Maciej Świątkowski
Zagadnienia ochrony dziedzictwa
kulturowego krajobrazu
Ochrona Zabytków 55/3/4, 383-390
2002
Maciej Świątkowski
architekt krajobrazu
Krajowy O środek Badań i D oku m en tacji Zabytków
ZAGADNIENIA OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
KRAJOBRAZÓW
D
ziedzictw o k u ltu ro w e k rajo b ra z ó w , osad zo n e w nim w artości przy ro d n icze i h istoryczne są jednym i z najcenniejszych dóbr kultury materialnej narodu. Krajobraz kulturowy ma wielkie znaczenie społeczne dla utrzymania tradycji, odnajdow ania ko rzeni i tożsamości narodowej. Na przestrzeni wieków kształtowany był zgodnie ze specyfiką regionu, śro dow iskiem n aturalnym , kulturą naro d o w ą, w y k a z y wał różnorodność kultur etnicznych. P ow ojenne lata charakteryzujące się znacznym osłabieniem więzi kul turowych i tradycji kształtowania krajobrazu w p o szanowaniu je g o wartości przyrodniczej pozosta wiły bezplanową, nieestetyczną zabudow ę i prym i tywne, n ie e k o n o m iczn e form y zag o sp o d a ro w a n ia. O gólny bezład, brak tożsamości miejsca, tzw. „małej ojczyzny” pow oduje, że pow szechną staje się św ia dom ość potrzeby o b e jm o w a n ia o c h ro n ą całych o b szarów krajobrazu k u ltu ro w e g o w ich zach o w an ej postaci historycznej.Praktyka konserwatorska, mająca za sobą teore tyczny dorobek w ochronie krajobrazów historycz nych, wychodzi naprzeciw now ym światowym ten- denencjom w ochronie dziedzictw a kulturow ego. Obejmuje ochroną nie tylko poszczególne obiekty i zespoły zabytkowe, ale także obszary świadomie ukształtowanego krajobrazu, wiążąc w spójną całość zróżnicowaną problematykę konserwatorską ochrony wszystkich jego składników kulturowych. Tak widzia ną problematykę konserwatorską ochrony i kształ towania krajobrazu kulturowego podejm ował w s w o jej działalności Zarząd Ochrony i Konserwacji Z es połów Pałacowo-O grodowych przekształcony w O śro dek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu.
Pojęcie krajobrazu - odmiennie rozumiane w ek o logii, rolnictw ie, architekturze, planowaniu p rz e strzennym czy ochronie zabytków - jako samoistny przedmiot ochrony należy rozpatrywać w trzech p o d staw ow ych aspektach: ekologicznym , przestrzennym
1. Harmonijny krajobraz kulturowy rejonu W armii, 1998. W szystkie zdjęcia M. Świątkowski 1. Harmonious cultural landscape in the region of W arm ia, 1998. All photos: M. Świątkowski
i h is to ry c z n o -k u ltu ro w y m . H is to ry c z n o -k u ltu ro w y aspekt krajobrazu i jeg o ochrona mają najistotniejsze znaczenie dla zachowania dziedzictwa kulturowego. W krajobrazie odzwierciedlają się procesy historycz ne, tradycja i rodzim a kultura narodów.
D ziałan ia konserw atorskie mają do spełnienia
ważne zadanie - integrowanie dorobku nauk geogra ficznych, historycznych, artystycznych oraz w ypra cow anie na ich podstawie metodologii i kierunków działania w zakresie ochrony historycznego krajo brazu u progu wejścia Polski do Unii Europejskiej.
Konieczne jest zatem współdziałanie specjali stów różnych dysyplin nauki ze służbami k o n serw a torskimi zabytków i przyrody oraz sam orządam i lo kalnymi dla zachowania jedności dziedzictw a kultu row ego i przyrodniczego stanowiącego o narodowej i regionalnej tożsamości krajobrazu Polski.
W e współpracy z wybitnymi specjalistami pro w adzone są systematyczne badania nad stanem krajo brazu kulturow ego i jeg o poszczególnych skład ników , jakim i są współczesny i historyczny krajobraz miast i wsi, parki i ogrody zabytkow e, cm entarze i strefy komponowanego krajobrazu, również położo ne w krajobrazie zabytki techniki. Efektem tej w spół pracy jest wdrożenie do praktyki konserwatorskiej, a zatem i św iadomości społecznej, historycznego dziedzictw a krajobrazów oraz włączenie go do pro cesów planowania przestrzennego, kształtującego nie tylko ład przestrzenny środowiska kulturow ego, ale i wykorzystanie oraz zagospodarowanie jego zasobów.
Istotne z punktu widzenia ochrony zasobów krajo brazu kulturowego, a równocześnie kształtowania świa d o m o ś c i s p o łe c z n e j, są b ad an ia nad sta n e m och ro ny tych dóbr kultury narodowej, dokumentujące w po staci ewidencyjnej i monograficznych opracowań his torycznych zabytkowe zespoły krajobrazu kulturo wego. Ewidencje dokum entują ponad 9 tys. ogrodów i p arków , z czego prawie 6 tys. zostało wpisanych do rejestru zabytków i poddanych ochronie prawnej oraz blisko 14 tys. cmentarzy o wartościach historycznych, z czego 3 tys. znalazło się w rejestrze zabytków .
Analiza problematyki ochrony krajobrazu kultu row ego w ym usza prowadzenie badań, opracow anie dokum entacji konserw atorskich i projektowych dla różnych rodzajów krajobrazów. Dla każdego rodzaju krajobrazu kulturowego przyjmowane są in dyw idu alne kryteria oceny. Formy i m etodyka proponowanej ochrony opracow yw ane są w odniesieniu do właści wości i natury krajobrazu.
K rajobrazy kulturow e h arm on ijn e, w swojej
fizjo n o m ii zbliżone do n aturalnego, w k tó ry ch d o m in u ją c ą rolę o d g ry w a naturalna szata roślinna, ukształtowanie terenu i elementy przyrody nieoży wionej, a pojedyńcze składniki kulturowe harm o nijnie wtapiając się w krajobraz z czasem stają się je g o organicznymi elementami (fot. 1). Zachow anych
krajobrazów tego typu jest niewiele. O chrona tych obszarów spraw ow ana jest wspólnie ze Służbami O chrony Przyrody przez p o w o ła n ie park ó w n aro dow ych, rezerwatów przyrodniczych, parków krajo b r a z o w y c h , o b s z a r ó w c h r o n i o n e g o k r a j o b r a z u . Odniesienie merytoryczne sprow adza się do współ pracy z samorządami przy opracow yw aniu i uzgad nianiu planów zagospodarow ania przestrzennego.
K rajobrazy św iadom ie k om p on ow an e. Należą
do nich: wielkoprzestrzenne założenia p a r k o w o - u r banistyczne rezydencji (fot. 2), wielkie kom pozycje urbanistyczne miast historycznych oraz specyficzny w swoim układzie krajobraz rolniczy pól uprawnych z zadrzewieniami śródpolnymi, tak charakterystycz nymi dla wielkoobszarow ych m ajątków ziemskich W ielkopolski czy w sc h o d n ic h k re só w R z e c z p o s politej. Ale są wśród nich także św iadom ie zdegra dow ane, pozbawione cech indywidualności i toż samości regionalnej krajobrazy w ielkoprzestrzen- nych gospodarstw państw ow ych, dla których podej muje się dziś programy restrukturyzacji i odnow ienia zniszczonych krajobrazów. N ow e zadania w tej dzie dzinie ukierunkowane powinny być na m etodolo giczne wsparcie działalności służby ochrony zabyt ków i sam orządów lokalnych, konsultacje i pomoc właścicielom i użytkow nikom obiektów zabytko wych, a w szczególności na szkolenie kadr specja listycznych i wdrażanie w praktykę m etod ochrony krajobrazu kulturowego.
W e w s p ó łp racy z K o n s e r w a to r e m Z a b y tk ó w w W arszawie podjęte zostały działania na rzecz o ch rony kom ponow anego krajobrazu w otoczeniu kró lewskiej rezydencji w W ilanow ie. W prow adzenie m odelow ego systemu ochrony, poprzez wyznaczenie stref ochrony konserwatorskiej i powołanie rezerwatu kulturowego gw arantow ałoby zachow anie wybitnych w alorów kompozycji przestrzennej krajobrazu po d miejskiej rezydencji królewskiej w procesie p lan o w a nia przestrzennego i architektonicznego. W skazania konserwatorskie programu określiły bow iem ramy prawidłowego zagospodarow ania terenu w p oszano waniu wartości krajobrazowych, kulturow ych i histo rycznych.
Przy współpracy służb konserw atorskich i lo kalnych sam orządów podjęto starania w kierunku re waloryzacji krajobrazu Kotliny Jeleniogórskiej, o b szaru o szczególnym znaczeniu dla w sp ó ln eg o , e u ropejskiego dziedzictw a kulturowego. Ł ączy on w a lory kom ponow anego krajobrazu z wartościam i przy rodniczymi i historycznymi. W X V I I I - X I X w. był to obszar mecenatu pruskiego rodu królew skiego, niemieckich, holenderskich i polskich rodów arys tokratycznych. Ich działalność pozostaw iła zintegro waną przestrzeń kulturową rezydencji otoczonych parkami, połączonych liniami w idoków , przestrzeni pól z osadzonymi w nich osadami i m iasteczkam i. Zainicjowane działania, przy wsparciu konserwatorów
z Niemiec i Holandii, współpracy lokalnych sa morządów i daw nych właścicieli, daty efekt w posta ci pierwszych prac konserwatorskich.
Dzięki staraniom międzynarodowej grupy specja listów i wsparciu M iędzynarodowego Komitetu IFLA -IC O M O S podjęto także działania na rzecz ochrony i rekonstrukcji historycznych krajobrazów parku księ cia Herm ana Püklera w Ł ę k n in a c h /M u sk a u , na gra nicy polsko-niemieckiej. Jest to konsekw encją zm ia ny klimatu politycznego w Europie, otwarcia granic, dobrej współpracy między rządami Polski i Niemiec oraz współpracy polskich i niemieckich konserw a torów zabytków , architektów krajobrazu i ogrodni ków. Równocześnie w świetle przepisów o ochronie zab y tk ó w i p lanow aniu p rzestrzen n y m zaistniała w Polsce m ożliwość utworzenia w Ł ę k n icy /M u sk au rezerwatu kulturowego obejm ującego ochroną w pla nie zagospodarow ania przestrzennego wartości his torycznych i kulturowych k om ponow anego krajobra zu. Prowadzone w M uskau prace zdobyły uznanie m iędzynarodowego grona ekspertów, a park otrzymał w 1999 roku nagrodę U N ESC O im. Meliny Mercouri. Rekonstrukcja krajobrazów parku Księcia Pücklera s tw a rz a m o ż l i w o ś ć p o d ję c ia w s p ó ln y c h starań p o l s k o - n ie m ie c k ic h o n o m in o w a n ie parku m uża- kow skiego na Listę Św iatow ego Dziedzictwa K ultu rowego U N E S C O .
K rajobrazy przem ysłow e o czytelnym układzie
funkcjonalo-przestrzennym i ich harmonijne lub dys- harmonijne współistnienie z otaczającym krajobra zem. Historyczny krajobraz przem ysłow y w prze szłości tworzyły dworskie folwarki z m łynam i, pa pierniami, tartakami, gorzelniam i, ale też duże zes poły przem ysłow e, jak odkryw ane w wykopaliskach archeologicznych ośrodki garncarskie czy zespoły hutnicze z epoki żelaza. Szczególnym przykładem krajobrazu przem ysłow ego są miasta takie, jak Łódź czy Żyrardów , które wykształciły unikatowy charak ter architektoniczy i urbanistyczny.
G łęboka analiza zagadnienień wartości historycz nych krajobrazów przem ysłowych pozwoliła na prze prowadzenie specjalistycznych studiów histryczno-kra- jobrazowych dokumentujących wartości przyrodniczo- kulturowe Staropolskiego Okręgu Przem ysłowego i Doliny Rzeki Kamiennej stając się podstawą opra cowania systemu ochrony wartości kulturowych w pla nie powołania Ekomuzeum Doliny Rzeki Kamiennej.
K rajobrazy pól bitew nych o zachow anym ukła
dzie topograficznym teatru wojennego i głównych elementach historycznej przestrzeni związanej z prze biegiem zdarzeń. Ich ochrona jest istotna jak o ele ment historii narodu. M ożna wymienić dla przykładu Stany Zjednoczone i Saratogę, Francję i Verdun.
Podobny problem, choć w znacznie mniejszej skali, rozpatrywano w Racławicach - miejscu zwycięskiej bitw y K ościuszki z gen. T o r m a s o w e m w 1794 r.
Zachowany, otwarty krajobraz pola bitwy z czytelną do dziś rzeźbą terenu, fragmentami jarów, wąwozów i przebiegiem dróg, porównywalnymi do tych sprzed
2 0 0 lat, pozwolił na podjęcie starań o ochronę tego obszaru poprzez ustanowienie stref ochrony konser watorskiej krajobrazu. Autentyczny krajobraz pola bitwy stał się również tłem pom nika Bartosza G ło w ackiego, a obecnie podjęto starania o uznanie krajo brazu teatru wojennego za pomnik historii.
K rajob razy pow iązanych elem entów przyrody i tech n ik i, w których harmonijnie współistnieją na
turalne składniki przyrodnicze i stworzone przez człow ieka dzieła architektury i techniki tworzące w spólnie dobro dziedzictw a kulturowego krajobra zów. Doskonałym przykładem jest Kanał A u g u sto w ski w pisany do rejestru zabytków wraz z zespołem śluz i zabudow ań. To jeden z najważniejszych w Pol sce zabytków techniki i inżynierii w odnej, poło żo n y w sercu atrakcyjnego k rajo b razo w o i przyrodniczo regionu Polski, na styku kultur polskiej, litewskiej i białoruskiej (fot. 3, 4). Jest również miejscem o szczególnych walorach turystycznych. Dlatego też, mając św iadom ość wybitnych wartości krajobrazu Kanału Augustow skiego oraz szczególnych wartości zabytku techniki służba konserwatorska oraz sam o rządy lokalne podjęły zadanie aktywizacji lokalnych społeczności i współpracy międzynarodowej Polski, Litwy i Białorusi na rzecz ochrony krajobrazu kultu row ego kanału. Podjęte zostały też starania o nom i nację Kanału Augustowskiego i jego dorzecza na obszarze trzech państw do wpisu na Listę Św iato wego Dziedzictw a Kulturowego U N ESC O .
K rajobrazy sakralne łączące w sobie wartości
krajobrazu przyrodniczego, architektury, kultury re gionalnej grup narodow ościow ych, etnicznych i reli gijnych. Mają podstawowe znaczenie dla dziedzictwa narodowego, są dziełem artystycznym, architektonicz nym, tw orzą swoiste sacrum kultury narodowej.
O b ie k ty kultu religijnego zaw sze d o sk o n ale wpisują się w krajobraz kulturowy, współistnieją har monijnie z jego ele m e n ta m i. Klasztor czy kościół d o minujący w krajobrazie pól wyrażają potęgę i o bec ność wiary w każdym miejscu i w każdej chwili. Pojedyńcze obiekty sakralne i ich zespoły wykazują je d n o ść z w aloram i krajobrazu, ukształtow aniem terenu, szatą roślinną, regionalną architekturą i miej scow ą kulturą. Z czasem stają się samoistnymi ele mentam i krajobrazu kulturowego nadając mu specy ficzny sakralny charakter tak, jak drewniane kościo ły Podhala ukryte wśród drzew, wrośnięte organicz nie w górzysty krajobraz tworzące swoiste sacrum jedności człowieka z otaczającą go przyrodą (fot. 5). S ak raln y krajobraz z m ałą k apliczką w iszącą na starym drzewie unaocznia jeg o świętość. Bywa, że jest to jed y n e stare drzewo, zachowane - jak relikwia - pośród młodego lasu.
2. Komponowany krajobraz letniej rezydencji biskupiej w Smolajnach, 1999 2. Composed landscape o f the bishops’ summer residence in Smolajny, 1999
Sakralny krajobraz w św iadomości społeczeństw kształtowany jest również przez pozostawienie j e d nego elementu nawiązującego do historycznych w y darzeń. Przykładem niech będzie samotne, dziś już m artw e, d rzew o po zo staw io n e ja k o p om nik ofiar w ięz ie n ia i o b o z u k o n c e n tra c y jn e g o na Paw iak u w Warszawie.
Sakralny krajobraz zadumy kształtują i droga k r z y ż o w a ze sta c ja m i w o g ro d z e n iu k o ś c io ła , maleńkie kapliczki, przydrożne krzyże i cmentarze. Szczególnie te wiejskie, przykościelne i cmentarze pol ne, wpisane w krajobraz i kulturę ludową, jak zako piański cmentarz Na Pęksowym Brzyzku. Powązki - najstarsza nekropolia Warszawy, cmentarz Rakowicki w Krakowie objęte są prawną ochroną konserwator ską w całości kompozycji przestrzennej krajobrazu.
W 1986 r. podjęte zostały działania na rzecz och rony i rewaloryzacji starego zabytkowego cmentarza żydowskiego w W arszawie. Dzięki współpracy F u n dacji Nissenbaumów, konserwatorów zabytków i archi tektów krajobrazu uratowano przed całkowitą dewas tacją historyczny krajobraz sakralny tego cmentarza, nadając mu nowe, symboliczne znaczenie świętości.
Kalwarie są szczególnym przykładem krajobrazu sakralnego. Budowane dla kontemplacji i modlitwy na wzór planu Jerozolimy, inspirowane były rodzi mą kulturą i tradycją, pozostawały w harmonii z na turą. Połączenie nieskrępowanych form przyrody z ar chitekturą sakralną są doskonałą ilustracją hasła z in tegrowanej ochrony przyrodniczo-kulturowej krajo brazu. Wiele kalwarii wraz z krajobrazem ze wzglę du na wartości historyczne i artystyczne jest obję tych ochroną konserwatorską. Kalwaria Zebrzydowska
3. Kanał Augustowski po stronie białoruskiej, śluza Niemnowo, 2000 3. The Augustowski Canal on the Belorussian side o f the border, the Niemnowo lock, 2000
reprezentująca wartości religijne kościoła katolic kiego, charaktery zująca się wysokiej klasy walorami artystycznymi architektury i kompozycji przestrzennej oraz przyrodniczymi, obok wpisu do Rejestru Z a bytków, objęta została ochroną stref krajobrazu. Ten historyczny i świadomie zakom ponow any krajobraz sakralny znalazł uznanie m iędzynarodow ego g rem ium ekspertów i został wpisany na Listę Światowego D ziedzictw a Kulturowego U N E S C O .
K rajobrazy o sad n icze, w których rozróżnić na
leży jednorodne w swoim układzie zurbanizowane krajobrazy miejskie przetykane parkami, skwerami i o g ro d a m i, un ik ato w e w charak terze krajobrazy m iast-ogrodów oraz architektoniczne krajobrazy wsi, stanowiące specyficzne w kompozycji ruralistyczne układy urbanistyczne. Krajobraz miejski w najwięk szym stopniu k u m u lu je w artości kultury material nej narodu, łącząc artyzm architektury z kunsztem kompozycji przestrzennej, w którą świadomie w k o m ponow ano otwarte przestrzenie parków i ogrodów.
Współcześnie krajobraz miast, w swojej k o m p o zycji architektonicznej i urbanistycznej, ulega sta łym i znacznym p rzem ian o m . Każde w olne m ie j sce znajduje swój w y m ia r e k o n o m ic z n y , zyskując przew agę nad p o sz a n o w a n ie m tradycji i kultury budow y miast.
W ychodząc naprzeciw problem om zmieniającej się rzeczywistości wspólnie z W ojew ódzkim K onser watorem Zabytków podjęte zostały starania na rzecz ochrony historycznej struktury k om pozycji p rze strzennej i architektonicznej dzielnicy-ogrodu Żoli borz w W arszawie. W latach 30. XX w. Żoliborz był reprezentacyjną, willową dzielnicą miasta. Działalność najwybitniejszych architektów 2 0-lecia m iędzyw o jen n eg o w y k re o w a ła zintegrow any, miejski k rajo braz p rzyrodniczo-kulturow y szeregowej, willowej zabudowy z ogrodami, publicznymi skwerami i w ew n ętrznym i p ó łp ry w a tn y m i p rzestrzen iam i p arków . Zainicjowane działania dały modelowe opracowanie konserwatorskie dla ochrony ulegającej degradacji historycznej przestrzeni kulturowej starego Żoliborza.
4. Kanal Augustowski po stronie polskiej, krajobraz śluzy Panie wo, 2000
5. Sakralny krajobraz z kościołem i wiejskim cmentarzem w Trybszu, 2000 5. Sacral landscape with a church and village cemetery in Trybsz, 2000
Charakterystyczny krajobraz mają małe miasta i miasteczka o bogatej przeszłości historycznej. W ich kompozycji urbanistycznej dominującą pozycję zaj mują niewielkie rynki ze zwartą zabudow ą pierzei i ratuszem pośrodku lub skwerem zasadzonym drze wami i krzewami. Realizując zadania programu o ch rony krajobrazu małych miast, z inicjatywy sam orzą du miejskiego podjęto zadanie rewaloryzacji histo rycznej przestrzeni placu miejskiego i skweru na Ryn ku Zygmunta Augusta w Augustowie. Dzięki stara niom władz urzędu miejskiego mających św iadomość
wartości dziedzictwa kulturowego, przy merytorycznej pomocy specja listów przywracany jest charakte rystyczny krajobraz m ałomiastecz kowego rynku z zielonym skwerem pośrodku, adaptowanego do współ czesnych potrzeb turystyki i w ypo czynku (fot. 6, 7).
W krajobraz miast wpisana by wa jeszcze specyfika krajobrazu p rz e m y s ło w e g o , przejawiającego się w charakterystycznej zabudo wie i architekturze budynków fab rycznych. Zam ierający przemysł pozostawił po sobie m artw e mury fabryk, m agazynów , zbiorników. Lokowanie w nich m uzeów tylko pozornie o ż y w ia stare budynki. Dlatego też coraz częściej dąży się do p rz y w ró c e n ia im pierw otnej funkcji oraz u dostępnienia ja k o swoistego produktu turystycznego. Jednym z ciekawszych, europej skich przykładów tzw. rewitaliza cji dawnej architektury p rzem y słowej, który mógłby być przykła dem dla postępowania konserw a torskiego w Polsce, jest m anufak tura g obelinów w Beauvais we Francji. Opuszczone mury fabryki o drestaurow ano, dbając o szczegó ły architektoniczne. Do wnętrza wstawiono stare krosna tkackie, aby tradycyjnymi metodami w autenty cznych wnętrzach powstać mogły gobeliny, które później znajdują miejsce w historycznych wnętrzach zam ków i pałaców.
Z h a r m o n iz o w a n y , w łaśc iw ie z ag o sp o d a ro w a n y krajobraz ku l turow y je st w y razem ładu prze s trzen n eg o z a c h o w a n e g o dzięki p o szan o w an iu tradycji, wartości z a b y tk o w y c h i p rz y ro d n ic z y ch . Z d e w a s to w a n y , d y s h a rm o n ijn y krajobraz pozbawiony cech indy widualnych jest wynikiem nieplanowego działania i braku kultury społecznej.
W s p ó łc z e s n a d r a p ie ż n a d z ia ła ln o ś ć in w e s ty c y jn a , w k r a c z a j ą c a w z a m k n ię ty d o ty c h c z a s o b szar z a b y t k o w e g o , h is to r y c z n e g o k r a jo b r a z u , p o w o d u je n ie o b lic z a ln e straty w d z ie d z ic tw ie k u l t u r o w y m . D rastycznym przykładem niech będzie plan b u d o w y lu k s u s o w y c h osiedli a p a r ta m e n to w y c h i dw óch hiperm arketów w strefie w idokowej k o m p o n o w a n e g o k r a jo b ra z u k ró le w sk ie j re z y d e n c ji w W ilanow ie.
Dla skutecznej ochrony dziedzictwa kulturowego krajobrazów m uszą zostać w ypracow ane m echaniz my zró w now ażonego rozwoju, w których kultura, tradycja i historia regionu będą miaty znaczenie nie m niejsze, niż ekonom ia.
O gniw em łączącym historię z procesami trans formacji powinien być krajobraz kulturowy, który odgrywać będzie coraz większą rolę w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego.
THE P RO TEC TIO N O F THE CULTURAL HERITAGE O F LANDSCAPES
The national heritage o f landscapes is one o f the most valuable goods o f the material legacy o f national culture. Cultural landscape is o f great social signifi cance for the maintenance o f the tradition o f seeking national roots and identity. O ver centuries, the land scape has been shaped in accordance with the charac teristic traits o f a given region, natural environm ent and national culture, and featured the diversity of ethnic cultures. Postw ar years brought evolving land scape m anagem ent inconsiderate and unattractive urban and rural developm ent as well as economically unrelated forms o f econom ic m anagem ent. General confusion and a lack o f identity o f the site o f the so- called little hom eland call for a com m on awareness o f the need for extending protection over entire areas o f the cultural landscape in their conserved historic shape.
Conservation practice, together with theoretical knowledge acquired during the protection o f historic landscapes, paves the way to novel, w o r l d - w i d e trends in cultural heritage protection. It extends pro tection over not m erely individual and collective com plexes o f historic property, but also moulded
landscape areas, cementing the diversified conserva tion issues o f the protection o f all o f its cultural ingredients in a coherent entity.
Harmonious cultural and measured laid-out land scape, settlement landscape, industrial landscape and landscapes o f linked natural and technological ele ments, battlefield landscapes and religious land scapes, with their individual, characteristic features, are a manifestation of national culture and tradition.
To preserve the cultural heritage o f landscapes it is necessary to devise m e c h a n ism s o f sustainable development, in which the rank o f culture, tradition and history o f a region will equal its eco n o m ic counterpart. Sustainable natural cultural and e co n omic development increasingly resorts to the activa tion o f to u rism , involving the g row ing e co n o m ic importance and dimension of historic landscapes and their promotion.
A link between history and transformation may be seen in the cultural landscape, which plays an ever larger role in the cultural heritage protection strategy within the European Union.
6. A ugustów , skwer na Rynku Zygmunta Augusta. Stan przed rewaloryzacją, 1998 6. Augustów , Zygmunt Augustus Market Square. State prior to revalorisation, 1998
7. A ugustów , skwer na Rynku Zygmunta Augusta. Stan w trakcie rewaloryzacji, 2000 7. Augustów , Zygmunt Augustus Market Square. State in the course o f revalorisation, 2000
