Michał Witwicki
Strefy ochrony konserwatorskiej :
cechy obszarów chronionych,
wyznaczenie granic ochrony,
podstawowe wytyczne
konserwatorskie
Ochrona Zabytków 38/3-4 (150-151), 151-156
1985
A R T Y K U Ł Y
MICHAŁ WITWICKI
STREFY O CHRO NY KONSERWATORSKIEJ
(CECHY OBSZARÓW CHRO NIO NYCH , WYZNACZENIE GRANIC OCHRONY,
PODSTAWOWE WYTYCZNE KONSERWATORSKIE)
P ojęcie s tre f o c h ro n y k o n se rw a to rskie j u trw a liło się w to ku stu d ió w historyczno-urbanistycznych. Strefy o c h ro n n e stały się podstaw ow ym elem entem w niosków ko nserw atorskich w tym m o d e lu studium , ja k i wy kształcił się w c ią g u trz y d z ie s to le tn ie j praktyki, a któ ry o d b ie g a znacznie od pierwszych o p ra c o w a ń te g o typu z la t pięćdziesiątych. Przede wszystkim zwiększył się zakres zainteresow ań ko nserw atorskich przez w łą czenie doń a rc h ite k tu ry z d ru g ie j połow y XIX i XX w. oraz b u d o w n ictw a przem ysłow ego. Poza tym u d o sko n a lił się w a rszta t badawczy, zwłaszcza pod w zględem w ykorzystania źró d e ł i ich in te rp re ta c ji p o d b u d o w a n e j licznym i pracam i teoretycznym i 1. R ozbudow ana zosta ła rów nież ocena w artości zabytkow ych przez szerszą (n ie k ie d y n a w e t zbyt szeroką) a n a liz ę w a rto ści k ra jo brazow ych zespołów m iejskich. W y d a je się n a to m ia st, że w różnych stu d ia ch preze n to w a n e są nazbyt różne sposoby p o d e jścia d o za g a d n ie ń zw iązanych z wyzna czeniem g ra n ic o ch ro n y ko n se rw a to rskie j oraz wytycz nych d la p ro je k to w a n ia , a w ię c najw ażniejszych części studium , d la których in n e części są n a u ko w ą p o d b u dow ą i uzasadnieniem .
Z a g a d n ie n ia te były w swoim czasie p o ru s z a n e 2, ale bardzo o g ó ln ik o w o . W istocie nie ma dotychczas p re cyzyjnego o kre śle n ia , ja k ie te re n y historyczne m iasta po w in n y być ch ro n io n e i ja k ie są szczegółowe w ym a g a n ia konserw atorskie. N in ie jsze o p ra c o w a n ie , p o d ję te w ram ach p ra c Z espołu Ekspertów M ię d zyre so rto w e j K om isji ds. R ew aloryzacji M ia s t i Z espołów S ta rom iejskich re p re ze ntu je p o g lą d y Z espołu i stanow i ro zw in ię cie o ra z uściślenie p o g lą d ó w wyrażonych d a w n ie j, które, zdaniem a u to ra , przetrw ały p róbę czasu. Punktem w yjścia je s t n a d a l zró żn ico w a n ie sto p n ia za c h o w a n ia w artości zabytkow ych, a także innych cech om aw ianych terenów , co uza sa d n ia utrzym anie zróż n ic o w a n ia stref o ch ro n y ko n s e rw a to rs k ie j:
„ A ” — strefa re ko n stru kcji historycznego u k ła d u u rb a nistycznego,
„ B ” — strefa o ch ro n y zachow anych e le m e n tó w zabyt kowych,
„ K " — strefa och ro n y kra jo b ra zu ,
„ W ” — strefa och ro n y re liktó w a rch e o lo g iczn ych , „E " - strefa ekspozycji zabytkow ego zespołu m ie js k ie go,
„ O W ” — strefa o b se rw a cji arch e o lo g iczn ych .
Szczegółowe o m ó w ie n ie w ym ienionych stre f p o w in n o d a ć je d n ozn a czn ą i w y cze rp u ją cą o d p o w ie d ź na trzy pytania :
1. Jakie są charakterystyczne cechy poszczególnych obszarów m iasta, które p re d e styn u ją te obszary do
o b ję c ia ich o c h ro n ą konserw atorską i ja k i ma być ro dza j te j ochrony?
2. W ja k i sposób p o w in n o się wyznaczać różne strefy och ro n n e ?
3. Jakie wytyczne urbanistyczne i u rb a n is ty c z n o -a rc h i te kto n iczn e należy w ią za ć z poszczególnym i stre fa m i o chronnym i?
Cztery pierwsze strefy ( „ А ” , „ В ” , „ K ” , „ W ” ) o b e jm u ją zabytkow e elem enty u kła d u u rb a n istyczn e g o o zróż nicow anym charakterze. D w ie z nich — strefy ,,A ” i „ B ” odnoszą się do te re n ó w siedliskow ych, tj. za b udow y typu m iejskiego lu b tzw. zespołów w yd zie lo nych (obronnych, rezydencjonalnych). Sposób postę p o w a n ia w tra k c ie procesów re w a lo ryza cji p o w in ie n być po d p o rzą d ko w a n y wspólnym w ym a g a n io m o g ó l nym na obszarach obu s tre f: a ) za ch o w a n iu i re w a lo ryza cji e lem entów zabytkow ych, b) dodatkow ym zróż nicow anym ogran icze n ie m sw obody p ro je k to w a n ia i re a liz a c ji w e d łu g w ym agań konserw atorskich.
Z ró żn ico w a n ie tych o sta tn ic h d la s tre f „ A ” i „ B ” wy n ika ze sto p n ia nasycenia poszczególnych o bszarów e le m e n ta m i historycznego u k ła d u u rb a n istyczn e g o oraz s to p n ia z a ch o w an ia tych elem entów .
S trefa „ A "
S trefę ,,A ” wyznacza się, aby u trw a lić o d rę b n o ś ć ze społu m ie jskie g o (lu b je g o fra g m e n tó w ), św ia d czą ce go n a jp e w n ie j o historycznym rozw oju m a te ria ln ym i o kre ś la ją c e g o tożsam ość m iasta przez in d y w id u a ln e cechy zabytkow ego u kła d u przestrzennego. S trefa „ A " p o w in n a o b e jm o w a ć obszar, na którym ele m e n ty h i storycznego u k ła d u przestrzennego m iasta lu b je g o części, tzn. ro zp la n o w a n ie , za b u d o w a oraz zw iązany z nim i in te g ra ln ie ukła d te re n u i kra jo b ra z u , za ch o w a ły się w ta k wysokim sto p n iu , że o b sza r ten s p e łn ia n a s tę p u ją c e w a ru n k i:
1. S tanow i o d rę b n ą , zo rg a n izo w a n ą całość s tru k tu ra l ną, a zwłaszcza kom pozycyjną, w y ró ż n ia ją c ą się z u kła d u przestrzennego w spółczesnego m iasta c e c h a mi przestrzennym i, które w skazują na historyczne p o ch o d ze n ie m iasta, a p o n a d to są rep re ze nta tyw n e lu b typow e d la e p o ki a lb o kilku e p o k rozw oju a rc h ite k
1 Można tu powołać przykładowo prace H. M u n c h a , G. W r ó b l e w s k i e j , J. P u d e ł к i, K. D u m a ł y , W. Cz. K r a s s o w s k i e g o .
2 K. P a w ł o w s k i , M. W i t w i c k i , Studia historyczno-ur-
banistyczne, ODZ, Warszawa 1967 (maszynopis powielony), oraz tychże autorów: Problemy oceny wartości zabytkowej zespołów miejskich, „Ochrona Zabytków” , nr 1, 1968.
tu ry i u rb a n istyki (np. u sytu o w a n ie na s ka rp ie n a d rzecznej, ro zp la n o w a n ie szachow nicow e, za b u d o w a szczytowa renesansow o-ba rokowa lu b d zie w ię tn a s to w ieczna eklektyczna). Tymi cecham i odznacza się za zwyczaj historyczny ośrodek m iejski, niegdyś za m kn ię ty o b w a ro w a n ie m , lu b ośrodek m iasta o tw a rte g o , s k ła d a ją c y się z zabudow y historycznego rynku i przy ległych u lic, lub też w ydzielony przestrzennie zespół o ch a ra kte rze niem iejskim (np. o b ro n n o -re z y d e n c jo n a l- ny), na obszarze którego w ystępują liczne o b ie kty o lo k a ln e j w a rto ści k u ltu ro w e j o b ję te o ch ro n ą konser w atorską.
2. M im o istn ie ją cych zniekształceń historycznej ko m p o zycji zespołu s ta ro m ie jskie g o m ożliw e je s t o d tw o rze
n ie je j e w o lu c ji na p o d s ta w ie e lem entów dobrze za chow anych o ra z re lik tó w e le m e n tó w zniszczonych lu b zniekształconych (np. p a rc e la c ji lu b śladów o b w a ro w ań).
3. Istn ie ją ce zn ie kszta łcen ia historycznej kom pozycji przestrzennej (np. lik w id a c ja części daw nych ulic, za bu d o w a nowsza nie h a rm o n iz u ją c a z daw niejszą, za sypanie daw nych c ie k ó w w o d n ych) są na tyle n ie w ie lk ie lu b zasób in fo rm a c ji historycznych, a rc h e o lo gicznych i innych na tyle duży, że m ożliw e je s t usu n ię c ie e lem entów d ysh a rm o nizu ją cych oraz restytucja d a w n eg o u kła d u przestrzennego w zakresie cech u r banistycznych (np. p rze b ie g i przekroje ulic, skala i b ryła zabudowy, zwłaszcza w najw ażniejszych m ie
j-7. Brzeziny skala 1:10000 (wg studium PKZ opracowanego przez E. Bergm an): 1 —obiekty zabytkowe, 2 — obiekty dysharmo- nizu/'qce, 3 — obiekty inne, 4 - granica strefy „ A ” , 5 - granica strefy „B ", 6 — strefa „O W "
1, Brzeziny, scale 1:10,000 (after the study made by M onum ents Conservation Workshop, e lab orated by E, B ergm an): 1 —
historic structures, 2 — disharm onizing structures, 3 - other structures, 4 - border o f zone „ A " , 5 — border o f zone „B ", 6 — zone „ O W ”
scach kom pozycji zabytkow ego zespołu, np. w re jo n ie daw nych o b w a ro w a ń , d o m in a n t wysokościow ych), ta k aby p ię tn o historycznego p o ch o d ze n ia zabytkow ego zespołu d o m in o w a ło w je g o w yrazie przestrzennym. Jest to w ię c strefa, która p o w in n a p o d le g a ć re s ta u ra c ji i re ko n s tru k c ji h istorycznego u k ła d u u rb a n is ty cznego (p rz e s trz e n n e g o )3, a p o s tu la ty k o n se rw a to r skie p o w in n y otrzym ać pra w o pierwszeństwa przed innym i. R estauracja i re k o n s tru k c ja historycznego u kła d u u rb a n istyczn e g o w s tre fie „ A ” p o le g a na za ch o w a niu i k o n se rw a cji is tn ie ją c y c h elem entów za b yt kowych, na o d tw o rze n iu n ie któ rych fra g m e n tó w znisz czonych lu b zniekształconych o ra z na kszta łto w a n iu nowych e le m e n tó w u k ła d u przestrzennego w d o sto so w a n iu do historycznej k o n c e p c ji urbanistycznej, a m ia n o w ic ie :
1) na z a ch o w an iu ro z p la n o w a n ia u lic i p laców , a szczególnie na z a ch o w an iu historycznego p rze b ie g u u lic oraz ich p rze kro ju , z zachow aniem szerokości ulicy, czyli daw nych lin ii ro zg ra n icza ją cych , lin ii z a b u dow y oraz wysokości ścian (w z a b u d o w ie p lo m b o w e j o wysokości co n a jm n ie j zb liż o n e j do historycznej), na o d tw o rze n iu u lic, które w XIX lu b XX w. zostały z lik w i d o w a n e ; na o g ra n ic z e n iu ruchu kołow ego, m. in. e li m in a c ji tra n zyto w e g o ruchu k o ło w e g o ;
2) na oczyszczeniu te re n ó w daw n ych fo rty fik a c ji z póź niejszej zabudow y i o d tw o rz e n iu w te re n ie ś la d ó w fra g m e n tó w nie istn ie ją cych (m ożliw e są o d stępstw a w w yp a d ku, kiedy za b u d o w a w z n ie sio n a na tych te re nach ma w a rto ści zabytkow e), na odtw o rze n iu p rz y n a j m n ie j częściowych, ziem nych d z ie ł obronnych (w ały, fosy) ;
3) na re s ta u ra c ji i m o d e rn iz a c ji te ch n iczn e j o b ie k tó w zabytkowych oraz o b ie k tó w o lo k a ln e j w artości k u ltu row ej zn a jd u ją c y c h się pod o c h ro n ą konserw atorską, na e w e n tu a ln e j re ko n stru kcji fra g m e n tó w historycznej a rc h ite k tu ry (szczególnie w ażnych d o m in a n t sylwety, e lem entów w nętrz urbanistycznych, fra g m e n tó w o b w a ro w a ń );
4) na re ko n stru kcji szczególnie ważnych e le m e n tó w kra jo b ra zu i u k ła d u te re n u , zwłaszcza je ś li sta n o w ią in te g ra ln ą część historycznej kom pozycji urb a n istycz nej ;
5) na dosto so w a n iu now ej za b u d o w y do historycznej kom pozycji u rb a n istyczn e j w zakresie sytuacji, skali, bryły, p o d zia łó w a rch ite k to n ic z n y c h , je d n akże bez s to sow ania historycznych lu b historyzujących form a rc h i tektonicznych, szczególnie d e ta lu ;
6) na usunięciu o b ie k tó w dysharm onizujących ; 7) na d o stosow aniu w spółczesnych fu n k c ji d o w a rto ści zabytkowych zespołu i poszczególnych o b ie k tó w ; na n a w ią z a n iu do historycznych zasad re jo n iz a c ji p ro g ra m u m ie szka ln o -u słu g o w e g o ; na e lim in a c ji u c ią ż li wych współczesnych fu n k c ji, szczególnie przem ysłowo- -składow ych ;
8) na p rzeprow adzeniu kom pleksow ych b a d a ń a rc h e ologicznych, któ re na całym te re n ie objętym strefą „ A ” w in n y wyprzedzać w szelką d z ia ła ln o ś ć b u d o w la n ą . W yznaczenie g ra n ic y strefy ,,A ” po w in n o w ięc o b e j
m ow ać tylko ten obszar, na którym elem enty ro z p la n o w a n ia , zabudow y, u kła d u te re n u i kra jo b ra zu tw orzą w yraźnie w y o d rę b n ia ją c y się u kła d przestrzenny o wysokich w a lo ra ch zabytkow ych. P row adzenie g ra n ic o chrony konserw atorskiej p o w in n o teoretycznie p rze b ie g a ć zg o d n ie z o g ó ln ie przyjętym i zasadam i u rb a n is ty cznymi, tj. a łb o po lin ia c h ro zg ra n icza ją cych je d n o s tk i stru k tu ra ln e , a lb o po lin ia c h ro zg ra n icza ją cych wy n ika ją cych z n a tu ry te re n u (np. brzeg rzeki). W o d n ie sieniu do strefy „ A ” można je d n a k przyjąć rów nież in n ą m etodę. Ponieważ zad a n ie m konserw atorskim w zakresie u rb a n istyki je s t o c h ro n a zabytkow ej form y przestrzennej u kła d u u rbanistycznego, to, m ó w ią c b a r d zie j szczegółowo, o ch ro n ie p o d le g a ją zestawy brył lu b w nętrza urbanistyczne. Jeżeli w ięc zespół s ta ro m iejski otoczony je s t u lica m i o in te re s u ją c e j z a b u d o w ie np. d z ie w ię tn a sto w ie czn e j, to nie m ożna g ra n ic y strefy o ch ro n n e j p o c ią g n ą ć po osi ulicy, p o zo sta w ia ją c je d n ą je j ścianę poza in g e re n c ją konserw atorską. Jeżeli z kolei tą ścianą ro z c ią g a ją c ą są o ficyn y i p o d w órka bez w artości zabytkow ej, to nie p o w in n y one być o b e jm o w a n e strefą ,,A’\ W takim w yp a d ku g ra n ica strefy „ A ” p o w in n a p rze b ie g a ć poza fro n to w ą za b u d o w ą u lic y 4.
W zabytkowych zespołach m iejskich strefa „ A ” nie b ę dzie w ystępow ać sam oistnie, poniew aż o b e jm u je te re ny n a jce nn ie jsze pod w zględem zabytkowym . O b o k n ie j za jd zie konieczność w yznaczenia rów nież strefy ,,B” lu b „E ” a lb o obu razem. S trefa ,,A” może w ystą pić sam oistnie je d y n ie na o bszarach w ydzielonych ze społów zabytkow ych typu n ie m ie js k ie g o (zespoły re- zyd e n cjon a ln e , przem ysłowe i inne).
Strefa „B"
S trefę „B ” wyznacza się w d w o ja k im c e lu :
a) aby u c h ro n ić od zniszczenia zabytkow e elem enty d a w n eg o u k ła d u przestrzennego, które przem ieszane z e le m e n ta m i współczesnego za in w e stow a n ia nie d o m in u ją w o b ra zie przestrzennym obszaru, a m a ją w a r tości k u ltu ro w e ;
b) aby stworzyć strefę przejściow ą między za b ytko wym układem przestrzennym strefy ,,A” a obszaram i k o n tra s tu ją c e j z nim w spółczesnej zabudow y m iasta. S trefa ,,B” o b e jm u je w ięc najczę ście j te te re n y h is to rycznego u kła d u przestrzennego, które z n a jd o w a ły się poza dawnym ośrodkiem u k ła d u , tj. te re n y daw nych przedm ieść lu b obrzeży m iasta, obszary początkow o rolnicze, n a stę p n ie p o d d a w a n e p a rc e la c ji, których za budow a, n ie re p re ze ntu ją c w ysokiej w artości za b ytko w ej i plastycznej i n ie fig u ru ją c w w iększości w re je s tra c h konserw atorskich, stanow i w a rto ść ku ltu ro w ą w skali lo k a ln e j. O bszary o b ję te strefą „ B ” po w in n y wykazywać cechy n a s tę p u ją c e :
1) historyczne ro zp la n o w a n ie m iasta u le g ło częścio wym m odyfikacjom , rów nież w zakresie przekroju u lic ;
2) zabytkow a za budow a nie tw orzy zwartych zespołów , a le składa się z o b ie k tó w rozproszonych w śród bezsty- lo w e j lu b w spółczesnej za b u d o w y;
3 W kołach konserwatorskich często używa się błędnie sło wa „układ” lub „układ urbanistyczny” zamiast „rozplanowa nie” lub „układ planu” . „U kład urbanistyczny" jest to, mó- więc innymi słowy, układ przestrzenny miasta, a więc twór trójwymiarowy. Użyte w tekście słowo „rekonstrukcja" odno szące się do układu urbanistycznego nie ma oczywiście nic
wspólnego z odtworzeniem historycznych form architektonicz nych, a zwłaszcza wystroju.
4 Jest to stosowane także w Anglii, por.: Protection and C u ltura l A nim ation of Monuments. Sites and H istoric Towns in Europe, 1980, s. 362, plan miasta Faversham.
2. Sandomierz, skala 1:40 000 (wg studium do planu ogólnego opracowanego przez W. Henniga) 2. Sandomierz, scale 1:40,000 (after the study for the general plan, elaborated by W. Henning)
3) w u k ła d z ie terenu zostały znacznie za ta rte daw ne różnice wysokościowe oraz z lik w id o w a n e c ie ki w o d n e i zespoły sta ro d rze w u;
4) p o ja w iły się na tym obszarze o b ie k ty i zespoły w spółczesne, typu „b lo k o w e g o ", d ysh a rm o n izu jq ce z historyczną stru ktu rą m ia s ta ;
5) te o re tyczn ie m ożliwe je s t o d tw o rze n ie na tym o b szarze historycznej e w o lu c ji u k ła d u przestrzennego, ch o ć bez szczegółów dotyczących zabudow y, n a to m ia st m a te ria ln e ubytki i z n ie kszta łce n ia u n ie m o ż li
w ia ją fizyczną reko n stru kcję historycznego u k ła d u u r banistycznego.
S trefa „ B ” o b e jm u je w ię c obszar, na którym o c h ro n ie ko nserw atorskiej p o d le g a ją zachow ane ele m e n ty za bytkow e oraz u kła d przestrzenny w zakresie ro z p la n o w a n ia , skali i brył zabudow y. Dopuszcza się m ożli wość koegzystencji e le m e n tó w kom pozycji historycznej
i w spółczesnej.
R ewaloryzacja obszarów strefy „ B ” p o le ga n a :
ożli-w osciq m o d y fik a c ji ich p rze kro ju na k ró tk ic h o d c in kach ;
2) na re s ta u ra c ji m o d e rn iz a c ji te c h n ic z n e j o biektów zabytkowych, z d ostosow aniem ich fu n k c ji do ich w a r tości kulturow ych i przestrzennych, z m ożliw ością m o d yfik a c ji w zakresie u żytkow ania p o d d a szy;
3) na d o sto so w a n iu n o w e j za b u d o w y d o historycznej kom pozycji urb a n istyczn e j w zakresie sk a li i bryły z m ożliw ością m o d y fik a c ji wysokości z a b u d o w y ;
4) na usunięciu lu b o d p o w ie d n ie j p rz e b u d o w ie o b ie k tów dysharm onizujących, zwłaszcza u n ie m o żliw ia ją cych ekspozycję zespołu strefy „ A ” ;
5) na e w e n tu a ln e j re k o n s tru k c ji nie is tn ie ją c y c h fra g m entów historycznej kom pozycji przestrzennej lu b za znaczeniu ich śladów .
Strefa „K”
Strefa ,,K” p o w in n a o b e jm o w a ć te re n y o n a s tę p u ją cych cechach :
1) z a w ie ra ją ce zabytkow e elem enty u kła d u prze strzennego te re n u (np. ja ry, skarpy), k ra jo b ra z u urzą dzonego (np. p a rki, skwery, k a n a ły) i n a tu ra ln e g o (np. zespoły starodrzew u, cieki i akw eny w o d n e );
2) tereny o tw a rte , za w ie ra ją c e n ie za bytko w e elem enty krajobrazow e, je ż e li s ta n o w ią in te re s u ją c e estetycznie u z u p e łn ie n ie s ą s ia d u ją c e g o zespołu z a b ytko w e g o ; 3) tereny o tw a rte (a n a w e t częściowo zabudow ane), jeżeli sta n o w iły część historycznej kom pozycji k ra jo brazu, której elem enty u le g ły zniszczeniu, a le pow inny być o dtw orzone ze w zg lę d u na w a rto ś ć historyczną (np. b a ro ko w e j).
Strefa „ K ” może w ię c z n a jd o w a ć się z a ró w n o w mieś cie, ja k i je g o o toczeniu. R ew aloryzacja tych terenów p o le ga n a :
1) re sta u ra cji i re ko n stru kcji historycznych, k ra jo b ra z o wych założeń urbanistycznych (np. barokow ych, rezy- d e n cjo n a ln ych , dziew ię tn a sto w ie czn ych p a rk ó w a n g ie l skich), tj. na konserw acji zachow anych e lem entów za bytkowych u k ła d u te re n u , zieleni, c ie k ó w i zb io rn ikó w w odnych, na u su n ięciu e le m e n tó w zniekształcających historyczne założenia oraz na o d tw o rz e n iu elem entów zniszczonych ;
2) na konserw acji kra jo b ra z u n a tu ra ln e g o zw iązanego przestrzennie z historycznym założeniem urbanistycz nym (np. skarpy nadrzecznej), na u w o ln ie n iu je g o o b szaru od e le m e n tó w d y s h a rm o nizu ją cych , na rekulty w a c ji fra g m e n tó w zniszczonych, na w p ro w a d z e n iu no wych elem entów krajobrazow ych, podnoszących estety czne w artości tych te re n ó w i p o d kre śla ją cych ich związek przestrzenny z historycznym założeniem u rb a nistycznym ;
3) na zw iększeniu lu b w p ro w a d z e n iu fu n k c ji o g ó ln o społecznych (re kreacyjnych lu b re p re ze nta cyjn ych ) pod w arunkiem należytego zab e zp ie cze n ia zabytkowych w artości tych te re n ó w przed zniszczeniem lu b znie kształceniem , zwłaszcza w o d n ie s ie n iu do terenów m ających c h a ra k te r p o m n ikó w h is to rii (np. zabytko wych cm entarzy).
Strefa „ W ”
Strefa „ W ” o b e jm u je tereny o stw ie rd zo n e j za w a rto ści reliktów a rch e o lo g iczn ych p o d le g a ją c y c h fo rm a ln ie o ch ro n ie konserw atorskiej, np. g ro d ziska , tereny zbu
rzonych fo rty fik a c ji i inne.
Na obszarach strefy „ W ” p o w in n a być zakazana wszelka d z ia ła ln o ś ć b u d o w la n a nie zw ią za n a bezpo średnio z rew a lo ryza cją tych terenów . D opuszczalne
są d z ia ła n ia o g ra n iczo n e , p o le g a ją c e n a :
1) ko n se rw a cji zachow anych fra g m e n tó w zabytkow ych, ich ekspozycji w te re n ie w celu zaznaczenia ich ś la dów , tj. d z ia ła ń związanych z konserw acją tzw. trw a łych ruin. D z ia ła ln o ś ć ta może być p o d ję ta d o p ie ro po p rz e p ro w a d ze n iu szczegółowych b a d a ń a rc h ite k to nicznych ;
2) p o zo sta w ie n iu tych te re n ó w ja k o otw artych, p e ł niących fu n k c je m uzealne lu b rekreacyjne.
Strefa „E”
S trefa ,,E” p o w in n a o b e jm o w a ć obszar pozostający w zasadzie poza historycznym zespołem u rb a n istycz nym i bez w a rto ści zabytkow ej w sensie u rb a n istycz nym, ja k k o lw ie k może za w ie ra ć pojedyncze o b ie k ty za bytkowe. O b s z a r te n p o w in ie n być o b ję ty o c h ro n ą konserw atorską ja k o m iejsce ekspozycji zespołu za bytkow ego (o b ję te g o innym i strefam i ochrony), tj. m iejsce z a p e w n ia ją c e m ożliw ość je g o w id o k u z d a l szych o d le g ło ś c i.
W strefie „E ” p o w in n o obow iązyw ać tylko je d n o wy m a g a n ie k o n se rw a to rskie : zakaz w znoszenia b u d y n ków o wysokości p rze kra cza ją ce j g a b a ry t u sta lo n y przez w ła d ze konserw atorskie.
W yznaczenie g ra n ic strefy „E ” je s t zależne od w ie l kości i b o g a c tw a sylwety zespołu zabytkow ego, od rozłożenia a k c e n tó w d o m in u ją c y c h , w reszcie od u ks z ta łto w a n ia te re n u , na którym położony je s t za b yt kowy zespół oraz tereny o ta cza ją ce . W yznaczenie g ra n ic strefy „E ” nie może p o le g a ć na o to cze n iu h i storycznego zespołu kilkusetm etrow ym „k o łn ie rz e m ", co może sta n o w ić przeszkodę d la dalszego, p ra w i d ło w e g o rozw oju przestrzennego, zwłaszcza m ia st m a łych. N ależy w ziąć pod uw agę je d y n ie w yb ra n e p u n kty i k ie ru n k i, n a jle p ie j — najciekaw sze pod w zględem w idokow ym , przede wszystkim od strony głów nych d o ja zd ó w , a g ra n ic e strefy ekspozycji fo rm o w a ć na kształt k lin ó w rozszerzających się od w y b ra n e g o p u n ktu na drodze w y lo to w e j ku zabytkow em u centrum .
Strefa „ O W ”
Strefa „ O W " o b e jm u je te re n y o d o m n ie m a n e j, na> p o d staw ie b a d a ń lu b innych wskazówek, zaw artości w aż nych re lik tó w a rch e o lo g iczn ych , a zatem tereny zastrze żone ja k o te re n y o b s e rw a c ji a rc h e o lo g ic z n e j, a je j g ra nice p o w in n y być wyznaczone na po d sta w ie o p in ii spe cja lis tó w , a rc h e o lo g ó w i historyków.
N a obszarach strefy „ O W ” wszelka d z ia ła ln o ś ć in w e stycyjna musi być d o ko n yw a n a pod nadzorem a rc h e o lo g iczn o -ko n se rw a to rskim . W razie stw ierdzenia re lik tó w a rch e o lo g iczn ych w szelkie p race b u d o w la n e p o w in ny być przerw ane, a teren u d o stę p n io n y d o b a d a ń a rch e o lo g iczn ych . W yn ik i tych ba d a ń p o w in n y decy d o w a ć o m ożliw ości k o n tyn u o w a n ia prac, e w e n tu a ln ie o ich z a n ie c h a n iu i zm ia n ie przeznaczenia tere n ó w . N a o bszarach strefy „ O W ” należy u n ika ć lo k a liz o w a nia inw estycji w ie lk o k u b a tu ro w y c h i w ym a g a ją cych szczególnych w a ru n k ó w p o sa d o w ie n ia (np. p a lo w a n ia ).
U wagi końcowe
W yznaczenie stre f ochrony, będące form alnym aktem urzędowym , łączy się w oczywisty sposób z o kreśleniem p ra ro g a ty w i o b o w ią zkó w konserw atorskich. D la te g o po w in n o być d o k o n a n e z p e łn ą św iadom ością wszyst kich skutków , ja k ie te n a kt p o c ią g a za sobą d la b ie żącej d z ia ła ln o ś c i służby konserw atorskiej oraz innych zainte re so w a n ych osób i in stytu cji, a także w ś w ia d o mości zasadności te j decyzji w św ietle rzeczywistych w a rto ści zabytkow ych zespołów urbanistycznych. W yzn a
czenie stref och ro n y konserw atorskiej po w in n o w ięc być d o k o n a n e pod kątem o g ra n ic z e n ia o bszarów p o d le g a ją cych o c h ro n ie konserw atorskiej do tych terenów , k tó re :
1. M a ją rzeczywiste w a rto ści zabytkow e pod w zględem urbanistycznym , w yra ża ją ce się w trójw ym iarow ym u k s zta łto w a n iu e le m e n tó w historycznej kom pozycji prze strzennej, n ie ko n ie czn ie złożonej z o b ie któ w za b ytko wych. Sam p rzebieg u lic i dróg, n a w e t je ś li b ie g n ą h i storycznymi tra sa m i, bez za ch o w an ia d a w n ej szerokości m iędzy o d p o w ie d n io ukształtow anym i ścianam i z a b u dowy, nie może być uznany za zabytek w sensie u rb a nistycznym, je s t tylko reliktem historycznym, in te re s u ją cym d la b a d a ń naukow ych. Tereny, o których mowa, o b ję te są o c h ro n ą w ram ach stref „ А " , „ В " , „ K " , „ W ” . Rygory konserw atorskie pow inny być określone w te k stach p la n ó w za g o sp o d a ro w a n ia przestrzennego, a ich łą czn e g ra n ic e p o w in n y być w rysowane na plansze po dstaw ow e pla n ów .
2. S ta n o w ią n iezbędne zabezpieczenie d la należytego o d d z ia ły w a n ia w a rto ści przestrzennych zabytkow ego ze społu urb a n istyczn e g o na je g o otoczenie o ra z dla u c h ro n ie n ia te g o zespołu przed dzia ła n ie m otoczenia ob n iżają cym je g o w a rto ści kulturow e. Są to w ię c o b szary p o d le g a ją c e in g e re n c ji konserw atorskiej, a je j za kres p o w in ie n być określony w tekstach p la n ó w z a g o s p o d a ro w a n ia przestrzennego.
Strefy ochrony ko n se rw a to rskie j nie p o w in n y o b e jm o w ać te re n ó w nie s p e łn ia ją cych tych w a ru n kó w , mimo że w ykazują o ne w a rto ści plastyczno-krajobrazow e. W a rto ści e stetyczno-kulturow e tych te re n ó w p o w in n ' być c h ro n io n e przez służbę a rc h ite k to n ic z n ą , z racji swego zaw odu pre d ysp o n o w a n ą do w ra żliw o ści este tycznej oraz o b o w ią z a n ą do d z ia ła n ia na rzecz prze strzennych w a rto ści k ra jo b ra zu , także m ie jskie g o . O czy wisty w yją te k s ta n o w ią je d y n ie zabytkow e o b ie k ty roz proszone poza strefam i ochrony, o b ję te niezależnie o c h ro n ą konserw atorską.
N a koniec należy zastrzec, że w yznaczenie s tre f o c h ro ny konserw atorskiej na obszarach zabytkow ych zespo łó w urbanistycznych oraz zw iązane z nim i u s ta le n ia za sad in g e re n c ji konserw atorskiej może p o d le g a ć o k re sowej w e ry fik a c ji oraz e w e n tu a ln e j m o d y fik a c ji. Postę py wiedzy we wszystkich d zie d zin a ch n a u ki związanych z d z ia ła ln o ś c ią konserw atorską oraz o g ó ln y rozw ój k u l tury, rozwój za g o s p o d a ro w a n ia przestrzennego miast b ęd ą w ym agały okresowych a k tu a liz a c ji usta le ń ko n serw atorskich. D z ia ła n ia te p o w in n y ko re sp o n d o w a ć w czasie z a k tu a liz a c ją o g ó lnych i szczegółowych pla n ów za g o s p o d a ro w a n ia przestrzennego.
d r inż. arch. M ic h a ł W itwicki Zespół Ekspertów Międzyresortowej K om isji ds. Rewaloryzacji Miast i Zespołów Staromiejskich Warszawa
ZONES UNDER CONSERVATORS’ PROTECTION (CHARACTERISTIC FEATURES OF PROTECTED ZONES, DEMARCATION OF BORDER-LINES OF THE ZONES, BASIC CONSERVATION GUIDE-LINES)
Conservation policy pursued in the field of the protection of old town complexes is based on the results of specia- listic historic and urban studies. Their final task is to set guide-lines in the field of the protection and rehabilitation of old complexes. These guide-lines, approved by conser vation authorities, have become obligatory for all people and organizations that operate on protected areas.
The basic of the guide-lines is a demarcation of the bor der of the territories on which preserved historic elements of the layout, buildings, land arrangement and landscape create complexes with clear features of historic urban set ting, which makes them stand out of the entity of the stru cture of a modern town. Despite the fact that historic and urban studies have been carried out for many years, i.e. since 1953, until today there is no uniform approach to the method of demarcating zones to be protected. This report, employing hitherto practical experience defines pre cisely principles of a selection of 4 zones to be included into conservators' protection and 2 zones of conservators’ interference differing according to their characteristic fea tures. The article sets also out general conservation guide lines for all land activities on these areas.
Zone „A ” covers the area which is a separate organized structural entity based on a historic urban setting {as a rule composed of the layers from different epochs, one of which became the core of the composition or left a par ticular hall-mark). Distortions in the historic setting are in significant and It is possible to restitute its most important elements. Zone „A ” usually covers the historic centre of the town.
The area covered by zone „A " should be the ground for the restoration of preserved old elements as well as for the restitution of the complex, i.e. the return to former ur ban rigours consisting, i.a., in:
a) preservation of a historic layout while reconstructing ele ments abolished in the 19th and 20th centuries, mainte nance of the width of the streets and similar height of buildings’ walls,
b) cleaning and, if possible, restitution, even if partial, of the grounds on which former fortifications and defences were established,
c) restoration and modernization of old buildings, adjust
ment of new buildings complementary to old ones with re gard to the scale, body and architectural divisions, the re moval of disharmonizing structures,
d) adaptation of contemporary functions to spatial values of individual buildings and the entire complex as well as the removal of redundunt functions,
e) carrying out complex archaeological work.
Zone „В " covers the area that has been subjected to far- going transformations of the historic structure. The course and cross-section of streets partially changed, historic struc tures dispersed amongst new buildings, the old land layout largely effaced; it is not possible to restitute there the former urban setting.
The area is often a passing place between the old centre and new housing estates.
The area covered by zone „В ” should be regarded as the ground for a harmonous co-existence between preserved and restored structures and elements of a historic arrangement and modern spatial forms.
Zone „ К ” covers the areas of a historic landscape both man-made (parks and squares) and natural (escarpments, old trees) and such open fields which represent aesthetical ly interesting complement to a historic town complex. H i storic landscape compositions found on these areas should be subjected to restoration and restitution, while natural landscape should be rehabilitated.
Zone „W ” covers the areas of confirmed archaeological relics. As a rule, these areas are excluded from any inve stments and may be developed only according to detailed conservation instructions.
Zone „O W " covers the areas of alleged archaeological re lics, on which any constructional undertaking should be executed under conservators’ control.
Zone „Е " covers the areas which make possible a display of characteristic elements of the historic complex. They usually are associated with access roads and it is not allowed to raise there structures that would exceed a spe cified height.
Beyond the zones comprising urban complex there may be found here and there individual historic structures. They are also included into conservators’ protection on the strength of the law on the protection of cultural property.
