Klimatyczna Europa Kilka słów o ekologii, klimacie i środowisku Michał Witas EUROPE DIRECT Katowice Katowice 2021

Klimatyczna Europa

Kilka słów o ekologii, klimacie i środowisku

Michał Witas

EUROPE DIRECT Katowice

Katowice 2021

Strona | 2

„Klimatyczna Europa – Kilka słów o ekologii, klimacie i środowisku” – publikacja przygotowana przez EUROPE DIRECT Katowice.

Komisja Europejska nie bierze odpowiedzialności za treść zamieszczoną w niniejszej publikacji. Poglądy wyrażone w publikacji są poglądami autorów i nie muszą odzwierciedlać oficjalnego stanowiska Komisji Europejskiej.

Autor Michał Witas

Skład i oprawa graficzna Andrzej Klisz

Publikacja nie jest przeznaczona do sprzedaży

Wydawnictwo EUROPE DIRECT Katowice przy Fundacji na Rzecz Wspierania Edukacji i Rozwoju Samorządności wśród Młodzieży VIRIBUS UNITIS ul. Kościuszki 6, 40-049 Katowice

tel./fax: (32) 209 17 01, (32) 209 16 90 kom. +48 502 769 474

e-mail: biuro@fundacja.katowice.pl www.fundacja.katowice.pl

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

Strona | 4

Strona | 5

Krótkie wprowadzenie

Czytanie jest dla umysłu tym, czym gimnastyka dla ciała.

Richard Steele¹

Unia Europejska (UE), a także wcześniej Wspólnoty Europejskie, od dawna zajmowały się sprawami związanymi z ekologią, środowiskiem i klimatem. Ten temat był, jest i będzie poważnym wyzwaniem dla Polski, Europy i całego świata.

Nawiązując do aktywnych działań UE w tej dziedzinie oraz zainaugurowanej w maju br. Konferencji na temat przyszłości Europy EUROPE DIRECT Katowice zorganizował w 2021 roku Konkurs na pracę pisemną pt. „Klimatyczna Europa”.

Konkurs skierowany był do słuchaczy Uniwersytetów Trzeciego Wieku, członków Klubów Seniora oraz podobnych instytucji z terenu województwa śląskiego.

Ich zadaniem było napisanie eseju, felietonu, opowiadania lub innej krótkiej formy literackiej koncentrującej się wokół zagadnień dotyczących ekologii, środowiska i klimatu.

W wyniku Konkursu wyłonionych zostało troje laureatów:

™ Pan Janusz Loch ze Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów Koło Racibórz – Centrum.

™ Pani Aleksandra Jańska ze Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów Koło Racibórz – Centrum;

™ Pan Adam Grzybowski z Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Nędzy.

Poza tym wyróżnienie otrzymała Pani Teresa Czach ze Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów Koło Racibórz – Centrum.

Oni sami, a przede wszystkim ich prace, stały się inspiracją do stworzenia publikacji, którą z dumą oddajemy w Państwa ręce. Zachęcamy do czytania, skłaniamy do

1 Richard Steele (1672-1729) był irlandzkim pisarzem i politykiem, uznawanym za jednego z ojców brytyjskiego oświecenia. https://www.britannica.com/biography/Richard-Steele [dostęp 13.10.2021].

Strona | 6

refleksji i zapraszamy do bliższego poznania poglądów śląskich seniorów, które poznają Państwo dzięki fragmentom ich tekstów zamieszczonych w niniejszym wydawnictwie.

Na tematy związane z ekologią pisaliśmy już w 2017 roku – w publikacji dotyczącej wyzwań stojących przed Europą i UE² oraz w 2020 roku, opisując priorytety Komisji Europejskiej, w tym Europejski Zielony Ład³. O ile wtedy były to poszczególne rozdziały, to „Klimatyczna Europa” w całości będzie poświęcona zagadnieniom ekologicznym.

Z niniejszej publikacji dowiemy się między innymi jak definiować „ekologię”.

Szczegółowo prześledzimy działania Unii Europejskiej na rzecz ochrony środowiska.

Zastanowimy się, na ile ekologiczna jest energia atomowa.

Doradzimy, jak każdy z nas może chronić środowisko.

Życzymy przyjemnej lektury,

Zespół EUROPE DIRECT Katowice

2 Staw czoła wyzwaniom: czyli z czym musi się zmierzyć Europa? (red. M. Witas), Katowice 2017, s. 49-56. Wszystkie publikacje, o których będzie tutaj mowa, są dostępne w wersji elektronicznej na stronie: http://europedirect-katowice.pl/publikacje.html [dostęp 13.09.2021].

3 W jakiej Europie chciałbyś mieszkać? Kilka słów o przyszłości Europy (red. M. Witas), Katowice 2020, s. 17-22.

Strona | 7

Czym jest ekologia?

Ekolog, to nie człowiek, który twierdzi, że rzeka jest brudna.

Ekolog to człowiek, który oczyszcza rzekę.

Ross Perot⁴

O ekologii, ekologach, działaniach ekologicznych itd. dużo się mówi i mniej więcej wiemy, co one oznaczają. Skoro publikacja poruszy sprawy dotyczące ekologii, warto na początku wyjaśnić to pojęcie. Czy rację ma cytowany powyżej amerykański miliarder?

Również uczestnicy naszego konkursu spróbowali wyjaśnić to słowo. Pani Teresa Czach ze Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów Koło Racibórz – Centrum.

napisała krótko i konkretnie:

Samo hasło ekologia pochodzi z greki i oznacza dziedzinę biologii, badającą stosunki między organizmami, a otaczającym je środowiskiem. To tłumaczenie z encyklopedii.

Istotnie, w encyklopediach i innych podobnych źródłach można znaleźć różne, choć podobne do siebie, definicje. Pewne jest, że słowo ekologia pochodzi z języka greckiego, od słów „oíkos” (oznaczającego ‘mieszkanie’, ‘gospodarstwo’,

‘środowisko‘) oraz „lógos”, (oznaczającego ‘słowo’, ‘umysł’, ‘rozprawę’, ‘wiedzę’).

Encyklopedia PWN definiuje ekologię, jako „naukę o strukturze i funkcjonowaniu przyrody na różnych poziomach organizacji, ekonomię przyrody”⁵.

Autor tego hasła, profesor Roman Andrzejewski⁶ zauważył, że „ekologia, dając podstawy do działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, została w języku

4 Ross Perot był przedsiębiorcą, założycielem Electronic Data Systems (EDS) i Perot Systems, oraz dwukrotnym kandydatem na prezydenta USA, https://www.britannica.com/

biography/Ross-Perot [dostęp 12.07.2021].

5 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/ekologia;3896979.html [dostęp 22.08.2021].

Strona | 8

potocznym utożsamiona z zagadnieniami głównie ochrony środowiska przyrodniczego oraz niszczenia; słowo „ekologiczne” a także przedrostek „eko-”

stały się synonimem pojęcia „nieszkodzące środowisku”. Utożsamianie ekologii z niszczeniem i ochroną środowiska nie jest jednak słuszne, gdyż są problemy ekologiczne, które nie dotyczą ochrony środowiska i istnieją zagadnienia w ochronie środowiska, które nie wchodzą w skład problematyki ekologii”⁷.

Na stronie ekologia.edu.pl mamy podobną definicję („nauka o strukturze i funkcjonowaniu przyrody, zajmująca się badaniem oddziaływań pomiędzy organizmami, a ich środowiskiem”). Autorzy również słusznie zaznaczają, że określenia takie jak „ekologia” lub „ekologiczny” są często używane w języku potocznym, mając szeroki i czasem nieprecyzyjny sens znaczeniowy, nie zawsze związany z ekologią jako nauką. Często odnoszą się do sozologii, tj. nauki o ochronie środowiska lub samej ochrony środowiska jako takiej⁸.

Słownik Języka Polskiego podaje dwie definicje ekologii: „dziedzinę biologii badającą organizmy w ich środowiskach” oraz „działania propagujące ochronę środowiska”⁹. Słownik W. Doroszewskiego mówi o: „dziedzinie biologii badającej związek warunków zewnętrznych z życiem organizmów roślinnych i zwierzęcych”¹⁰. Można się też spotkać z pojęciem ekologii jako „gospodarstwa przyrody” – nauki, której podstawowym założeniem było badanie i wyjaśnianie zależności między organizmami i środowiskiem ich życia, wzajemnych interakcji pomiędzy osobnikami jednego bądź różnych gatunków oraz zjawisk i procesów zachodzących w środowisku¹¹.

Początki ekologii sięgają czasów starożytnych; pierwsze znane opisy zależności między organizmami żywymi i otaczającym je środowiskiem pochodzą z dzieł greckiego uczonego i filozofa Teofrasta z Eresos z IV w. p.n.e. Ekologia współczesna narodziła się natomiast na przestrzeni XVIII i początku XIX wieku; jej prekursorami

6 Roman Andrzejewski był profesorem warszawskiej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW) i wykładowcą Katolickiego Uniwersytetu lubelskiego (KUL), zajmował się zoologią. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Andrzejewski-Roman;3869392.html [dostęp 22.08.2021].

7 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/ekologia...

8 http://www.ekologia.edu.pl [dostęp 22.08.2021].

9 https://sjp.pwn.pl/szukaj/ekologia.html [dostęp 2.08.2021].

10 https://sjp.pwn.pl/doroszewski/ekologia;5425389.html [dostęp 2.08.2021].

11 https://www.ekologia.pl/wiedza/slowniki/leksykon-ekologii-i-ochrony-srodowiska/

ekologia [dostęp 22.08.2021].

Strona | 9 byli szwedzki przyrodnik Karol Linneusz (badający m. in. zależności występujące w przyrodzie; angielski ekonomista Thomas Malthus (głoszący konieczność ograniczenia przyrostu populacji ludzkiej); i niemiecki przyrodnik Alexander von Humboldt (badający m. in. zależności między rozmieszczeniem gatunków i warunkami klimatycznymi)¹².

Swoją nazwę ekologia zawdzięcza żyjącemu w XIX wieku niemieckiemu uczonemu (biologowi, z wykształcenia morfologowi) Ernstowi Haecklowi (1834-1919), który wyodrębnił ekologię z nauk przyrodniczych (w 1869 roku), określając ją jako „naukę o środowisku człowieka i prawach nim rządzących”¹³. Haeckel wyprowadził ten termin od słowa oecologia, by określić badania nad zwierzętami i ich relacjami z otaczającym światem nieorganicznym jak i organicznym, ze szczególnym uwzględnieniem interakcji, przyjaznych lub wrogich z organizmami roślinnymi i zwierzęcym, z którymi wchodzą w kontakt¹⁴.

Warto jednak dodać, że Haeckel był postacią kontrowersyjną, ponieważ uważany jest za prekursora niemieckiej myśli eugenicznej, zwanej też „higieną ras”¹⁵, a jego teorie wywarły wielki wpływ na Adolfa Hitlera¹⁶.

Tyle o ekologii. A kim jest ekolog? Według słownika W. Doroszewskiego „specjalistą w dziedzinie ekologii”, zajmującym się badaniem związków istniejących między zmienną ciepłotą powietrza a fazami rozwoju roślin¹⁷.

Nawiązując do cytatu otwierającego niniejszy rozdział, ekologów raczej kojarzymy – i pewnie będziemy kojarzyć – z „ludźmi, którzy oczyszczają rzekę”. Na podstawie oficjalnych definicji możemy raczej stwierdzić, że „ekolog to człowiek, który twierdzi, że rzeka jest brudna”, a poza tym bada dlaczego tak jest i co do tego doprowadziło.

12 Ibidem.

13 M. Wąsowicz (red.), Gospodarowanie zasobami środowiska. Podstawy ekonomiki ochrony środowiska, Warszawa 2011, s. 24.

14 http://www.ekologia.edu.pl...

15 I. Sugalska, Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Poznań 2015, s. 165.

16 A. Bączkiewicz, Eugenika – niechlubna strona nauki, https://www.czasopismobiologia.pl/

artykul/eugenika-niechlubna-strona-nauki [dostęp 22.08.2021].

17 https://sjp.pwn.pl/doroszewski/ekolog;5425388.html [dostęp 24.08.2021].

Strona | 10

Działania ekologów, kojarzonych z samą kwestią ochrony przyrody, budzą duże kontrowersje. Nawiązywał do tego Pan Janusz Loch ze Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów Koło Racibórz – Centrum:

Chylę czoła przed ekologami za ich działalność, ale czasem odnoszę wrażenie, że zapominają iż pierwszy jest człowiek.

Wspomniany wcześniej prof. Andrzejewski dodaje, że utożsamienie ekologii z ochroną środowiska doprowadziło do powstania ekologii głębokiej, która w ujęciu radykalnym uznaje Ziemię jako wartość nadrzędną, co prowadzi do zasady przyrodocentryzmu (przeciwieństwie do poglądów antropocentrycznych, uznających właśnie człowieka za najwyższą wartość). Poglądy ekologii głębokiej mają jednak niewielką zbieżność z ekologią rozumianą jako dyscyplina naukowa¹⁸. Ekologia, jak sama nazwa wskazuje (-logia¹⁹) jest nauką. W ostatnim czasie dużo mówi się też o „ekologizmie”, który (jak każdy „-izm”) jest ideologią. Encyklopedia PWN zalicza ekologizm do ideologii XX wieku²⁰. Definiuje go jako kierunek filozoficzny podejmujący problemy ochrony środowiska oraz miejsca człowieka w świecie — głównie wzajemne zależności między człowiekiem a przyrodą, które decydują w niewielkim przedziale czasu o jakości życia, w dalszej zaś perspektywie

— o warunkach przeżycia populacji ludzkich, stanowi nową postać humanizmu kształtującego przyrodnicze sumienie człowieka.

Ekologizmem jest także każde wyrażenie użyte dla oddania treści ekologicznej oraz zastosowanie terminu ekologicznego lub uproszczonej interpretacji zjawisk, czy też koncepcji ekologicznej, dla wsparcia argumentów natury moralnej lub politycznych²¹.

Choć postulaty ochrony środowiska naturalnego formułowano od dawna, to ekologizm jako względnie spójna ideologia społeczno-polityczna ukonstytuował się w ostatnich dekadach XX wieku. Do źródeł ekologizmu zaliczamy m. in. ruchy

18 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/ekologia...

19 „-logia” to „ostatni człon wyrazów złożonych wskazujący na ich związek znaczeniowy z doktryną, nauką”. Zob. https://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/logia.html [dostęp 3.08.2021];

https://sjp.pwn.pl/szukaj/logia.html [dostęp 3.08.2021].

20 https://encyklopedia.pwn.pl/materialy-dodatkowe/haslo/Ideologie-XX-wieku;

667148.html [dostęp 24.08.2021].

21 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/ekologizm;3897003.html [dostęp 24.08.2021].

Strona | 11 społeczne takie jak kontrkultura i Nowa Lewica oraz różne inspiracje filozoficzne, takie jak zainteresowanie buddyzmem i hinduizmem. W pewnych odłamach ekologizmu życie człowieka traktowane jest jako mniej wartościowe niż pozostałych organizmów, ponieważ dla prawidłowego funkcjonowania przyrody istnienie człowieka jest szkodliwe lub w najlepszym razie obojętne. Wyróżnikiem ekologizmu jest również swoiście pojmowany apokaliptyzm, tzn. przekonanie o tym, że ludzkość zmierza w kierunku samozagłady. Z ekologizmem związane są partie tzw. zielonych²².

Monika Białkowska pisała na łamach „Przewodnika Katolickiego” o niepokojach związanych z ekologizmem. Jeden z „ekoniepokojów” wiąże się z ochroną życia ludzkiego, która w oczach wielu może być zagrożona. Skrajne ruchy ekologiczne upatrują bowiem ratunku dla klimatu w radykalnym zmniejszeniu liczby ludzi na ziemi. Prostszym wyrazem tego niepokoju jest powtarzany slogan o tych, którzy chcą ratować zwierzęta, a są za aborcją²³. Istotnie, różne organizacje ekologiczne, lub wspomniane partie „Zielonych” często zdecydowanie popierają aborcję.

Przykładowo, polska Partia Zieloni twierdzi, że „aborcja jest ok, bo jest prawem człowieka”²⁴.

Warto w tym miejscu dodać, że Parlament Europejski w rezolucji przyjętej w czerwcu stwierdził, że prawo do tzw. „zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego”

jest podstawowym filarem praw kobiet i równości płci, którego nie można w żaden sposób osłabić ani odebrać. Posłowie wezwali wszystkie państwa członkowskie do zagwarantowania aborcji na życzenie, zapewnienia powszechnego dostępu do antykoncepcji oraz wszechstronnego nauczania edukacji seksualnej dla uczniów szkół podstawowych i średnich. Posłowie ubolewali również, że niektóre z państw członkowskich umożliwiają lekarzom odmowę świadczenia usług na podstawie klauzuli sumienia²⁵.

22 https://encyklopedia.pwn.pl/materialy-dodatkowe/haslo/Ideologie... [dostęp 24.08.2021]

23 M. Białkowska, Czy musimy się bać ekologizmu, w: „Przewodnik Katolicki”, 2/2020, (10.01.2020), s. 20.

24 Stanowisko Partii Zieloni ws. prób zaostrzenia prawa aborcyjnego w Polsce, https://partiazieloni.pl/stanowisko-partii-zieloni-ws-prob-zaostrzenia-prawa-aborcyjnego- w-polsce/ [dostęp 3.08.2021].

25 Rezolucję nazwano „Raportem Maticia”, ponieważ jej sprawozdawcą był chorwacki socjalista Predrag Fred Matić. https://www.europarl.europa.eu/news/pl/press-room/

20210621IPR06637/powszechny-dostep-do-seksualnej-i-reprodukcyjnej-opieki-zdrowotnej- w-ue [dostęp 1.07.2021].

Strona | 12

Na stronach o tematyce ekologicznej możemy jednak znaleźć również artykuły opowiadające się po stronie życia. Wśród nich jest przemówienie dr. Bernarda Nathansona, pokazujące mechanizmy jakich używało, i nadal używa, również w Polsce, pro-aborcyjne lobby do przeforsowania zabijania nienarodzonych²⁶.

Działania związane z ekologią (rozumianą potocznie jako ochrona środowiska) budzą wiele kontrowersji. Często powtarzane zarzuty wobec rożnych działaczy czy organizacji ekologicznych dotyczą wspomnianej wyżej zdecydowanej ochrony przyrody, w tym zwierząt, przy jednoczesnym popieraniu, czy wręcz promowaniu, zabijania nienarodzonych dzieci. Inne zarzuty dotyczą rożnego rodzaju działań związanych z ochroną środowiska, walką ze zmianami klimatu czy globalnym ociepleniem. O niektórych działaniach, a szczególnie tych podejmowanych przez Unię Europejską, (również różnie ocenianych) przeczytamy w kolejnych rozdziałach.

26 Bernard Nathanson, zanim został przeciwnikiem aborcji i działaczem pro-life, był jednym z największych zwolenników zabijania nienarodzonych oraz tzw. „liberalizacji” prawa aborcyjnego. Jego działania przyczyniły się do legalizacji aborcji w USA w latach 70. XX w.

Zob. https://www.ekologia.pl/srodowisko/specjalne/jak-zostala-zalegalizowana-tzw-aborcja -smiertelne-oszustwo-zaplanowana-zaglada-przemowienie-dr-bernarda-

nathansona,15910.html [dostęp 3.08.2021].

Strona | 13

Europejski Zielony Ład

Europa musi przewodzić transformacji naszego świata w zdrową planetę i nowy świat cyfrowy. Możemy jednak to osiągnąć jedynie poprzez zbliżenie ludzi i dostosowanie naszej – jedynej w swoim rodzaju – społecznej gospodarki rynkowej do dzisiejszych nowych ambicji.

Ursula von der Leyen²⁷

Powyższymi słowami nowa przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen przedstawiała swoją wizję Europy. Określiła też wytyczne polityczne i priorytety²⁸.

Pisała o tym także Pani Aleksandra Jańska ze Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów Koło Racibórz - Centrum:

Unia Europejska posiada jedne z najbardziej rygorystycznych na świecie norm środowiskowych, które chronią przyrodę i jakość życia obywateli, promują zieloną gospodarkę i oszczędne wykorzystywanie zasobów naturalnych. (…) Stanowią one jeden z priorytetów Komisji Europejskiej. Kwestie te są bardzo ważne, bo dotyczą nas wszystkich i wpływają na nasze codzienne życie.

Według Słownika Języka Polskiego priorytet to: „pierwszeństwo przysługujące lub przyznane czemuś” lub „sprawa szczególnie ważna, która musi być załatwiona w pierwszej kolejności”²⁹.

27 Ursula von der Leyen od 1 grudnia 2019 roku sprawuje urząd przewodniczącej Komisji Europejskiej. Powyższy cytat pochodzi z okresu, w którym przygotowywała się do objęcia tej funkcji.

28 Priorytety przedstawił także Jean-Claude Juncker – poprzedni przewodniczący KE (2014- 2019). Było ich dziesięć: https://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/eu-affairs/

20150904IFG91614/od-zatrudnienia-po-demokratyczna-zmiane-10-priorytetow-komisji- junckera [dostęp 21.06.2020].

29 https://sjp.pwn.pl/slowniki/priorytet.html [dostęp 17.06.2020].

Strona | 14

O unijnych priorytetach wspomniał Pan Janusz Loch:

Unia Europejska zajmuje się sprawami związanymi z ekologią, środowiskiem i klimatem. Tak powstał Europejski Zielony Ład (…), sprawa, która ma priorytet wśród spraw Unii Europejskiej.

O ile trudno mówić o głównych, czy najważniejszych priorytetach, to rzeczywiście Europejski Zielony Ład jest kluczową inicjatywą, najważniejszym z sześciu priorytetów. Pozostałe pięć priorytetów to:

x Gospodarka, która służy ludziom x Europa na miarę ery cyfrowej

x Ochrona naszego europejskiego stylu życia x Silniejsza pozycja Europy na świecie x Nowy impuls dla demokracji europejskiej³⁰

Dlaczego Europejski Zielony ład jest taki ważny? Obecnie naukowcy ostrzegają, że bez pilnych działań temperatura na ziemi może się podnieść do 2060 r. o ponad 2°C w porównaniu z poziomem przedprzemysłowym, a do końca stulecia może być wyższa nawet o 5°C³¹.

Aby ograniczyć wzrost średniej globalnej temperatury do 1,5°C, czyli progu, który Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu (IPCC)³² określił jako bezpieczny, niezbędne jest osiągnięcie neutralności emisyjnej do połowy XXI wieku. Ten cel jest też zapisany w zawartym w 2015 roku porozumieniu paryskim, podpisanym przez 195 krajów, w tym UE. Właśnie wtedy Unia zobowiązała się do osiągnięcia neutralności pod względem emisji dwutlenku węgla do 2050 roku³³. Spotkanie w Paryżu było 21 Konferencją Stron (COP21) ramowej konwencji Narodów

30 Unia, która mierzy wyżej. Mój program dla Europy [Wytyczne polityczne na następną kadencję Komisji Europejskiej (2029-2024)], s. 5.

31 https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/climate-change/ [dostęp 21.08.2020].

32 IPCC to organizacja, która ma na celu dostarczać naukowej informacji na temat zmiany klimatu i jego wpływu na gospodarkę i społeczeństwo. https://www.europarl.europa.eu/

news/pl/headlines/society/20180301STO98928/infografika-emisje-gazow-cieplarnianych- w-unii-europejskiej [dostęp 13.09.2021].

33 Porozumienie zostało zawarte 12 grudnia 2015 roku, a weszło w życie 4 listopada 2016 roku. https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/climate-change/paris-agreement/

[dostęp 3.08.2020].

Strona | 15 Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu³⁴. Jak dotąd trzy konferencje odbyły się w Polsce, w tym w 2018 roku w Katowicach³⁵

Neutralność emisyjna (inaczej neutralność klimatyczna, węglowa lub zerowa emisja netto), oznacza równowagę między emisjami dwutlenku węgla (CO2) a pochłanianiem CO2 z atmosfery do tzw. pochłaniaczy dwutlenku węgla.

Aby osiągnąć neutralność emisyjną, wszystkie światowe emisje gazów cieplarnianych będą musiały zostać zrównoważone przez pochłanianie dwutlenku węgla³⁶. Innym sposobem na redukcję emisji i dążenie do neutralności emisyjnej jest kompensowanie CO2 wyemitowanego w jednym sektorze poprzez redukowanie go w innym³⁷.

Spośród gazów cieplarnianych emisja dwutlenku węgla (CO2) jest największa.

Chociaż emisja innych gazów cieplarnianych jest mniejsza, to wychwytują one ciepło znacznie bardziej efektywnie niż CO2. Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu twierdzi, że emisje gazów cieplarnianych z działalności człowieka (takie jak spalanie węgla, ropy i gazu, wylesianie i rolnictwo) odpowiadają za ocieplenie o ok. 1,1°C od początku XX wieku³⁸.

W ostatnich latach Komisja³⁹ oraz Parlament⁴⁰ wzywały do działań na rzecz neutralności klimatycznej do 2050 roku⁴¹. W grudniu 2019 r. przywódcy UE zatwierdzili ten cel, a 9 grudnia 2019 r. Komisja Europejska zaprezentowała założenia Europejskiego Zielonego Ładu (European Green Deal)⁴².

34 Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, sporządzona w Nowym Jorku dnia 9 maja 1992 r., Dz.U. 1996 nr 53 poz. 238, dostępna na:

http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19960530238 [dostęp 23.08.2021].

35 https://unfccc.int/process/bodies/supreme-bodies/conference-of-the-parties-cop [dostęp 23.08.2021].

36 Pochłaniaczem węgla określa się każdy system, który pochłania więcej dwutlenku węgla niż emituje. Głównymi naturalnymi pochłaniaczami węgla są gleba, lasy i oceany.

37 Sposoby na kompensowanie emisji to np. inwestowanie w energię odnawialną lub efektywność energetyczną.

38 https://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/society/20180301STO98928/…

39 https://ec.europa.eu/clima/news/commission-calls-climate-neutral-europe-2050_pl [dostęp 28.08.2020].

40 https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-8-2019-0217_PL.html [dostęp 28.08.2020].

41 https://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/society/20190926STO62270/czym- jest-neutralnosc-emisyjna-i-jak-mozemy-ja-osiagnac-do-2050-r [dostęp 21.08.2020].

42 https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/ip_19_6691 [dostęp 5.08.2021].

Strona | 16

Europejski Zielony Ład przewiduje zmiany w energetyce, transporcie, rolnictwie, przemyśle stalowym, cementowym, teleinformatycznym, tekstylnym i chemicznym.

Dzięki temu do 2050 roku Europa ma stać się neutralna klimatycznie przy jednoczesnym stymulowaniu wzrostu gospodarczego i poprawy jakości życia. Na liście zadań są m.in. ograniczenie bezpłatnych uprawnień dla linii lotniczych, rozszerzenie systemu handlu uprawnieniami do emisji na sektor morski, większa efektywność energetyczna budynków, inwestowanie w nowatorskie technologie.

Są także zapowiedzi wprowadzenia w 2021 roku podatku węglowego, który byłby nakładany na paliwa, proporcjonalnie do powstającej przy ich spalaniu emisji gazów cieplarnianych⁴³.

W czerwcu br. Parlament Europejski przyjął unijne prawo klimatyczne, a zatem polityczne zobowiązanie stało się zobowiązaniem prawnym. Zwiększono unijny cel redukcji emisji do 2030 roku z planowanych wcześniej 40% do co najmniej 55%. Za kilka lat ma zostać ogłoszony plan związany z rokiem 2040⁴⁴.

Do powyższego celu nawiązuje pakiet legislacyjny dotyczący klimatu i energii Fit for 55, ogłoszony przez Komisję Europejską 14 lipca br. Pakiet składa się z 13 wniosków ustawodawczych – nowych lub zmieniających istniejące już przepisy⁴⁵.

Przewidują one rewizję unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji (ETS), który nakłada cenę na emisje dwutlenku węgla i co roku obniża limit emisji z niektórych sektorów gospodarki. Ponadto obecny cel udziału odnawialnych źródeł energii (OZE) w unijnym miksie energetycznym zostanie podwyższony z 32 do 40 % i wszystkie państwa członkowskie będą musiały przyczynić się do osiągnięcia tego celu. Planowane jest także wprowadzenie ceny emisji dwutlenku węgla w odniesieniu do importu wybranych produktów. Ma to doprowadzić do globalnego spadku emisji, zamiast wypychania wysokoemisyjnej produkcji poza Europę oraz do zachęcenia przemysłu spoza UE do podjęcia kroków w tym samym kierunku. Bardziej rygorystyczne normy emisji CO2 mają dotyczyć też samochodów

43 K. Olejniczak, Europejski Zielony Ład – za bardzo, czy za mało ambitny?

https://www.eecpoland.eu/2020/pl/wiadomosci/europejski-zielony-lad-za-bardzo-czy-za- malo-ambitny,414737.html [dostęp 6.07.2021].

44 https://www.europarl.europa.eu/news/pl/press-room/20210621IPR06627/prawo- klimatyczne-poslowie-potwierdzili-porozumienie [dostęp 6.10.2021].

45 J. Jakubowska, M. Kompała, Fit for 55 przyjęty. Co zawiera? Wszystko co trzeba wiedzieć, https://www.euractiv.pl/section/polityka-wewnetrzna-ue/news/fit-for-55-pakiet-oze- timmermans-komisja-europejska-ursula-von-der-leyen-ets-cbam-emisje-co2-zmiany- klimatu-prawo-klimatyczne-korolec/ [dostęp 2.08.2021].

Strona | 17 osobowych i dostawczych. W rezultacie wszystkie nowe samochody zarejestrowane od 2035 r. będą miały zerową emisję⁴⁶.

Komunikat dotyczący pakietu Fit for 55 wydało także polskie Ministerstwo Klimatu⁴⁷. Czytamy w nim, że ministerstwo popiera realizację celów klimatycznych i zdaje sobie sprawę, że konieczna jest transformacja polskiej gospodarki w kierunku niskoemisyjnym. Zaznaczono jednak, że Polska nie zgodzi się na rozwiązania podejmowane kosztem najsłabszych grup społecznych oraz, ze transformacja klimatyczna nie może być skutecznie realizowana bez poparcia społecznego. Ministerstwo przypomniało też, że Polska już teraz wprowadza na poziomie krajowym nowe rozwiązania i realizuje programy inwestycyjne (np. w zakresie OZE oraz efektywności energetycznej), które zbliżają nas do realizacji założonych celów⁴⁸.

Dużym wyzwaniem jest obniżenie emisyjności sektora energii, skąd pochodzi ponad 75% emisji gazów cieplarnianych w UE⁴⁹. KE chce, aby państwa członkowskie rezygnowały z węgla i szły w stronę odnawialnych źródeł energii. Ma to umożliwić kwota 100 mld euro w ramach Funduszu Sprawiedliwej Transformacji, nazywany

„kołem zamachowym Europejskiego Zielonego Ładu”⁵⁰.

Poseł do PE Jerzy Buzek zauważa, że odejście od węgla przy stopniowym zwiększaniu udziału gazu i OZE nie nastąpi z dnia na dzień. „Mamy na to trzy dekady, tyle że rozpocząć trzeba natychmiast. Przecież właśnie teraz leży na stole oferta unijna dla Polski, jako największego beneficjenta Funduszu Sprawiedliwej Transformacji: 8 mld euro. Skorzystają zaśnie tylko regiony węglowe, zwłaszcza nasze województwo, skorzysta na tym cała gospodarka, skorzysta cały kraj” – wskazuje Buzek⁵¹.

46 Ibidem.

47 Komunikat dotyczący pakietu Fit for 55, https://www.gov.pl/web/klimat/komunikat- dotyczacy-pakietu-fit-for-55 [dostęp 3.08.2021].

48 Ibidem.

49 W 2019 r. energia odpowiadała za 77,01% emisji gazów cieplarnianych w UE (w tym około 1/3 to transport), rolnictwo - za 10,55%, procesy przemysłowe i wykorzystanie produktów - 9,10%, a gospodarka odpadami - 3,32%. https://www.europarl.europa.eu/

news/pl/headlines/society/20180301STO98928…

50 K. Olejniczak, Europejski Zielony Ład…

51 Decyzje nie mogą zapadać ponad głowami tysięcy mieszkańców województwa śląskiego (rozmowa z Jerzym Buzkiem), w: „Dziennik Zachodni” nr 131 (22764), 5.05.2020, s. 21.

Strona | 18

„Dotyczy on regionów górniczych, wysokoemisyjnych. Warto o tym porozmawiać.

To, czy nam się uda ta transformacja, będzie świadczyło w przyszłości o cenach energii w Polsce. To nie jest sprawa ważna tylko dla regionów górniczych. To kluczowa sprawa dla całej Polski”⁵² – dodaje Buzek, który chce uwzględnienia FST w kolejnych budżetach unii, do 2050 roku⁵³.

Trwają negocjacje dotyczące wsparcia dla poszczególnych regionów. Szczególnym miejscem na mapie Polski i Europy jest województwo śląskie, czyli największy region górniczy w Unii Europejskiej, stanowiący największe wyzwanie transformacyjne w UE. Transformacja ma objąć około milion pracowników, spośród ponad 4,5 mln mieszkańców regionu⁵⁴.

W celu załagodzenia ewentualnych negatywnych skutków społecznych, idących w parze z proponowanymi reformami, KE zaproponowała wprowadzenie Społecznego Funduszu Klimatycznego (Social Climate Fund).

Fundusz ma zapewnić specjalne środki finansowe państwom członkowskim, aby wesprzeć obywateli w finansowaniu inwestycji w efektywność energetyczną, nowe systemy ogrzewania i chłodzenia oraz czystszą mobilność.

Społeczny Fundusz Klimatyczny byłby finansowany z budżetu UE z kwoty stanowiącej 25 proc. przewidywanych wpływów z handlu emisjami paliw dla budownictwa i transportu drogowego. Zapewni 72,2 mld euro finansowania państwom członkowskim na lata 2025–2032.

„To bardzo istotne, żeby w ramach tej reformy pamiętać o tym, że potrzebujemy funduszy nie tylko dla dużych podmiotów, nie tylko finansowania inwestycji, ale funduszy, które będą trafiać prosto do ludzi”, podkreśla Joanna Flisowska z Greenpeace Polska⁵⁵.

Europejski Zielony Ład jest programem bardzo ambitnym. Nie dziwi zatem, że budzi duże emocje i kontrowersje. Jest wiele głosów krytykujących założenia programu.

Ale o tym w następnym rozdziale…

52 K. Olejniczak, Europejski Zielony Ład…

53 Decyzje nie mogą zapadać …, s. 21.

54 https://transformacja.slaskie.pl/content/sprawiedliwa-transformacja-wojewodztwa- slaskiego1 [dostęp 23.09.2021].

55 J. Jakubowska, M. Kompała, Fit for 55 przyjęty…

Strona | 19

Za, a nawet przeciw…

To jest dopiero początek długiej drogi. To jest taki moment dla Europy jak lądowanie człowieka na księżycu.

Ursula von der Leyen

Przewodnicząca Komisji Europejskiej wypowiedziała powyższe słowa w dniu prezentacji założeń Europejskiego Zielonego Ładu⁵⁶. Lądowanie na księżycu było niezwykle ważnym wydarzeniem. Europejski Zielony Ład jest programem bardzo istotnym i bardzo ambitnym. Budzi więc zatem duże emocje i kontrowersje.

W komunikacie na temat inauguracji Europejskiego Zielonego Ładu stwierdzono, że według 95% Europejczyków ochrona środowiska jest ważna, natomiast 77% jest zdania, że ochrona środowiska może pobudzać wzrost gospodarczy”⁵⁷.

Zmian klimatycznych dotyczyło także badanie Eurobarometru⁵⁸ z wiosny 2021 roku, które pokazało, że w opinii obywateli europejskich zmiana klimatu jest najpoważniejszym problemem, przed którym stoi świat. 93% badanych uznało zmianę klimatu za poważny, a 78% za bardzo poważny problem. W odpowiedzi na pytanie o najpoważniejszy problem, przed którym stoi świat, 29% ankietowanych wskazało właśnie zmianę klimatu⁵⁹.

Poza tym zdecydowana większość badanych uznała, że emisje gazów cieplarnianych należy ograniczyć do minimum, a czyste źródła energii powinny otrzymać większe wsparcie finansowe ze środków publicznych, nawet jeśli doprowadzi to do

56 K. Olejniczak, Europejski Zielony Ład – za bardzo, czy za mało ambitny?

https://www.eecpoland.eu/2020/pl/wiadomosci/europejski-zielony-lad-za-bardzo-czy-za- malo-ambitny,414737.html [dostęp 6.07.2021].

57 https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/ip_19_6691 [dostęp 5.08.2021].

58 Od 1973 roku europejskie instytucje zlecają regularne badania opinii publicznej we wszystkich państwach członkowskich UE, pod nazwą Eurobarometr. W 2007 r. PE zainicjował własną serię badań Eurobarometr, https://www.europarl.europa.eu/at-your- service/pl/be-heard/eurobarometer [dostęp 5.07.2021].

59 W badaniu przeprowadzonym w okresie 15 marca – 14 kwietnia br., wzięło udział około 27 tys. obywateli z różnych grup społecznych i demograficznych ze wszystkich 27 państw członkowskich UE. Wyniki opublikowano 5 lipca br. https://europa.eu/eurobarometer/

surveys/detail/2273 [dostęp 5.07.2021].

Strona | 20

zmniejszenia dotacji na paliwa kopalne. Blisko ¾ badanych stwierdziło też, że koszty szkód spowodowanych zmianą klimatu są znacznie wyższe niż koszty inwestycji niezbędnych do przejścia na zieloną gospodarkę⁶⁰. Polscy respondenci umieścili zmiany klimatu na czwartym miejscu, za poważniejsze uznając: rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych, sytuację gospodarczą oraz ubóstwo, głód i brak wody pitnej⁶¹.

Z kolei w sierpniu br. ankietowani zapytani o to, jakie kwestie Parlament Europejski powinien traktować jako swoje priorytety polityczne, na pierwszym miejscu umieścili działania przeciwko zmianom klimatu, popierane przez 43% obywateli⁶². Nie brakuje jednak krytyki założeń Europejskiego Zielonego Ładu. Część oponentów uważa go za zbyt radykalny, a jego cele zagrażają zarówno biznesowi, jak i gospodarkom państw członkowskich. Organizacje ekologiczne uważają natomiast EZŁ za zachowawczy⁶³.

Zacznijmy może od tej drugiej strony. Wypowiadali się o tym m. in. przedstawiciele organizacji takich jak Greenpeace i WWF⁶⁴.

Greenpeace uważa, że – choć program przewodniczącej KE i związane z nim ogromne fundusze świadczą o tym, że Komisja zaczęła poważniej traktować kryzys klimatyczny, to europejskie i polskie ambicje klimatyczne muszą być większe⁶⁵. Paweł Szypulski, dyrektor Greenpeace Polska, uważa, że aby realnie odpowiedzieć na wyzwania klimatyczne i zatrzymać kryzys klimatyczny na poziomie 1,5 stopnia, to cele powinny być ambitniejsze – zamiast 55 procent redukcji CO2 musiałoby być to 65 proc. Szypulski rozumie, że dla polskiej gospodarki będzie to i tak bardzo duże wyzwanie – nasz sektor energetyczno-wydobywczy stanie przed koniecznością zmiany, ale, jak podkreśla, wiadomo o niej od dawna⁶⁶.

60 Szczegółowe informacje na temat wyników: https://ec.europa.eu/poland/news/210705_

climate_pl [dostęp 6.07.2021].

61 Specjalny Eurobarometr 513. Zmiany klimatyczne. Marzec-Kwiecień 2021, zob.

https://europa.eu/eurobarometer...

62 https://www.europarl.europa.eu/news/pl/press-room/press-tool-kit/5/badania-opinii- publicznej-we-wszystkich-panstwach-czlonkowskich [dostęp 5.07.2021].

63 K. Olejniczak, Europejski Zielony Ład…

64 Ibidem.

65 https://www.greenpeace.org/poland/aktualnosci/4315/europejski-zielony-lad-to-szansa- dla-polski-ale-wciaz-za-malo-dla-ochrony-klimatu/ [dostęp 9.08.2021].

66 K. Olejniczak, Europejski Zielony Ład…

Strona | Ϯϭ

 ŬŽůĞŝ ǁ ŽƑǁŝĂĚĐnjĞŶŝƵ tt& ĐnjLJƚĂŵLJ͕ ǏĞ ŽŐųŽƐnjĞŶŝĞ ƉƌŝŽƌLJƚĞƚſǁ < ǁnjďƵĚnjŝųŽ

ƉĞǁŶĞŶĂĚnjŝĞũĞ͕ũĞĚŶĂŬͣŽŐƌĂŶŝĐnjŽŶĞĂŵďŝĐũĞǁnjĂŬƌĞƐŝĞŬůŝŵĂƚƵŝďƌĂŬƐnjĐnjĞŐſųſǁ

ĚŽƚLJĐnjČĐLJĐŚ ƌŽnjǁŝČnjĂŶŝĂ ƉƌŽďůĞŵƵ ƵƚƌĂƚLJ ƌſǏŶŽƌŽĚŶŽƑĐŝ ďŝŽůŽgicznej jest ƌŽnjĐnjĂƌŽǁƵũČĐLJ͘͟ tt& ŵſǁŝ Ž ͣŐųħďŽŬŝĐŚ͕ Ă ŶŝĞ ĨƌĂŐŵĞŶƚĂƌLJĐnjŶLJĐŚ njŵŝĂŶĂĐŚ

ƐLJƐƚĞŵŽǁLJĐŚ͘͟ hǁĂǏĂ ƚĞǏ͕ ǏĞ ǁ ŝĞůŽŶLJŵ BĂĚnjŝĞ njďLJƚ ŵĂųŽ ƵǁĂŐŝ

ƉŽƑǁŝĞĐŽŶŽ ŬǁĞƐƚŝŝ ƉŽƐƚħƉƵũČĐLJĐŚ ƐƚƌĂƚ ǁ ƉƌnjLJƌŽĚnjŝĞ͕ ŬƚſƌĞ ƌſǁŶŝĞǏ ƉŽŐųħďŝĂũČ

kryzys klimatyczny^ϲϳ͘

ͣEĂƉĞǁŶŽ njŶĂũĚČƐŝħŐųŽƐLJ͕ŬƚſƌĞƉŽǁŝĞĚnjČ͕ǏĞƉŽǁŝŶŶŝƑŵLJnjǁŽůŶŝđ͘tŬŽŶƚĞŬƑĐŝĞ

njŵŝĂŶ ŬůŝŵĂƚLJĐnjŶLJĐŚ ĐŚŽĚnjŝ Ž njŵŝĂŶħ ĐĂųĞŐŽ ƚƌLJďƵ ǏLJĐŝĂ͘ :ĞǏĞůŝƚĞƌĂnj ƉŽĚĞũŵŝĞŵLJ

ĚĞĐLJnjũħ Ž ĚnjŝĂųĂŶŝƵ͕ ŵŽǏĞŵLJ ŽĚǁƌſĐŝđ ƚĞŶ ƐĐĞŶĂƌŝƵƐnj͕ ƵŬƐnjƚĂųƚŽǁĂđ ŶĂƐnjČ

ƉƌnjLJƐnjųŽƑđŝǁLJďƌĂđůĞƉƐnjLJƐƉŽƐſď ǏLJĐŝĂ͘dŽƉŽǁŝŶŶŽŶĂƐũĞĚŶŽĐnjLJđŝŶĂƉĂǁĂđŶĂƐ

ŽĚǁĂŐČ͘ dŽ ƵƌŽƉĂ ŵƵƐŝ ďLJđ ůŝĚĞƌĞŵ͕͟ ŵſǁŝųĂ WƌnjĞǁŽĚŶŝĐnjČĐĂ <ŽŵŝƐũŝ

Europejskiej hƌƐƵůĂǀŽŶĚĞƌ>ĞLJĞŶ͕ŬŽŵĞŶƚƵũČĐƉƌnjLJũħĐŝĞƉĂŬŝĞƚƵ&ŝƚĨŽƌϱϱ^ϲϴ͘

ĚƌŝĂŶŶĂtƌŽŶĂ nj&ƵŶĚĂĐũŝ/ŶƐƚƌĂƚ^ϲϵ ƉŽĚŬƌĞƑůŝųĂũĞĚŶĂŬ͕ǏĞͣWƌŽƉŽŶŽǁĂŶĞƌĞĨŽƌŵLJ

d^;ƵŶŝũŶĞŐŽƐLJƐƚĞŵƵŚĂŶĚůƵƵƉƌĂǁŶŝĞŶŝĂŵŝĚŽĞŵŝƐũŝͿƐČďĂƌĚnjŽŬŽŶƚƌŽǁĞƌƐLJũŶĞ͕

ǁ ƐnjĐnjĞŐſůŶŽƑĐŝ ĚůĂ ŬƌĂũſǁ ƚĂŬŝĐŚ ũĂŬ WŽůƐŬĂ͕ ŐĚLJǏ ǁƉųLJǁĂũČ ŽŶĞ ŶĂ ǁnjƌŽƐƚ ĐĞŶ

emisji CO2͕ĂǁŬŽŶƐĞŬǁĞŶĐũŝǁnjƌŽƐƚĐĞŶĚůĂŽďLJǁĂƚĞůŝ ŝƉƌnjĞĚƐŝħďŝŽƌƐƚǁ͟^ϳϬ͘

njŝĂųĂĐnjĞ ŽĚŶŝĞƑůŝ Ɛŝħ ƌſǁŶŝĞǏ ĚŽ ƉĂŬŝĞƚƵ Fit for 55͘ ĚĂŶŝĞŵ 'ƌĞĞŶƉĞĂĐĞ ƉĂŬŝĞƚ

ͣŵĂƵƐǁŽũĞũƉŽĚƐƚĂǁLJnjĂƐĂĚŶŝĐnjLJďųČĚ͕͟ƉŽŶŝĞǁĂǏũĞƐƚŽƉĂƌƚLJŽĐĞůŬůŝŵĂƚLJĐnjŶLJŶĂ

ϮϬϯϬ ƌ͕͘ ŬƚſƌLJ ũĞƐƚ ŶŝĞĂĚĞŬǁĂƚŶLJ ĚŽ ƐŬĂůŝ ŬƌLJnjLJƐƵ ŬůŝŵĂƚLJĐnjŶĞŐŽ͘ WƌŽƉŽŶŽǁĂŶĞ

ĚnjŝĂųĂŶŝĂ ƐČ njĂƚĞŵ ƌſǁŶŝĞǏ ŶŝĞĂĚĞŬǁĂƚŶĞ ĚŽ ƐŬĂůŝ ƉƌŽďůĞŵƵ͘:ŽĂŶŶĂ&ůŝƐŽǁƐŬĂ nj'ƌĞĞŶƉĞĂĐĞWŽůƐŬĂƚǁŝĞƌĚnjŝũĞĚŶĂŬ͕ǏĞĐŚŽđĐĞůĞƚĞŶŝĞƐČnjďLJƚĂŵďŝƚŶĞ͕ƚŽĚĂũČ

ƐLJŐŶĂųƌĞƐnjĐŝĞƑǁŝĂƚĂ͕ǏĞhũĞƐƚnjŵŽƚLJǁŽǁĂŶĂĚŽƉŽĚŶŽƐnjĞŶŝĂƐǁŽŝĐŚĂŵďŝĐũŝŝǏĞ

ŶŝĞ ŵĂ ŽĚǁƌŽƚƵ ŽĚ ƚƌĂŶƐĨŽƌŵĂĐũŝ ŐŽƐƉŽĚĂƌŬŝ ŝ ĞŶĞƌŐĞƚLJŬŝ ǁ ƐƚƌŽŶħ ŶĞƵƚƌĂůŶŽƑĐŝ

klimatycznej”^ϳϭ͘

ϲϳ ŚƚƚƉƐ͗ͬͬǁǁǁ͘ǁǁĨ͘ƉůͬĂŬƚƵĂůŶŽƐĐŝͬĞƵƌŽƉĞũƐŬŝ-zielony-ůĂĚ΀ĚŽƐƚħƉϮ͘Ϭϴ͘ϮϬϮϭ΁͘

ϲϴ:͘:ĂŬƵďŽǁƐŬĂ͕ D͘<ŽŵƉĂųĂ͕Fit for 55 ƉƌnjLJũħƚLJ͘ŽnjĂǁŝĞƌĂ͍tƐnjLJƐƚŬŽĐŽƚƌnjĞďĂǁŝĞĚnjŝĞđ, ŚƚƚƉƐ͗ͬͬǁǁǁ͘ĞƵƌĂĐƚŝǀ͘ƉůͬƐĞĐƚŝŽŶͬƉŽůŝƚLJŬĂ-ǁĞǁŶĞƚƌnjŶĂ-ƵĞͬŶĞǁƐͬĨŝƚ-for-ϱϱ-pakiet-oze- timmermans-komisja-europejska-ursula-ǀŽŶ-ĚĞƌ-leyen-ets-cbam-emisje-co2-zmiany- klimatu-ƉƌĂǁŽ-klimatyczne-ŬŽƌŽůĞĐͬ΀ĚŽƐƚħƉϮ͘Ϭϴ͘ϮϬϮϭ΁͘

ϲϵ &ƵŶĚĂĐũĂ njĂũŵƵũČĐĞ Ɛŝħ ĚŽƌĂĚnjƚǁĞŵ ǁ njĂŬƌĞƐŝĞ ƉŽůŝƚLJŬ ƉƵďůŝĐnjŶLJĐŚ͘ :Ğũ programy ďĂĚĂǁĐnjĞ ŽďĞũŵƵũČ ŵ͘ ŝŶ͘ njĂŐĂĚŶŝĞŶŝĂ ĞŶĞƌŐŝŝ ŝ ƑƌŽĚŽǁŝƐŬĂ͘ ŚƚƚƉƐ͗ͬͬŝŶƐƚƌĂƚ͘ƉůͬnjĞƐƉŽůͬ

΀ĚŽƐƚħƉϲ͘ϭϬ͘ϮϬϮϭ΁͘

ϳϬ:͘:ĂŬƵďŽǁƐŬĂ͕ D͘<ŽŵƉĂųĂ͕&ŝƚĨŽƌϱϱƉƌnjLJũħƚLJ͙

ϳϭ/ďŝĚĞŵ͘

Strona | 22

Również Barbara Mariani z Europejskiego Biura Ochrony Środowiska (EEB) uważa, że „To, co przedstawiła Komisja w Fit for 55 jest nieodpowiednie dla naszej planety i niesprawiedliwe wobec społeczeństwa”. EEB podkreśla, że cele w zakresie energii odnawialnej i efektywności energetycznej są znacznie poniżej poziomu ambicji potrzebnego do utrzymania globalnego ocieplania poniżej 1,5°C i nie są wiążące na poziomie krajowym, co może opóźnić transformację energetyczną w państwach członkowskich. Biuro zwraca również uwagę, że Fit for 55 w obecnym kształcie może oznaczać przeniesienie kosztów zanieczyszczeń „z ich faktycznych sprawców na konsumenta końcowego”. EEB wzywa więc państwa członkowskie i Parlament Europejski do żądania zwiększenia ambicji i spójności polityki pakietu Fit for 55, domagając się śmielszych działań w walce ze zmianą klimatu⁷².

O wątpliwościach związanych z realizacją Zielonego Ładu wspominał także Pan Janusz Loch:

Były również głosy przeciwne. Część posłów chciała, aby z powodu zapaści gospodarczej odłożyć plany z Zielonym Ładem.

Istotnie, w czasie pandemii koronawirusa, gdy koszty poniosła cała europejska gospodarka, często pojawiają się głosy, by spowolnić jego wprowadzanie. Państwa członkowskie Unii Europejskiej są szczególnie mocno podzielone co do tempa ograniczania emisji CO2.

W maju 2020 roku eurodeputowani Europejskich Konserwatystów i Reformatorów wezwali przewodniczących Rady Europejskiej, Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego do odroczenia inicjatyw legislacyjnych dotyczących „Zielonego Ładu”, ponieważ unijnym priorytetem musi być w tej chwili wyjście z kryzysu spowodowanego koronawirusem⁷³. Pomysły te odrzuciła jednak zarówno Ursula von der Leyen, jak i szef Rady Europejskiej Charles Michel⁷⁴.

Śląska posłanka do PE Izabela Kloc zastanawia się czy Zielony Ład jest realny i wykonalny. Stwierdza, że „polityka klimatyczna jest największym i najbardziej kosztownym, a jednocześnie najmniej uzasadnionym merytorycznie projektem

72 Ibidem.

73 K. Olejniczak, Europejski Zielony Ład…

74 https://www.dw.com/pl/europarlament-dopomina-si%C4%99-o-uczciwe-wybory/a- 53148498 [dostęp 17.06.2020].

Strona | 23 w historii Unii Europejskiej”⁷⁵. Obawia się też, że „w tak radykalnym wydaniu Zielony Ład doprowadzi do Unii dwóch prędkości: bogaci będą się szybciej bogacić, a biedni błyskawicznie wpadną w gospodarcze i społeczne tarapaty”⁷⁶.

Mówiła o tym również eurodeputowana Elżbieta Rafalska, która uważa, że UE powinna zrewidować niektóre dotychczasowe polityki, jak np. Europejski Zielony Ład, ponieważ po znacznym osłabieniu gospodarki po kryzysie, Zielony Ład może to stanowić zagrożenie dla dotychczasowych miejsc pracy i prowadzić do bezrobocia.

„My w Polsce mamy świadomość dużych wyzwań ekologicznych, ale te wszystkie racje trzeba dzisiaj ważyć. Dlatego uważam, że należy pewne projekty przemyśleć”⁷⁷.

Były polski minister klimatu Michał Kurtyka wielokrotnie wyrażał opinię, że rozwiązania Zielonego Ładu przygotowywane przed pandemią nie brały pod uwagę tąpnięcia gospodarczego. Minister spodziewa się spowolnienia jego wdrażania, szczególnie w sektorze rolnictwa⁷⁸. Jego zdaniem, jeżeli neutralność klimatyczna UE ma być celem realnym, należy mówić o sprawiedliwym podziale zobowiązań. „Nie możemy bowiem pozwolić, by koszty transformacji obciążyły najuboższych i najsłabszych” – powiedział⁷⁹.

Poza tym często możemy usłyszeć pytanie, dlaczego my (Polska, Unia Europejska), mamy ograniczać emisje, skoro nawet wyzerowanie przez nas emisji nie da redukcji niezbędnych dla zapobieżenia niebezpiecznej zmianie klimatu, konieczne jest bowiem globalne zaprzestanie emisji.

Choć przez długi czas na czele rankingu emisji królowały kraje Zachodu (Europa, w której rozpoczęła się rewolucja przemysłowa i Stany Zjednoczone, budujące swoją potęgę między innymi na wydobyciu ropy i przemyśle) to w ostatnich latach na pierwsze miejsce wysunęły się coraz ludniejsze i wytwarzające coraz więcej

75 Unia Europejska potrzebuje rozsądku, a nie klimatycznego radykalizmu (rozmowa z Izabelą Kloc), w: „Dziennik Zachodni” nr 131 (22764), 5.05.2020, s. 25.

76 https://wpolityce.pl/polityka/558664-nasz-wywiad-zielony-lad-doprowadzi-do-unii- dwoch-predkosci [dostęp 15.07.2021].

77 https://fakty.interia.pl/raporty/raport-parlament-europejski-w-walce-ze-skutkami- pandemii/aktualnosci/news-elzbieta-rafalska-powinnismy-zrewidowac-europejski-zielony- l,nId,4592348 [dostęp 13.08.2021].

78 K. Olejniczak, Europejski Zielony Ład…

79 https://www.gov.pl/web/klimat/europejski-zielony-lad--szanse-i-wyzwania-stojace-przed -ue-i-polska [dostęp 24.08.2020].

Strona | 24

produktów Chiny. Gdyby Unia Europejska była jednym krajem, w rankingu emisji zajmowałaby trzecie miejsce, po Chinach i Stanach Zjednoczonych. Za UE plasują się natomiast Indie i Rosja⁸⁰.

Międzynarodowa Agencja Energetyczna (MAE) informuje, że w 2020 r. przy spalaniu paliw kopalnych na całym świecie wyemitowano 31,5 gigaton (Gt) CO2. Z powodu pandemii Covid-19 globalna emisja spadła o 5,8 proc. w stosunku do 2019 r., ale w 2021 znów zaczyna rosnąć⁸¹.

Największym emitentem CO2 na świecie są od 2006 roku Chiny. W 2019 r. emisja Chin wyniosła 10,1 Gt, czyli około jednej trzeciej emisji CO2 na całym świecie⁸². Bardzo szybki wzrost emisji w latach 2000–2010 związany był z gwałtownym wzrostem gospodarczym, zasilanym w większości węglem. Choć w ostatnich latach zużycie węgla w Chinach nieco spadło, to wciąż ma tam miejsce ponad połowa światowego zużycia węgla⁸³.

Drugim największym emitentem pozostają USA. W 2019 spalanie paliw kopalnych w tym kraju spowodowało 5,2 Gt CO284

. Pomimo polityki wspierającej paliwa kopalne łącznie z węglem oraz ogłoszenia wyjścia z Porozumienia paryskiego emisje spadają. Jest to związane z zastępowaniem węgla mniej emisyjnym gazem ziemnym z łupków, rozwojem OZE i poprawą efektywności energetycznej, ale też np.

konsekwencjami recesji po 2008 roku⁸⁵.

W całej Unii Europejskiej w 2019 r. wyemitowano 2,9 Gt CO2, czyli około 10%

światowego CO2. UE wyprzedza Indie (2,6, Gt), Rosję (1,6 Gt) i Japonię (1,1 Gt).

Polska, z 323 Mt emisji, znajduje się pod koniec drugiej dziesiątki listy krajów

80 https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/najwieksi-emitenci-co2-przeglad-431/ [dostęp 13.09.2021].

81 MAE informuje też, ze gospodarki krajów rozwijających się i rynków wschodzących odpowiadają za ponad dwie trzecie światowej emisji CO₂, podczas gdy udział krajów rozwiniętych ulega stałemu, strukturalnemu spadkowi. https://www.cire.pl/artykuly/serwis -informacyjny-cire-24/globalna-emisja-co2-znow-rosnie-jedna-trzecia-co2-emituja-chiny [dostęp 13.09.2021].

82 Udział Chin w globalnej emisji dynamicznie rósł w ostatnich dekadach. W 1975 r., gdy na całym świecie wytwarzano 16,9 Gt, Chiny po raz pierwszy wyemitowały ponad gigatonę CO2

i prześcignęły pod względem emisji Japonię. W 1989 r. Chiny wyprodukowały więcej CO2 niż ZSRR, w 2002 r. prześcignęły Unię Europejską, a w 2006 roku „lidera rankingu” USA. Ibidem.

83 https://naukaoklimacie.pl...

84 https://www.cire.pl...

85 https://naukaoklimacie.pl...

Strona | 25 wytwarzających najwięcej CO2⁸⁶. Po upadku komunizmu w Polsce emisje spadły o ponad 30%, a w ostatnich 20 latach utrzymują się na poziomie ok. 300 mln ton rocznie⁸⁷.

Wg danych z 2019 roku najwięcej gazów cieplarnianych w UE wyemitowały Niemcy (ponad 809 kiloton, czyli ok. 1/5 całej emisji w UE). Około połowę mniej wyemitowały Wielka Brytania, Francja i Włochy, a na 5. miejscu znalazła się Polska⁸⁸.

Oprócz polityków na ten temat wypowiadali się również naukowcy. W 2020 r.

eksperci z Politechniki w Karlsruhe i Uniwersytetu w Michigan wskazywali, że Europejski Zielony Ład może zwiększyć emisję CO2 w innych państwach⁸⁹. Stwierdzili, że efektem dążenia UE do osiągnięcia w 2050 roku neutralności klimatycznej może być przeniesienie ich emisji gazów cieplarnianych do innych państw bez faktycznej zmiany ogólnoświatowego bilansu.

Naukowcy wskazali, że znaczne rozmiary importu żywności, przede wszystkim zbóż i mięsa, pozwalają Unii Europejskiej na forsowanie u siebie zrównoważonego modelu rolnictwa bez wymagania tego od swych handlowych partnerów.

Europejski Zielony Ład zakłada też zmniejszenie zużycia w Europie nawozów sztucznych i środków owadobójczych o połowę, jednak prawne regulacje unijnego handlu zagranicznego nie zawierają spójnych wymogów w kwestii realizowania przez eksporterów zasad zrównoważonego rolnictwa. Tolerancja dla stosowania przez wielu z nich niedozwolonych w Europie pestycydów i herbicydów, a także nasion modyfikowanych genetycznie oznacza outsourcing⁹⁰ szkód ekologicznych.

86 https://www.cire.pl...

87 https://naukaoklimacie.pl...

88 https://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/society/20180301STO98928/

infografika-emisje-gazow-cieplarnianych-w-unii-europejskiej [dostęp 13.09.2021].

89 O sprawie informował m. in. serwis Nauka w Polsce - największy ogólnodostępny serwis informacyjny poświęcony polskiej nauce, https://naukawpolsce.pap.pl/node/29534 [dostęp 7.07.2021].

90 Outsourcing można zdefiniować, jako zlecanie prac na zewnątrz, korzystanie ze źródeł zewnętrznych, https://www.prawo.pl/kadry/outsourcing-definicja-i-przyklady-stosowania, 267510.html. Najczęściej odnosi się do przedsiębiorstw, zlecających niektóre zadania firmom zewnętrznym, https://mfiles.pl/pl/index.php/Outsourcing. W opisywanym przypadku chodzi zatem o to, że na terenie UE będzie chronione środowisko, jednak kosztem „państw trzecich”.

Strona | 26

Wspomniano także o lasach. Według danych FAO⁹¹ w latach 1990-2014 powierzchnia lasów w Europie zwiększyła się o 13 mln hektarów, ale w tym samym czasie w innych częściach świata 11 mln hektarów lasu musiało ustąpić miejsca użytkom rolnym. Trzy czwarte tego wyrębu wiąże się z zakładaniem plantacji roślin oleistych w Brazylii i Indonezji, czyli w państwach o niepowtarzalnej bioróżnorodności, obejmującej kluczowe dla absorbowania globalnej produkcji dwutlenku węgla puszcze tropikalne. Ponad jedna trzecia deforestacji dokonanej od 1990 roku na potrzeby globalnego rynku żywnościowego wiąże się z unijnym importem rolnym, a w latach 1986-2016 zapotrzebowanie UE na nasiona oleiste dla pasz i biopaliw podwoiło się. Ponadto UE, by chronić własne lasy, sprowadzała z USA do niedawna 7 mln ton brykietów z biomasy drzewnej rocznie, a z czasem Amerykanie, kierując się podobnymi pobudkami, zaczęli szerzej wykorzystywać do ich wytwarzania surowiec sprowadzany z Azji.

Eksperci ustalili, że w latach od 1990-2008 państwa wysoko rozwinięte zmniejszyły swą emisję CO2 o 16 gigaton, natomiast w przypadku państw rozwijających się nastąpiło podwojenie ich emisji.

Przywóz do Europy olbrzymich ilości artykułów rolno-spożywczych czy drewna z miejsc odległych o tysiące kilometrów dodatkowo wzmaga globalne ocieplenie.

Same kontenerowce z banderami państw UE w 2018 roku zwiększyły ilość CO2

w atmosferze ziemskiej o 139 mln ton (to jedna czwarta tego, co wytworzyły wówczas wszystkie poruszające się po europejskich drogach samochody).

W bilansach emisji poszczególnych krajów nie uwzględnia się jednak ich statków morskich, gdyż emitują one dwutlenek węgla nie na terytoriach tych państw, lecz na wodach międzynarodowych, wyłączonych spod ich suwerenności⁹².

Kolejne lata pokażą czy i w jakiej formie Europejski Zielony Ład będzie dalej realizowany i jakie będą jego skutki. A w następnym rozdziale zastanowimy się, jak w ekologicznej transformacji mogłaby pomóc energia atomowa…

91 FAO to Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa

92 https://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C85914%2Ceksperci-europejski- zielony-lad-moze-zwiekszyc-emisje-co2-w-innych-panstwach [dostęp 6.07.2021].

Strona | 27

Energia atomowa w Europie

Daleki jestem od twierdzenia, że elektrownia jądrowa to samo zdrowie.

(…) Ale twierdzę, że paniczny strach przed nią naprawdę nie jest uzasadniony!

Ryszard Tadeusiewicz⁹³

W kontekście ekologii, środowiska i klimatu nie sposób pominąć kwestii energetyki atomowej (zwanej też jądrową lub nuklearną). Najczęściej możemy spotkać się z protestami różnych działaczy i organizacji ekologicznych przeciwko budowie elektrowni atomowych lub też na rzecz wygaszania tych już działających. Wielu z nich z czasem porzuciło jednak swoje radykalne poglądy i działania.

Antynuklearne kampanie z przeszłości uważają oni dzisiaj „za straszny błąd, za który cenę musi zapłacić klimat Ziemi” i twierdzą, że „energetyka jądrowa nie jest idealna, ale jest lepsza niż zmiana klimatu”⁹⁴.

W roku 1996 część ekologów, byłych działaczy Greenpeace, zainicjowała powstanie międzynarodowego stowarzyszenia Environmentalists for Nuclear Energy - EFN.

Są przekonani, że tylko energia jądrowa może wstrzymać proces globalnego ocieplenia i jest jedynym realnym alternatywnym i bezpiecznym źródłem energii dla paliw kopalnych, dostarczającym w sposób stabilny energię na wielką skalę przy jednoczesnym braku emisji gazów cieplarnianych⁹⁵.

W 2006 roku w Polsce powstało Stowarzyszenie Ekologów na Rzecz Energii Nuklearnej (SEREN) które aktywnie uczestniczy w dyskusjach nad rozwojem energetyki jądrowej i podejmuje działania dla dobra ekologii w naszym kraju⁹⁶. SEREN ma na celu m. in. informowanie o zaletach energii jądrowej szczególnie ze względu na bezpieczeństwo ludności, ochronę środowiska i korzyści z jej

93 Ryszard Tadeusiewicz (ur. 1937) to profesor (a w przeszłości także rektor) krakowskiej Akademii Górniczo-Hutniczej (AGH), członek Polskiej Akademii Nauk, popularyzator nauki i autor wielu publikacji. Zajmuje się m. in. inżynierią biomedyczną, automatyką oraz informatyką. https://www.cri.agh.edu.pl/uczelnia/tad/ [dostęp 22.09.2021].

94 Szczegółowe informacje i wypowiedzi: http://atom.edu.pl/index.php/ekologia.html

?id=137:zwrot-o-180-stopni-dotychczasowych-przeciwnikj&catid=106 [dostęp 13.09.2021].

95 http://seren.org.pl/o-nas/ [dostęp 13.08.2021].

96 Ibidem. Honorowym prezesem Stowarzyszenia został prezes wspomnianego EFN Bruno Comby. http://seren.org.pl/historia-seren/ [dostęp 13.08.2021].

Strona | 28

wykorzystania⁹⁷. Wiceprezes SEREN Andrzej Strupczewski podkreślał, że „Elektrownia atomowa gwarantuje czyste powietrze, czystą wodę i glebę. Ponosi też odpowiedzialność za wszystkie odpady. Rzadko która gałąź przemysłu to robi”

i dodał, że „Elektrownie atomowe w ogóle nie emitują dwutlenku węgla”⁹⁸.

Energia jądrowa stanowi niskoemisyjną alternatywę dla paliw kopalnych, jednak trudno ją jednoznacznie uznać za źródło odnawialne. Wykorzystuje bowiem uran, który jest paliwem nieodnawialnym. Wyjątkiem jest energia jądrowa produkowana w zamkniętym cyklu paliwowym obejmującym recykling odpadów jądrowych w reaktorach typu FBR (reaktor prędki powielający⁹⁹). Amerykański Instytut Naftowy za odnawialne źródło energii uważa reaktory powielające, które produkują więcej paliwa niż zużywają¹⁰⁰.

Co na to Unia Europejska? Obecnie nie uznaje energii atomowej za odnawialne źródło energii. W marcu 2021 roku w raporcie Wspólnego Centrum Badawczego (Joint Research Centre) Komisji Europejskiej stwierdzono jednak, że nie ma dowodów naukowych, wskazujących, że energia jądrowa powoduje większe szkody dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska naturalnego niż inne technologie wytwarzania energii elektrycznej uwzględnione jako działalność wspierającą łagodzenie zmiany klimatu”¹⁰¹.

Państwa europejskie zawsze przywiązywały ogromną wagę do sektora energii. Jego znaczenie zaczęto dostrzegać zaraz po drugiej wojnie światowej, chcąc „użycia środków wojennych na rzecz pokoju”¹⁰². W preambule podpisanego w 1957 roku Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energi i Atomowej (Euratom) przywódcy państw uznali, że „energia jądrowa stanowi zasadnicze źródło rozwoju i ożywienia przemysłu, które umożliwi rozprzestrzenienie idei pokoju” oraz pisali o „pokojowym wykorzystaniu energii atomowej”¹⁰³.

97 http://seren.org.pl/o-nas...

98 Ekologiczna energia z atomu (rozmowa z Andrzejem Strupczewskim), w: „Polska Times”, 19.05.2009, s. 4.

99 https://nuclear.pl/energetyka,fbr,0,0,0.html [dostęp 13.08.2021].

100 https://www.api.org/oil-and-natural-gas/consumer-information/in-the-classroom/

energy-resources/nonrenewable-energy-resources [dostęp 13.08.2021].

101 Wspólne Centrum Badawcze, Technical assessment of nuclear energy with respect to the

‘do no significant harm’ criteria of the EU Taxonomy Regulation, marzec 2021 r.

102 Zrozumieć politykę Unii Europejskiej – Energia, s. 4, Unia Europejska, 2014.

103 WERSJA SKONSOLIDOWANA TRAKTATU USTANAWIAJĄCEGO EUROPEJSKĄ WSPÓLNOTĘ ENERGII ATOMOWEJ (2012/C 327/01).

Strona | 29 Dziś elektrownie atomowe to ważny element unijnej energetyki. Zasoby dostępne w Europie – czyli „koszyk energetyczny” – są bardzo zróżnicowane. Wyróżnia się m. in. francuskie elektrownie atomowe (a także np. polskie kopalnie)¹⁰⁴. Decyzja o udziale energii jądrowej w koszyku energetycznym należy do państw członkowskich. Przepisy unijne zmierzają natomiast do udoskonalenia norm bezpieczeństwa w elektrowniach jądrowych i zagwarantowania bezpiecznego postępowania z odpadami promieniotwórczymi i ich bezpiecznego unieszkodliwiania¹⁰⁵.

Jakie decyzje podejmują członkowie UE? W 13 państwach pracuje 109 reaktorów, które produkują około 650 GWh energii, co stawowi prawie 26% produkowanej w UE energii elektrycznej¹⁰⁶. Zdecydowanym liderem w Europie, i jednym z światowych liderów, jest Francja z 58 reaktorami. Najwięcej reaktorów mają USA (96), a na trzecim miejscu są Chiny (50). Te same państwa są na podium w kwestii wytwarzania energii (790 Gigawatogodzin – GWh w USA, 344 GWh w Chinach oraz 338 GWh we Francji). Inaczej wygląda ranking państw pod względem udziału energii atomowej w całkowitej energii kraju. Na czele jest Francja (70,6%), która wyprzedza sąsiadów Polski – Słowację (53,1%) i Ukrainę (51,2%). W tym zestawieniu USA (z ok. 20%) i Chiny (z 5%) są na dalszych miejscach¹⁰⁷.

Profesor Ryszard Tadeusiewicz zwraca uwagę, że w promieniu 300 km od naszych granic pracuje 27 jądrowych bloków energetycznych, a w promieniu 600 km jest ich aż 52¹⁰⁸. Wspomniał też o Słowacji i Ukrainie, gdzie energia atomowa zaspokaja ponad połowę potrzeb energetycznych kraju¹⁰⁹.

Profesor cieszy się z rozwoju odnawialnych źródeł energii, także w naszym kraju.

Na pytanie „Czy powinniśmy walczyć z wiatrakami?” (postawione w felietonie pod tym samym tytułem) odpowiada „Zdecydowanie tak! Ale po ich stronie!”¹¹⁰.

104 Zrozumieć politykę Unii Europejskiej…

105 https://www.europarl.europa.eu/factsheets/pl/sheet/62/kernenergie [dostęp 13.08.2021].

106 Ibidem.

107 Zestawienie danych za rok 2020 na stronie: https://pris.iaea.org/PRIS/WorldStatistics/

NuclearShareofElectricityGeneration.aspx [dostęp 13.08.2020].

108 R. Tadeusiewicz, Czy bać się energetyki jądrowej, w: „Gazeta Krakowska” nr 247 (22069), 21.10.2020.

109 Idem, Energetyka inna niż węglowa, w: „Dziennik Zachodni” nr 169 (23109), 23.07.2021, s. 24.

110 Idem, Czy powinniśmy walczyć z wiatrakami?, w: „Gazeta Krakowska” nr 132 (20742), 8.06.2016, s. 2.