Odkrycie i konserwacja renesansowej polichromii w kościele parafialnym w Polnej (pow. Gorlice)

Zofia Śliwianka-Dziurawcowa

Odkrycie i konserwacja

renesansowej polichromii w kościele

parafialnym w Polnej (pow. Gorlice)

KOMUNIKATY, DYSKU SJE

1. Polna pow. Gorlice, kościół par., w id o k od północy

1. Polna, G orlice d ist­ rict; parish church as seen fro m th e north

ZOFIA ŚLIWIANKA-DZIURAWCOWA

ODKRYCIE I KONSERWACJA RENESANSOWEJ POLICHROMII W KOŚCIELE PARAFIALNYM W POLNEJ (POW. GORLICE)

W ro k u 1960 na polecenie W ojewódzkiego K on­ serw ato ra Zabytków w Rzeszowie przep ro w a­ dzono b adan ia w kościele d rew nianym w P ol­ nej. Kościół ten nie był w ciągnięty do re je stru zabytków , poniew aż już w roku 1898 został opisany jako „budynek nowszy n ie typow y. W ew nątrz bez w ażnych szczegółów” 1. Robił w rażenie bezstylow ego, dla pewności jednak postanow iono w ykonać odkryw ki, aby sp ra w ­

dzić, czy nie ma polichrom ii.

Kościół p.w. św. A ndrzeja istniał już za czasów Długosza, o czym mówi w zm ianka z d atą 14812.

1 „Tek,a Grona Kons. G alicji Zach.” t. I. s. 152, 153. 2 „Liber B eneficiu ” t. II s. 254 oraz „Reg. pob. pow. Bieckiego” z 1481 r.

W h erb arzu Bonieckiego jako d a tę jego fu n d a ­ cji w ym ienia się rok 1397 3, co w y d aje się b a r­ dzo praw dopodobne. Z kro nik i kościelnej do­ w iadujem y się, że w 1900 r. przeprow adzono g ru n to w n y rem o n t kościoła; przedłużono n a­ wę kosztem wieży, lik w id u jąc tę o statnią; ty m sam ym zew n ętrzn a sy lw etk a kościoła w y d łu ­ żyła się niep ro po rcjo naln ie do całości b u d ynk u (il. 1). B rak w tym układzie architek ton iczny m elem entu pionowego, jak im jest wieża, sp raw ia w rażenie bezstylow ości budynku. Kościół jest jednonaw ow y, orientow any. P re zb iteriu m za­ m knięte w ielobocznie (trzy ścianki). Od

półno-3 „Herbarz Bonieckiego (1899) s. 91; „Słownik Geogra­ ficzny Królestw a Polskiego”, t. VIII, 1887, s. 588, 589.

2. Polna, kościół, fra g ­ m e n t polichrom ii z X V I I I w.

2. Polna, parish church — fra g m e n t o f p o ly ­ chrom ie painting fro m th e 18th c e n tu ry

3. Polna, kościół, fra g m e n t sc en y „ Z m a rtw y c h w sta ­ nia" z p o lich ro m ii ren esa n so w ej, stan po odsłonięciu 3. Polna, parish church — fra g m e n t of th e scene of ”R e su r re c tio n ” fro m the R enaissance p o lychrom ie pa in tin g in its state a fte r its exposure

cy przylega do niego zak ry stia z k ru c h tą (obie drew niane). Od południa je s t drugie w ejście do naw y przez kru ch tę, rów nież drew nianą. Obie te k ru c h ty w yglądają na przybudów ki w zniesione rów nocześnie z n a jsta rsz ą częścią kościoła, tj. z p rezb iteriu m i połow ą obecnej naw y. Ściana zachodnia w raz z kru ch tą, głów­ nym i drzw iam i, chórem i połow ą ścian naw y są nowsze, praw dopodobnie dobudow ane w 1900 r.

R em ont kościoła w 1900 r. nie ograniczył się tylko do p rzedłu żenia go i do likw idacji wieży. Z m odyfikow ano także w nętrze, szalując deska­ mi ściany, praw dopodobnie u sunięto deski stropow e polichrom ow ane i założono n o w e 4. W p rez b ite riu m w ykonano z desek „fa se tę ”, k tó ra poprzez sw ój łuk spraw iała, że przejście od stro p u do ścian było zaokrąglone, a nie pod k ątem prostym . W ycięto oryg in aln ą b elkę tę ­ czową, a belki n ad nią, pod stropem , obudo­ w ano w form ie łuku. P raw dopodobnie rów nież wówczas w ypiłow ano m alow any siestrzan w prezb iteriu m , którego końce tk w ią w ścianach 5.

4 W czasie zd ejm ow ania szalunku z desek w p re z b i­ te riu m n atra fio n o na fra g m e n t deski stro p o w ej poli­ chrom ow anej, p rzy b itej na belkach ściany północnej w celu w y p ełn ien ia pu steg o m iejsca pod szalunkiem . N a desce były w idoczne fra g m en ty o rn am e tn u ro ślin ­ nego.

5 S iestrz an odszukano na strychu, gdzie — po p rz e p iło ­ w an iu w zdłuż n a pół — służy jako k ro k iew w w ią ­ zaniu dachow ym . Po zdjęciu desek z łu k u tęczy stw ierdzono, że zachow ały się d w ie nie m alow ane górne b elki tęczy, p raw dopodobnie ociosane w czasie przebudow y. D olna b elk a tęczy, m alow ana i p ro filo ­ w a n a (końce tk w ią w ścianach) została w ycięta.

Obito deskam i okna i drzw i sta ra ją c się w szyst­ kie e lem en ty architektoniczne podporządko­ wać pod jed en szablon. Szalunek z desek w y ­ konano bardzo sta ra n n ie , deski były strugane, łączone w pionie n a w pust, dołem i górą p rzy ­ bite listw ą. Szalunek w ew nętrzn y nie był m alo­ w any. Z prezb iterium , na ścianie północnej z praw ej stro n y ołtarza, trzy deski szalunku były przepiłow ane w poziom ie w form ie usko­ ku. Tylko ta m m ożna się było dostać do belek nie ru jn u ją c ścian, w ty m więc m iejscu zdjęto szalunek w celu dokonania badań polichrom ii. Po usunięciu desek ukazały się frag m en ty m a­ lowideł. K oło drzw i do zakrystii także n a tra fio ­ no na m alow idło, a ponadto na m ałe, późnogo- tyckie okienko zam knięte łukiem w kształcie oślego grzbietu. Po zdjęciu desek w kilku m iej­ scach ukazały się frag m en ty polichrom ii um oż­ liw iające odczytanie całej dekoracji w nętrza, z X V III w. G łów nym elem entem tej dekoracji b y ły k anelow ane kolum ny z głowicam i w stylu k ory n ckim (il. 2), u góry pow iązane festonam i, stojące na podstaw ie złożonej z pro sto k ątny ch kostek. Pom iędzy kolum nam i n a ścianie pół­ nocnej nam alow ane były p rostok ątn e ślepe okna, u jęte graficznie, z płaską podm alówką. Tło polichrom ii architek to n icznej perłow e, na nim ko lum n y w kolorze złotego ugru, p o tra k ­ tow ane rów nież linearnie. Stylobat w kolorze złam anej zieleni; ry su n ek kostek w ykonany ciem nym brązem (um bra palona z czernią). Festony w kolorze zielono-popielatym . Pozor­ na w ypukłość tej dekoracji podkreślona jest

rysunkiem . O kna ślepe, m alow ane błękitem , z ciem nobłękitnym i drobnym i podziałam i. W czasie badań w stęp n y ch odkryto na ścia­ n ach 4 w arstw y, k tó re w układzie chronolo­ gicznym w y g ląd ają następująco: 1) W arstw a k leju roślinnego (k lajster z bardzo grubej m ą­ ki). R esztki tej zap raw y znaleziono w w ięk­ szych ilościach w zagłębieniach drew na, gdzie — w raz z gliną — m iała spełniać funkcję kitu. Ta w a rstw a była niew idoczna pod m alo­ w idłem . 2) W arstw a polichrom ii tem perow ej, najstarsza. 3) W arstw a klejów ki w kolorze roz- bielonej u m b ry n a tu ra ln e j. 4) W arstw a poli­ chrom ii arch itek to n iczn ej z X V III w., przysło­ n ięta szalunkiem z desek. W czasie dalszych badań od k ryto pod szalunkiem i przem alów ką na ścianie północnej fra g m en ty polichrom ii tem perow ej, n a jsta rsz ej, o m otyw ach fig u ra l­ nych i roślinnych. Stw ierdzono, że polichrom ia ta przechodzi w głąb późnogotyckiego okienka. O dkrycia te skłoniły do dokładnego zbadania h isto rii kościoła w Polnej. Zw rócono się p rze ­ de w szystkim do źródeł archiw alnych. Odszu­ kano w foliale „T ilicans” , zn ajd ującym się w A rchiw um K u rii M etro p olitarn ej w K rakow ie, w izytację J a n a Januszew skiego z roku 1607, w k tó ry m czytam y: ...kościół drewniany... był

m alow an y — na jed n ej stronie [ścianie —

przyp. red.] miał m alowaną historię kościoła

i sceny M ęki Pańskiej na drugiej Sąd Ostatecz­ ny. N atom iast w izy tacja bpa. Tylickiego z roku

4. Polna, kościół, p re­ zb iteriu m z polichrom ią renesansow ą, sta n po kon serw a cji

4. Polna, parish church

— sa n c t u a r y w i t h the Ren aissance p o lych r o - m ic p a in tin g in its s t a ­ te a ft e r c o n se r v a tio n

5. P olna, kościół, fra g m e n t polichrom ii ren esa n so w ej na p ółnocnej ścianie p re zb ite riu m — „ Z w ia sto w a ­ n ie ”, „N a ro d zen ie”, „ B iczow anie”, „C ierniem k o ro ­ no w a n ie”, „Zdjęcie z k r z y ż a ” (zniszczone w y cięciem d rzw i na am bonę), „Złożenie do grobu”, sta n po ko n serw a cji

5. Polna, parish ch u rch — fra g m e n t of th e R en a is­ sance p o lych ro m ie p a in tin g on th e sa n ctu a ry n o rth e rn w all — ’’A n n u n c ia tio n ”, ’’N a tiv ity ”, ’’F la g ella tio n ”, ’’C oronation w ith th e crow n of th o rn s”, ’’D eposition” (dam aged th ro u g h piercing th e door a p ertu re lead­ ing to p u lp it) „ E n to m b m e n t” in th e sta te a fte r con­ serva tio n

6. Polna, kościół, fra g m e n t p olichrom ii renesansow ej na p ółnocnej ścianie p re zb ite riu m — „Pokłon 3 kró ­ li”, „ C hrystus w św ią ty n i”, „ C hrystus przed P iła­ te m ”, „Piłat u m y w a ręce”, „ Z m a rtw yc h w sta n ie”, „ W n ieb o w stą p ien ie”, sta n po ko n serw a cji

6. Polna, parish church — fra g m e n t of th e R en a is­ sance polychrom ie p ainting on th e sanctuary n o rth e rn w all — ’’A d o ra tio n o f M agi”, ’’C hrist in the T e m p le ”, ’’C h rist before P ila te”, ’’Pilate w ashing his h a n d s’, ’’R esu rrec tio n ”, „A scension” in th e state a fte r con­ servation

1608 w ym ien ia w łaścicieli w si i w spom ina, że kościół je s t d rew n iany, znacznie w iększy niż w W ilczyskach i m a ściany w ew n ątrz o k ry te m alow idłam i histories ecclesiastis, Pasione Christis et Judici. W edług rela cji k o n se rw ato ­

rów z końca X IX w . kościół był now szy i bez w ażnych szczegółów.

W czasie dalszych b ad ań należało u stalić, czy p o lichrom ia o d k ry ta w p rez b ite riu m je st tą, o k tó re j jest m ow a w obu w ym ien io ny ch w i­ zytacjach . W ty m celu należało usunąć poli­

* W p o ro zu m ien iu z W ojew ódzkim K o n serw ato re m Z a ­ bytków , m g r J. T u re m , zadecydow ano — p o n ie w a ż b a ­ d an ia sondażow e na c a łe j p o w ierz ch n i ścian z p re z b i­ te riu m w y k az ały obecność p o lic h ro m ii te m p ero w ej

chrom ię arch itek ton iczną z X V III w.6. W yko­ nano d o k u m en tację fotograficzną, zdjęcia po­ m iarow e, z p rzery sem układu kom pozycyjnego, opis sta n u zachow ania oraz sporządzono kopie kolorystyczne frag m en tów m alow idła w skali 1 :1 (głowice kolum n, girlandy, zacheuszki). W czasie b ad a ń okazało się, że polichrom ia tem perow a, podobnie jak klejow a arc h ite k to ­ niczna, z n ajd u je się w yłącznie n a ścianach. D eski stropow e są nowsze, niepolichrom ow ane. P odobna sy tu a c ja była w naw ie z tym , że poli­ chrom ia n a ścianach sięgała do połow y długości

i dostateczn y je j sta n zachow ania ■— odsłonięcie po­ lichrom ii, a przed usunięciem p o lic h ro m ii z X V III w. d okładnie je j zinw entaryzow anie.

7. Polna, kościół, fra g m e n t polichrom ii renesansow ej w n a ro żn iku północnej i w sch o d n iej ściany p re zb i­ te riu m — „W jazd do J e ro zo lim y”, „Ostatnia w ie ­ czerza”, „św. P aw eł”, „św. P io tr”. W ić roślinna z h erb em G ryf, stan po ko n serw a cji

7. Polna, parish church — fra g m e n t of th e R enais­ sance polychrom ie painting w ith in th e corner fo rm ed by th e n o rth e rn and eastern w all o f sanctuary — ’’C hrist a rrivin g to Je ru sa le m ”, „The L ast S u p p e r”, ”S t. P a u l”, ”S t. P eter”; ornam ental runner w ith the co a t-o f-a rm s ”G ry f” (G riffin) in the state a fte r con­ serva tio n

8. Polna, kościół, fra g m e n t p o lichrom ii ren esa n so w ej w na ro żn iku p o łu d n io w ej i w sch o d n iej ściany p re z­ b iteriu m — „ Pojm anie”, „ C hrystus przed K a ifa sze m ”, „Upadek pod k r z y ż e m ”, „Sen Ja k u b a ”, w ić roślinna z h erb em T rą b y

8. Polna, parish church — fra g m e n t o f th e R enais­ sance polychrom ie painting w ith in th e co rn er fo rm e d by the southern and eastern w all o f sanctuary — ’’C a p tiva tio n ”, ”C hrist before C aiaphas”, ’’C hrist fa ll­ ing under th e Cross”, Jacob’s D ream ”, ornam ental ru n n er w ith the c o a t-o f-a rm s ’’T rą b y” (T ru m p e ts)

obecnych ścian naw y; dalsza część naw y jest nowa. Łączna pow ierzchnia ścian polichrom o­ w any ch w p rez b ite riu m w ynosi około 54 m 2. P rzystąp iono do o d k ry w an ia polichrom ii tem ­ perow ej, znajd u jącej się bezpośrednio na d rew ­ nie. W arstw y leżące na polichrom ii usuw ano w odą deszczową za pom ocą m iękkiej gąbki lub w acika. P o obydw u stro n ach ołtarza głównego, na ścianach zam ykających prezb iterium , poli­ chrom ia (przedstaw iająca renesansow ą wić ro ś­ linną) w d użych p a rtia c h nie by ła zam alow ana, natom iast bardzo silnie zabrudzona. K oloryt praw ie nieczytelny, ry sun ek dobrze zacho­ w any.

P race konserw atorsk ie rozpoczęto od usunięcia w całym p rez b ite riu m oszalow ania z desek,

łącznie z fasetą pod strop em , k tó ra p rzy sła n ia ­ ła m alow idło i szpeciła w nętrze. W ykonano in ­ w entary zację architek ton icznej polichrom ii z X V III w. N astępnie p rzystąpio n o do usu w a­ nia przem alow ań wodą deszczową. O dm ytą polichrom ię doczyszczono gum kam i chlebo­ w ym i i u trw a la n o 5% em u lsją w odną polioc­ tan u w in y lu z d od atk iem glikolu p ro p yleno ­ wego (CH3CH/OH/CH2OH), jako śro d k a odka­ żającego. Ogółem w całym p rezb iteriu m od­ k ry to trzydzieści obrazów.

Podczas zdejm ow ania przem alów ek zauważono, że polichrom ia trz y m ała się dość silnie podło­ ża. N ajw iększe uszkodzenia były n a w ypukło­ ściach belek. Odnosiło się w rażenie, że poli­ chrom ia p rzed nałożeniem now ej w a rstw y zo­ stała zszorowana. Zostało to, czego n ie m ożna

było zmyć (il. 3). S ta n zachow ania w a rstw y m alarsk iej był bardzo zły (około 50% znisz­ czeń). Do uszkodzenia polichrom ii przyczyniło się rów nież zerw anie zetlały ch pasków tk an in (stare o rn aty ) i p łó tn a n a k lejo n y ch n a m iej­ scach spoin b elek i na sękach drew na. P aski te zerw ano p rzed nałożeniem now ej w a rstw y polichrom ii; pozostały tylk o ich resztk i. Poli­ chro m ia n a ścianie południow ej b y ła bard ziej zniszczona niż n a północnej. Zniszczone były także duże pow ierzchnie drew na. Po obydw u stro n ach o łta rza głównego stały ław k i k o lato r- skie — aby je ta m pom ieścić w yciosano na głębokość 5 cm belki w raz z polichrom ią. Aby u zupełnić uszkodzoną w ty m m iejscu lam p erię u b y tek belki w ypełniono deską jodłow ą. B el­ ki pod su fitem b y ły zaatakow ane przez owady, p od w aliny n a to m ia st przez grzyb. B elki nisz­ czone przez ow ady nasycono z obydw u stro n trito k sem . Zabieg w yk o nano przed usunięciem przem alów ki. P o d w alin y zaim pregnow ano X y- lam ite m Ż eg larsk im bezbarw nym . W ypróch- niałe p odw aliny (dwie belki) od s tro n y za­ k ry stii, podm uro w ane już daw niej cegłą, w y­ rów nano i założono g rub ą deską m odrzew io­ wą. Po odsłonięciu desek n a odrzw iach do za­ k ry stii i na o knach okazało się, że p olichrom o­ w ane okna o w y k ro ju późnogotyekim (ośli grzbiet) są zniszczone przez w y rąb anie. W cza­ sie k o n se rw ac ji odkryto dodatkow o dwa okna — jedno m aleńkie do zak ry stii, d rugie duże za głów nym ołtarzem (obecnie przy sło ­ nięte szalunkiem od zew n ątrz i w ypełnione belkam i). Z niszczenia w oknach u su n ięto przez uzup ełn ien ie u b y tk ó w now ym d rew nem i w y ­ punktow ano.

Po zdjęciu przem alów ek, zabezpieczeniu d rew ­ na i uzu p ełn ien iu u b y tkó w p rzystąp io n o do za­ k leja n ia szpar m iędzy belk am i pask am i sp ra ­ nego lnianego p łó tn a. P rz ed p u n k to w an iem paski p łó tn a zagru nto w an o zap raw ą k lejow o- k red o w ą z n iew ielkim dodatkiem fenolu. N a­ stęp n ie przystąpiono do p u n k to w a n ia i częś­ ciowej re k o n stru k c ji polichrom ii. Do p u n k to ­ w ania użyto farb w proszk u ucieran ych z wo­ dą, a n astęp n ie łączonych ze spoiw em tem p e­ row ym , jajow y m . P rz y ję to sy stem p u n k to w a ­ nia k reską, zgodnie z k ieru n k iem słojów d rew ­ na czy li poziomo. P rz y re k o n stru k c ji staran o się m aksym alnie w ydobyć s ta n p ierw o tn y . Od­ czytano i odtw orzono ra p o rt o rn am en tu ro ślin ­ nego n a lam p erii, k tó ry n astęp n ie został po­ w tórzon y zgodnie z ocalałym i resztk am i a u te n ­ tycznego. K om pozycje fig u ra ln e n a ścianie po­ łu dn io w ej i w schodniej b y ły pozbaw ione ko­ loru; c z y te ln y był (po zm oczeniu belek) tylko ry su n e k oraz kolory b iały i czerw ony. K olor czerw ony połączył się chem icznie z przem alów - k ą i na pow ierzchn i tw o rzy ł w a rstw ę zielon- kaw obiałą. N alot ten m ożna było u su n ąć z f a r ­ by ty lk o m echanicznie. A naliza chem iczna b arw nik ów w y kazała, że b y ły one pochodze­ nia m in eralnego i organicznego (czerń).

40

P race k onserw atorsk ie przebiegały w dwóch etapach: w pierw szym przeprow adzono b ada­ nia i konserw ację polichrom ii prezb iteriu m (il. 4), w d ru gim — ko n serw ację i re k o n stru k ­ cję polichrom ii w naw ie oraz na stropach. Po zakończeniu konserw acji polichrom ii na ścianach p rez b ite riu m w yłonił się problem uporządkow ania w nętrza, poniew aż strop był z surow ych desek, wobec czego nie nadaw ał się do ekspozycji. W pierw szej fazie, w po­ ro zum ieniu z W ojew ódzkim K on serw atorem Z abytków , założono strop zapraw ą klejow o- k redow ą w kolorze zbliżonym do koloru tła ścian. W ten sposób zam knięto pierw szy etap p rac k o nserw atorskich, których w ynikiem b y ­ ło odsłonięcie polichrom ii z ty pu tzw. „Biblia P a u p e ru m ”, sk ład ającej się z trzy d ziestu kom ­ pozycji. Na ścianie północnej zakom oonow ane są one w trzech pasach. Są to p ro sto k ąty zbli­ żone do k w a d ra tu , zam knięte ram ką z orn a­ m en tem w form ie listków łuskow ato zachodzą­ cych n a siebie, w m iejscach przecięć zw iązane kw iatkiem . W ram ach ty ch um ieszczone są sce­ ny z życia C h ry stu sa i sceny Męki P ańskiej (il. il. 5, 6). Z lew ej stro n y ołtarza m iędzy drzw iam i do zak ry stii nam alow ane są duże (na wysokość dw óch pasów) postacie św P io tra i P a w ła (il. 7). Ściana w schodnia ozdobiona j°st orn am en tem roślin n y m (wić) i herbam i fu n d a ­ torów . P o d stropem z n ajd u ją się sceny z Męki P ań sk iej, dołem — lam peria z m otyw am i ro ś­ lin n y m i (il. il. 8, 9). Ściana południow a nie m ogła być ta k zakom ponow ana jak północna, poniew aż są w n iej w ycięte dw a okna. Górą przebiega pas p rzedstaw ień Meki P ańskiej. B liżej o łta rza jest kom pozycja (średniej w iel­ kości w sto su n k u do innych) „U padek pod K rzyżem ” , pod n ią „Sen J a k u b a ” fik 8). M ię­ dzy oknam i scena o treści n ieczytelnej (dwie postacie), a dalej trz y postacie, treść także n ie ­ czytelna. Pod oknam i kom pozycja o w ydłużo­ nym kształcie p rzed staw iająca postać fsylw e- ta) o p a rtą na lasce i dziecko (am orekł b aw iąc0 się grzechotką: w tle dwie lite ry duże S A (praw dopodobnie oznaczające św. A ugustyna lub też sy g n a tu ra au to ra polichrom ii). Poza tym i litera m i jest jeszcze słowo „p lena” na scenie „Z w iasto w ania” i duża lite ra G nad h e r­ bem G ryf. O sta tn ią kom pozycją w n rezb ite- rium , p a trz ąc od lew ej stro nv ścian y północnej, jest ry ce rz klęczący prz°d Bogiem Ojcem w y ­ łan iający m się z chm ur. Polichrom ia, p ierw o t­ nie bardzo kolorow a Пак w ynika z resztek — cynober, grynszpan. biel ołowiowa, u m b ra n a ­ tu ra ln a , u m b ra nalona, żółta, chrom ow a, u l­ tra m a ry n a , ziel°ń szm aragdow a, czerń i ugier), b yła dobra technicznie i pieknie nam alow ana, w a rto więc bvło — pom im o tak w ielkich zniszczeń — zakonserw ow ać ją. O becnie ze w zględu na duże u b y tk i kolo ry t jej nie jest aż tak intensyw n y, niem niej jest w ystarczająco czytelny.

R esztki polichrom ii tem perow ej na północnej ścianie naw y okazały się absolutnie nie do od­

9. Polna, kościół, fra g ­ m en t la m perii z orna­ m en te m ro ślin n ym w p rezb iteriu m , stan po ko n serw acji

9. Polna, parish church — fra g m e n t of the sanctuary w ainscot w ith o rn a m en ta l runners in th e state a fte r conser­ va tio n

czytania. O dkryw ki w ykonano w taki sposób, by nie uszkodzić zasadniczych elem entów po­ lichrom ii z X V III w. S tro p w nawie, podobnie ja k w prezbiteriu m , był połączony ze ścianam i zaokrągloną fasetą przechodzącą w w ąskie za- skrzynienie. Pod zaskrzynieniem była także faseta p rzy słan iająca malowidło. W narożni­ kach, gdzie p rezb iteriu m łączy się z naw ą, był p rzeprow adzony ściąg m etalow y wiążący koś­ ciół na szerokość. Na sk u tek obniżenia się pod­ w aliny, czy też z jakiś innych przyczyn ściąg ten przebiegał nie w poziomie, ale z różnicą około 20 cm w jedn y m narożniku.

W porozum ieniu z W ojew ódzkim K onserw ato­ re m Z abytków postanow iono usunąć szalu­ nek z całej naw y i zrekonstruow ać polichrom ię w naw ie w edług polichrom ii z X V III w. P rzed ­ staw iono dw ie w ersje p ro je k tu rek o n stru k cji stro pu w prezb iteriu m i w nawie. Jed n a w e r­ sja — to całkow icie nowoczesne . rozw iązanie kom pozycyjne, druga — naw iązanie do epoki i do poszczególnych m otyw ów istn iejący ch po­ lichrom ii. O statecznie zatw ierdzono p ro jek t, w k tó ry m w p rezb iteriu m na stropie powtórzono zm niejszony ra p o rt o rn am e n tu roślinnego z lam perii, u nikając w prow adzania now ych elem entów dek oracyjnych. W naw ie n ato m iast postanow iono zakonserw ow ać istn iejącą p o li­ chrom ię z X V III w., a na reszcie ścian pow tó­ rzyć m alow idło architektoniczne w raz z za- c h e u sz k a m i7. W ten sposób rozbije się w y d łu ­ żoną płaszczyznę ścian. Na stropie w ykorzy­

stano także zasadnicze ele m en ty d ekoracyjne ze ścian, z k tórych utw orzono iluzjonistyczne m alow idło architek to n iczne z w idokiem na o tw a rte niebo z ch m uram i i p u ttam i. W ten sposób uzyskano polichrom ię, w któ rej je d y ­ nym i elem entam i dodanym i do kom pozycji b y ły geom etryczne k aseto n y pod zaskrzynie­ niem , cztery w azony z kw iatam i i p u tta (il. 10). Jednakże h a rm o n ijn a całość tej kom pozycji została zachw iana przez fakt, że n a ścianie p o ­ łudniow ej, nad w ejściem do k ru ch ty , znalezio­ no resztk i polichrom ii z XVI w., możliwe do odczytania — scena ścięcia św. Ja n a. P olichro­ m ię tę zrekonstruow ano.

Oprócz p rac p rzy polichrom ii spowodow ano jeszcze inne zm iany w kościele. W iszący k rzy ­ wo ściąg m etalow y w zm ocniono, osadzono na nowo w m iejscu pierw otnej tęczy i obudowano m odrzew iow ym i deskam i z odpow iednim p ro ­ filem ; na nim um ieszczono krucy fik s, w iszący dotychczas na bocznej ścianie (ii. 10). R enesan­ sowa polichrom ia w kościele w Polnej odpo­ w iada w pełni opisom z aw arty m w w izytacjach z ro k u 1607 i 1608. Ma po nadto dodatkow e ele­ m enty d e k o racy jn e pozw alające n a datow anie: w w iciach o rn am en tu roślinnego z praw ej stro n y ołtarza zn ajd uje się h erb G ryf (nad nim duża litera G), z lew ej h erb T rąby. H erby te pozw oliły na odszukanie w archiw aliach w zm ianki, że od ro k u 1481— 1561 wieś P olna była w łasnością Szym ona G ładysza pisarza grodzkiego i spiskiego, herb u G ryf, żonatego

7 Połow a ścian była z n iestru g an y ch belek w y m a g a ją ­ cych d odatkow ej obróbki na ścianie; podobnie oyło z b elkam i zaskrzynienia. W ścianach były w kilku

m iejscach dziury na w ylot, a porażone nrzez grzyb b elk i w ym agały im p reg n acji. W szystkie te uszkodze­ nia w czasie prac k o n se rw a to rsk ic h zostały usunięte.

10. Polna, kościół, stro p y w n a w ie i p re zb ite riu m , stan po za k o ń cze n iu prac ko n serw a to rsk ic h

10. P olna, parish church — ceilings in the n a ve and sa n ctu a ry in th e ir state on co m p letio n of conservation

z E lżbietą z Jo rd an ó w herb u T rąby. Rodzina G ładyszów była w posiadaniu tej wsi do roku 1608; jej o statn im w łaścicielem był M ikołaj G ładysz. 8

Do najbliższych analogii tej polichrom ii można zaliczyć polichrom ię w kościele p a ra fia ln y m w Przydonicy, pow. Nowy S ą c z 9. Pod w zglę­ dem kom pozycyjnym , fo rm aln ym i treścio­ w ym są one tak bliskie, że m ożna by p rzy ­ puszczać, iż w yszły spod jedn ej ręki. P onadto m alarsk a dekoracja drzw i z h erbam i G ierałt i G ry f z d a tą 1527 w nosi dodatkow e pow iąza­ nia. Także szczegóły arch itektoniczne tych dw óch kościołów są podobne (nadokienniki i odrzw ia w ycięte w kształcie oślego grzbietu). P olichrom ia w Polnej m a też widoczne związki z polichrom ią w kaplicy cm en tarn ej w Mosz­ czenicy, a także — pod w zględem tem atycznym i kom pozycyjnym — z polichrom ią kościoła w B inarow ej, o w iele późniejszą, d atow aną na rok 1650.

Biorąc pod uw agę dane historyczne i analogie należy przypuszczać, że polichrom ia w p rezbi­ teriu m kościoła w Polnej w ykonana została przed 1607 r., w okresie kiedy w łaścicielem wsi był Szym on Gładysz, względnie jego syn, k tó ­ ry mógł dla upam iętnien ia swoich rodziców um ieścić ich h erb y jako m otyw c e n traln y w ornam encie przy o łta r z u 10.

m gr Zofia S liw ian k a-D ziu raw co w a M uzeum O kręgow e

Rzeszów

8 „H e rb a rz ” B onieckiego, s. 91.

9 „K atalo g Z ab y tk ó w S ztu k i” w Polsce, t. I, w oj. k r a ­ kow skie, z. 10, s. 29.

10 O m aw ia n ą p o lichrom ię o d k ry ła a u to rk a n in ie jsz e ­ go k o m u n ik a tu , k tó ra rów nież p rze p ro w ad z iła k o n ­

se rw ac ję . Do spraw nego p rze p ro w ad z en ia b ad a ń i p r a c k o n se rw ato rsk ich przyczyniła się w dużym sto p n iu p o staw a nieżyjącego już ks. J a n a Zięby, p ro ­ boszcza w P o ln ej, k tó ry dołożył w szelkich sta ra ń , aby k o n se rw ac ję p o lic h ro m ii doprow adzić do końca.

DISCLOSURE AND CONSERVATION OF A RENAISSANCE POLYCHROMIC PAINTING IN THE PARISH CHURCH AT POLNA, GORLICE DISTRICT

In a seem in g ly sty lele ss (seriously deform ed b y r e ­ constructions) w ooden ch u rch a t P olna u n d e r b o ard s of th e w a ll p la n k in g a r c h ite c tu r a l p ain tin g s of m ed iu m -class, com ing from th e 18th c e n tu ry have been found. H ow ever, in th e s a n c tu a ry u n d e r th e above p a in tin g s som e th ir ty h ig h -class p ain tin g s have been discovered d a tin g as f a r b ack as to th e 16th c e n tu ry m o st of th e m d epicting th e scenes fro m th e

life an d passion of C h rist. On com pletion of a full scien tific su rv ey of th e dam aged 18th c e n tu ry p a in t­ ings th e y w e re rem o v ed from th e sa n c tu a ry a n d the R enaissance p aintings have been disclosed and su b je cted to conservation. In th e n av e, w h ere the 16th c e n tu ry p ain tin g s a re p rese rv e d in th e relic form only, th e classical d ec oration has been left.