pow stania n ie po­ siadam y zatem p ew n ych w iadom ości.

P rzeg lą d a jąc rachunki Starej W a rs za w y , p rzek o n ał się W e jn e r t 111), że ju ż w roku 1598 m iasto pon osiło zn aczn e w y d atk i na utrzym anie w o d o cią g ó w . R u ry d rew n ian e b y ły p row ad zo n e w podw ójn ej linji od źródeł, p o ło żo n ych p rzy szpitalu, daw niej, cm entarzu, ew angielickim , p rzy u licy K arm elickiej, przez ulicę S z e ro k ą do ryn ku S ta re g o Miasta, gdzie się zn a jd o w a ły zbiorniki, często studniam i w p ro st zw an e.

WODOCIĄGI I KANAŁY MIEJSKIE. 405

R u ry te i studnie w yp adało w ielokrotn ie napraw iać, now ym i za ­

stępow ać, lub całkiem n o w e lin je układać. W księdze uchw ał m iej­

skich U2) pod d. 7 listopada 1692 roku czytam y: „N a row ach, gdzie

R u ry kopią, poki zasyp ane nieb ędą dla w y g o d y p rzeieżdżaiących ludzi, M ostki pobudow ać Ich MP. O ekonom om zleco n o iako n a y p rę d z e y .“ R o ­ b o ty p rze c ią g n ę ły się je szcze w roku następnym i p an o w ie rad a dn.

13 kw ietn ia (169З) ш ): „D la w y g o d y ludzi przeieżdżaiących dem andai. P P . O ekonom om aby R u ry zakopać y D ro gi napraw ić iak n a yp ręd zey

k a za li.“ P o d dniem 28 m arca 1697 roku zapisan o uchw ałę osn ow y

następ ującej 114): „C h cąc m ieć dla w y g o d y p osp olitey po dostatku w o ­ d y w m ieście, p oniew asz w studniach, do k tó rych rurami cieknie, często się przebiera, tedy, aby w Studni now o w ym u row an ey w odę ad com- m unem usum P o sp o lstw o sobie brało, conclusum chłopa studniarza do te y studni chow ać, k tó ry b y w kole chodził, y codzien n ie w od ę z stu­ dni ciągn ął y w k o ryto nalew ał, tem u zaś studniarzow i P an P odskarbi

solutionem o b m yśli.“ W roku 1727, pod rub ryką

Expensa,

27 złotych i g ro s z y 10 „n a Dukt w o d y .“ 115)

O m iejscu, w którym się zn ajd ow ał g łó w n y zbiornik, „sk rzy n ią rurm u so w ą“ zw an y, zasilanjr w o d ą ze źródeł w y że j położon ych , a sam p rzez rury zasilający re ze rw o a ry S ta re g o Miasta, dow iadujem y się z opisu M agiera. 116) „W a rsza w a — pisze on — którą w bliskości n ie otaczają g ó r y , cierpi takoż na tem, że mało w niej zn ajduje się studzien, do­ sta rcza ją cych obfitej i czystej w o d y i dopiero w roku 175 4 Dulfus, p re ­ zy d e n t m agistratu S ta re g o Miasta, podał sposób p row ad zen ia jej do S ta re g o M iasta za pom ocą pomp, ruram i drew nianem i z głęb okiej stu­ dni, czyli studni rurm usow ej, znajdującej się p rzy ul. D ługiej pod lit. 5 5 5 *) z w a n e j R u r y * * ) , do ktorej spływ a z p o w y ższe g o źródła od u licy L e s z n o .“

D la cze g o M agier tw ierdzi, że w o d ę sprow adzono rurami do S ta ­ rej W a rs z a w y d o p i e r o w roku 1754? C zy ż b y d aw niejsze w o d o cią gi u le g ły przed je g o czasam i takiemu zniszczeniu, że n aw et pam ięć o nich zagin ęła? A m oże ma na m yśli w yłączn ie zap row adzen ie pom p, p rzed ­ tym niep otrzebn ych , g d yż w oda przepływ ała do S ta re g o M iasta siłą

spadku natu ralnego? P óźniej, g d y siła w yrzutu spadła, przyszło u trzy­

m yw ać robotników , k tó rzy w od ę do zb iorn ików pom pcw ali. O to je s z c z e w roku 1828 m agistrat w y zn a c zy ł n a dzień 31 m arca licyta cyę in mi­ nus m ) „n a utrzym anie w dobrym stanie i w szelką rep aracyę m ostków , pomp i studzien publicznych, tudzież n a p o m p o w a n i e w o d y z re- zerw oaru M ie ysk iego p rzy u licy D łu g ie y do studzien S ta re g o M iasta.“ „O d n a w ia n o w r. 1824 — k o ń czy M agier — tym sposobem u rzą­ d zony n a p ły w w o d y do studzien m iasta z w iększym podobno nakładem , ja k dla m ieszkańców p o żytkiem .“

(d. с. п.).

F R A N C IS Z E K G IE D R O Y Ć .

*) S o b ie s z c z a ń sk i w Rysie historycznym m iasta W arszaw y k ła d zie N. 556. **) albo N a-rurach,