Działalność polityczno – dyplomatyczna
Bohdana Chmielnickiego
Rozprawa doktorska napisana w Zakładzie Historii
Europy Wschodniej UAM pod kierunkiem
prof. zw. dr hab. Artura Kijasa
Spis treści
Str.
Wstęp……… 3
Rozdział I Narastanie problemu kozackiego……… 26
Przypisy rozdziału I ………. 44
Rozdział II Sylwetka Chmielnickiego……….. 46
Przypisy rozdziału II ………. 79
Rozdział III Szablą i piórem ………. 82
Ukraińskie alianse……….... 82
Struktura kancelarii hetmana kozackiego ……….. 109
Kulisy elekcji Jana Kazimierza………... 160
Oblężenie Zbaraża ………. 169
Przypisy rozdziału III ……….. 255
Rozdział IV Chmielnicki a Rzeczpospolita ……… 261
Przypisy rozdziału IV ……….. 325
Rozdział V Od Hadziacza do Andruszowa ……… 328
Ku pojednaniu ……….. 328
Polsko – rosyjski bój o Ukrainę ………... 369
W cieniu rokoszu ……….. 443 Przepołowienie andruszowskie ……… 459 Przypisy rozdziału V ……….. 476 Zakończenie ………. 480 Aneksy ……….. 492 Bibliografia ……… 537
Wstęp
K O N C E P C J A P R A C Y
O
militarnym aspekcie powstania Chmielnickiego napisano wiele.Natomiast nikt jak do tej pory (przynajmniej w polskiej historiografii) nie pokusił się o przedstawienie Chmielnickiego jako polityka i dyplomaty, dlatego też w pracy skoncentrowano się przede wszystkim na dyplomatycznych i politycznych dokonaniach przywódcy największego zrywu w dziejach siedemnastowiecznej Ukrainy. Jest rzeczą oczywistą, że sam aspekt wojskowy nie na wiele by się zdał, gdyby nie był poparty i uzupełniony intrygującą grą polityczno – dyplomatyczną. Bohdan Zenobiusz Chmielnicki doskonale zdawał sobie z tego sprawę, dlatego też ostateczny wybuch powstania poprzedził żmudnymi i zawiłymi działaniami dyplomatycznymi, które zresztą kontynuował również w trakcie trwania samego powstania. Dzięki temu siedemnastowieczna Ukraina była nie tylko areną krwawej wojny domowej, ale także zakulisowych rozgrywek dyplomatycznych prowadzonych na najwyższym szczeblu. Celem pracy będzie więc przybliżenie postaci Bohdana Chmielnickiego nie tylko jako żołnierza, ale również wodza, organizatora, a przede wszystkim błyskotliwego i utalentowanego polityka, dyplomaty oraz męża stanu ówczesnej Ukrainy. Drugim obok dyplomacji istotnym środkiem prowadzonej przez Chmielnickiego działalności była polityka. Polityka to jak wiadomo nie tylko działania werbalne, ale także prowadzenie wykrwawiających, wyniszczających i bezwzględnych wojen. Również ta umiejętność nie była obca Chmielnickiemu. Dlatego też w tej pracy nie brakuje tego aspektu. Choć z racji tego, iż jest to zarys monograficzny opisy bitew ograniczono do niezbędnego minimum, zwłaszcza tych powszechnie znanych, jak Korsuń, Żółte Wody, Piławce, Beresteczko, czy też Batoh. Wyjątek stanowią tu bitwy z niezrozumiałych względów marginalizowane, lub pomijane w historiografii polskiej (Cudnów, Połonka – Basia, Konotop, Kudryńce).
Pierwszy rozdział pracy zatytułowany „Narastanie problemu
kozackiego” poświęciłem Kozakom (Zaporożcom, Niżowcom). Próbowałem
pojawienia się ich na Ukrainie, aż do zakończenia tzw. „Złotego Pokoju” w 1648 roku. W pracy opisano też pokrótce pierwsze, co warto podkreślić nieudane powstania kozackie. Dzięki wielu nowym opracowaniom, o których więcej w dalszej części wstępu, udało mi się uzupełnić informacje na temat Kozaków o wiele ciekawych i nowych informacji. Rozdział rozpoczyna się od roku 1569, czyli od momentu zawarcia przez Polskę unii z Litwą w Lublinie, zwanej Unią Lubelską wieńczy go zaś rok 1648, który w historiografii zwykło się uważać za kres „Złotego Pokoju”. Natomiast za sprawą „Dyaryusza transakcyi wojennej między wojskiem koronnem i
zaporoskiem” dominikanina, ojca Szymona Okolskiego mogłem zamieścić na
kartach pracy bezcenny w swojej wymowie dokument dokładnie opisujący przebieg pertraktacji między Polakami i Kozakami pod Borowicą. Pojawienie się powyższego dokumentu w pracy okazało się o tyle istotne, że jednym z sygnatariuszy tego porozumienia był ówczesny pisarz wojska zaporoskiego, a późniejszy hetman kozacki Bohdan Chmielnicki. Tak więc dzięki bezcennemu źródłu ojca Szymona Okolskiego w sposób pełniejszy wzbogacono pracę. Ponadto zwróciłem uwagę na kozacki system prawny. U Niżowców, jak w każdej rozbudowanej społeczności istniała jurysdykcja. Prawo karne dostosowane było do warunków istniejących na Siczy i charakteryzowało się jego surowym przestrzeganiem.
Rozdział drugi pod tytułem” „Sylwetka Chmielnickiego” poświęciłem dokładniejszemu przybliżeniu postaci głównego bohatera monografii. Chodziło tu o przedstawienie nie tylko jego wyglądu zewnętrznego, ale również nakreślenie jego portretu psychologicznego. Ponadto próbowałem pokazać Chmielnickiego jako gospodarza umiejętnie zarządzającego odziedziczonym po ojcu majątkiem zarówno w Czehryniu, jak i w jego ukochanym Subotowie. Za wartościowy uznałem opis wnętrza jego domu w którym przyjmował zagraniczne delegacje. Już choćby pobieżna lustracja pomieszczeń rodzinnej rezydencji (późniejszej kwatery głównej) hetmana ujawniła jego zamiłowanie do prowadzenia skromnego trybu życia i prostoty w wyposażeniu wewnętrznym tego lokum. Na szczególną uwagę zasłużył także opis wszystkich utarczek Chmielnickiego z jego zajadłymi wrogami. Jak się okazało jego konflikty nie ograniczyły się wyłącznie do osoby podstarościego czehryńskiego Daniela Czaplińskiego. Przeciwników było znacznie więcej, a bodaj najzacieklejszym okazał się możny ród Koniecpolskich – z młodym Aleksandrem na czele. Wszystko to sprawiło, że tych interesujących informacji nie mogło zabraknąć w pracy.
Niemniej interesującymi kwestiami od wyżej wymienionych okazały się zagadnienia dotyczące jego imienia, daty i miejsca urodzenia, a nade wszystko pochodzenia społecznego. Po dziś dzień trwa nierozstrzygnięty spór o to czy Bohdan Chmielnicki rzeczywiście i prawnie legitymował się pochodzeniem szlacheckim, czy też nie, a może jak chcą niektórzy wywodził się jedynie z mieszczaństwa. W rozdziale tym stosunkowo dokładnie
prześledzony został jego polityczno – wojskowy szlak do roku 1648, tj. do chwili wybuchu powstania. Zadanie, przyznać muszę miałem niełatwe, gdyż dokładnych i wyczerpujących danych na temat jego działalności w okresie poprzedzającym wybuch powstania 1648 roku po prostu brak.
Zdecydowanie najwięcej problemów przysporzył mi tzw. „francuski” wątek w życiorysie Chmielnickiego. Chodzi tu rzecz jasna o rok 1645 i próbę uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy Chmielnicki wraz ze swoimi Kozakami znalazł się ostatecznie na usługach kardynała Mazarina, czy też nie. W tym wypadku, podobnie jak w kwestii jego społecznego pochodzenia tyleż było poglądów co i historyków. Sporo zamieszania w tej sprawie z pewnością wywołała książka autorstwa Pierre’a Chevaliere’a przetłumaczona na język ukraiński „Istorija wijny Kozakiw proti Polszczi”, (tytuł oryginalny „Histoire
de la guerre des Cosaques contre la Pologne”). Należy w tym miejscu
podkreślić, że dzieło to jest siedemnastowiecznym źródłem! Jego pozycja wyraźnie wskazywała na obecność wiosną 1645 roku Chmielnickiego i Kozaków we Francji. Wprawdzie dokładna data narodzin i śmierci Pierre’a Chevaliere’a nie jest znana, ale z jego korespondencji do posła i hrabiego de Bregy, zawartej we wstępie do „Historii wojny…” jasno wynika, że był on siedemnastowiecznym podróżnikiem. Z góry pragnę jednak zaznaczyć, że nie było moim celem wyciąganie jakichkolwiek daleko idących wniosków, które przesądzałyby o tym, że Chmielnicki istotnie przebywał we Francji, bądź też nie. Przedstawiłem jedynie kilka punktów widzenia i hipotez na ten temat, a ostateczny osąd w tej sprawie pozostawiam czytelnikowi, jak również uczonym zajmującym się tym wątkiem z życia ukraińskiego hetmana.
Prezentując wygląd kancelarii dyplomatycznej Bohdana Chmielnickiego, nie mogłem zapomnieć o przedstawieniu ludzi, którymi hetman zaporoski na co dzień się otaczał. Ich spora liczba, a nade wszystko znamienite nazwiska świadczyły wyraźnie o tym na jak wielką skalę prowadziła swoją działalność polityczno – dyplomatyczną kancelaria Bohdana Chmielnickiego. W tymże rozdziale pokusiłem się także o wstępne nakreślenie kierunków działań politycznych i dyplomatycznych prowadzonych przez hetmana kozackiego. Również w tym przypadku, biorąc pod uwagę liczbę państw zaangażowanych w konflikt polsko – ukraiński można zauważyć rozmach z jakim Chmielnicki dążył do wyznaczonego przez siebie celu.
Rozdział trzeci „Dyplomacja i konfrontacja”. Dokładna lektura i analiza tego rozdziału w sposób pełniejszy wyjaśnia głęboki sens wspomnianego tytułu. Z dotychczas poznanych przekazów historycznych dowiadujemy się o zmaganiach militarnych, potyczkach, bitwach, powstaniach, czy też wojnach. Nie wynika z tego wszakże, że głównym działaniem, choć być może nie tak spektakularnym jak dokonania wojskowe, były zabiegi dyplomatyczne. Tak też było w czasie powstania Chmielnickiego. Hetman zaporoski starał się umiędzynarodowić problem kozacki, a w konsekwencji również całej Ukrainy. Sprytnie wykorzystał interesy (nierzadko sprzeczne) ościennych
mocarstw, które ostatecznie miały pomóc w osiągnięciu suwerenności (autonomii) Ukrainy. Polityka dyplomacji, prowadzona w zaciszu gabinetów okryta była tajemnicą, dlatego też słabo znane są końcowe efekty tychże działań. Natomiast bitwy i wojny były następstwem nieudanych działań dyplomatycznych. Tak więc gdy zawiodła dyplomacja rozlegał się szczęk oręża. Oznacza to, że działania zbrojne i dyplomacja wzajemnie się uzupełniały na drodze do uzyskania końcowego celu.
Rozdział ten rozpoczyna się od przeprowadzenia analizy genezy sojuszu kozacko – tatarskiego. Warto w tym miejscu przypomnieć, że już Kosiński i Nalewajko usiłowali pozyskać dla swych zbrojnych wystąpień sojuszników. Dlatego też omawianie genezy sojuszu wyprowadziłem właśnie od czasów pierwszych powstań kozackich. Za końcową cezurę obrałem ostateczne zawarcie koalicji z Tatarami przez Chmielnickiego. Niejako przy okazji udało mi się również przyjrzeć sytuacji wewnętrznej jaka panowała w Chanacie Krymskim. Jeśli już jesteśmy przy Tatarach i Kozakach, to nie od rzeczy było przybliżenie i przedstawienie struktury wojskowej armii obu sojuszników. W identyczny sposób postąpiłem z wojskiem polskim oraz litewskim.
Rozdział trzeci to również opis struktury i działalności kancelarii dyplomatycznej Bohdana Chmielnickiego. Przegląd kadr hetmańskiej kancelarii zwrócił uwagę na fakt, że przywódca kozacki w prowadzonej przez siebie polityce nie ograniczał się jedynie do osób pochodzenia kozackiego (Paweł Tetera, Samuel Bogdanowicz – Zarudny, Kondrat Burłaj, Siluan Mużyłowski, itp.). W hetmańskiej administracji znalazło się także miejsce dla posłów pochodzenia zagranicznego, a ściślej rzecz biorąc greckiego (Iwan Tafralij, Daniel Kaługer [znany bardziej jako Daniel Oliveberg de Greccani], czy Christofor Manujłowicz. Zarówno dobór personalny kadry, jak i wykraczanie daleko poza granice ukraińskie w poszukiwaniu pracowników administracyjnych do kancelarii świadczyło nie tylko o wielkim rozmachu, ale też niebywałym wprost profesjonalizmie Chmielnickiego. Jeśli już mowa o kancelarii dyplomatycznej hetmana to nie można nie napisać o specyficznym rytuale, żeby nie powiedzieć misterium związanym z przyjmowaniem zagranicznych wysłanników. Także oryginalne metody i zasady jakimi Chmielnicki posługiwał się przy wysyłaniu poselstw za granicę budziły moje zainteresowanie. Ciekawie prezentowała się także działalność hetmańskiej kancelarii od strony finansowej. Wiadomo bowiem nie od dziś, że tego typu instytucja wymagała nie tylko godziwego lokalu do prowadzenia działalności, czy wykwalifikowanej kadry personalnej, ale może przede wszystkim należytego nakładu finansowego. Dość powiedzieć, że ostateczna suma okazała się niebagatelna. Pisząc o polityce oraz dyplomacji Bohdana Chmielnickiego, a także o sposobie funkcjonowania jego kancelarii nie można było nie napisać o zjawisku, które było nieodłączną składową wszelkich rozgrywek zakulisowych. Chodzi tu o wywiad oraz kontrwywiad. Jeżeli ktoś sobie wyobrażał, że działalność agenturalna jest wymysłem i
wynalazkiem XX i XXI wieku, a co najmniej carskiej Rosji, to był w błędzie. Okazało się, a przekonuje o tym analiza i lektura dzieł ukraińskich, że umiejętności szpiegowskie nie były obce już siedemnastowiecznej kancelarii kozackiej. Co więcej jak na tak odległe od współczesności czasy wywiad i kontrwywiad kozacki działał wręcz doskonale. Najskuteczniejszym orężem hetmana zaporoskiego w tej dziedzinie okazał się spryt, przebiegłość, dalekowzroczność, a przede wszystkim karni, wierni i zdyscyplinowani wykonawcy jego poleceń ślepo oddani kozackiej sprawie. Dodam jeszcze tylko, że jednym ze sposobów (zresztą niezwykle skutecznym) okazała się dezinformacja, jaką Chmielnicki stosował z upodobaniem. Wprowadzała ona nie tylko element dezorganizacji w szeregach nieprzyjaciół, ale także panikę. Żeby jednak obraz działań był pełniejszy to (jak wyraźnie wskazuje na to tytuł rozdziału) nie mogło w nim zabraknąć działań militarnych. Oprócz standardowego opisu powszechnie znanych bitew pod Korsuniem, Żółtymi Wodami, Piławcami, Beresteczkiem, czy Batohem, pokusiłem się też o przeprowadzenie w miarę gruntownej analizy przebiegu powstania Chmielnickiego na Litwie. Zapewne nie wszyscy zdają sobie sprawę z tego, że kozackie powstanie dowodzone przez Chmielnickiego rozlało się także na obszary położone daleko od rdzennych ziem kozackich na Ukrainie. Nie chodzi tu tylko o dzisiejszą Białoruś, ale właśnie o inne ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zresztą wątek białoruski i litewski przewinął się jeszcze przez moją pracę również w rozdziale piątym, przy okazji omawiania agresji rosyjskiej na Litwę w 1659 roku oraz bitwy pod Połonką – Basią. Więcej na ten temat wspominam jednak podczas omawiania piątego rozdziału.
Jeśli już mowa o działaniach zbrojnych to oczywiście nie sposób pominąć tak ważnych z punktu widzenia polskiej historiografii wydarzeń jak oblężenie Lwowa, Zamościa, czy Zbaraża zakończone zawarciem ugody zborowskiej w 1649 roku. Obrona Zbaraża była przykładem bohaterstwa, heroizmu, niezłomności i wytrwałości polskiego żołnierza. Zatem ze zrozumiałych względów nie mogłem w swojej pracy pominąć tak ważnego dla Polaków wydarzenia.
Żeby jednak nie koncentrować się wyłącznie na militarnym aspekcie powstania Chmielnickiego, uwaga skupiona została się także na działalności polityczno – dyplomatycznej hetmana kozackiego. Głównym założeniem tej części rozdziału było bliższe przyjrzenie się państwom, które w sposób pośredni, bądź bezpośredni wplątane były w misternie utkaną sieć intryg przez Chmielnickiego. Jak już wyżej nadmieniono państwa te podzieliłem na te uczestniczące bezpośrednio i pośrednio w życiu politycznym państwa kozackiego. Do tych pierwszych oprócz Rzeczpospolitej zaliczały się także carska Rosja, Turcja (Imperium Ottomańskie), Chanat Krymski, Hospodarstwo Mołdawskie i Siedmiogród (Transylwania). Drugą grupę
utworzyły: Szwecja, Austria (Cesarstwo Habsburskie), Brandenburgia, Wenecja (Republika Wenecka), Francja, a nawet Anglia!
Osobną część rozdziału poświęciłem problematyce związanej ze stosunkami ukraińsko – rosyjskimi. Począwszy od 8 czerwca 1648 roku, kiedy to mamy do czynienia z pierwszymi, wówczas jeszcze nieśmiałymi podchodami obu państw we wzajemnych relacjach, przez rok 1653 i obrady Soboru Ziemskiego w Moskwie, otwierającymi kozackiej Ukrainie drogę do oficjalnego przejścia pod carskie berło, aż do 8 stycznia 1654 roku, kiedy to podpisano ugodę perejasławską, po przyjęciu której Ukraina pozbawiła się już definitywnie drogi odwrotu. W tym miejscu warto sobie uświadomić, że ostateczne usankcjonowanie kwestii ukraińskiej, choć pewnie trafniejsze by było stwierdzenie kozacko – rosyjskiego sojuszu nastąpiło tak naprawdę 27 marca 1654 roku, z chwilą przyjęcia tzw. „Żałowannej Gramoty” oraz „Statii”(Punktów).
W tym samym rozdziale pojawiła się również kwestia szwedzka. Pod tym hasłem kryje się nie tylko czas krwawych zmagań Rzeczpospolitej ze Szwecją, ale również, a może przede wszystkim sprawa kozacka na tle złożonych relacji polsko – szwedzkich. To właśnie w tym momencie przyszedł czas na przeprowadzenie gruntownej analizy stosunków bilateralnych na linii Sztokholm – Czehryń. Dość powiedzieć, że efektem współpracy między Kozakami i Szwedami (oprócz tego w skład tej koalicji weszła jeszcze Brandenburgia i Siedmiogród [Transylwania]) było podpisanie traktatu w Radnot.
Rozdział trzeci doprowadzony został do roku 1658, tj. do zawarcia przez Rzeczpospolitą i Kozaczyznę ugody hadziackiej (szczegółowy opis tego porozumienia i jego skutków znajduje się w rozdziale piątym). To ważne wydarzenie miało miejsce z udziałem następcy Bohdana Chmielnickiego, którym był Iwan Wyhowski. Stało się tak dlatego, że Chmielnicki rok wcześniej zmarł rażony apopleksją. W tym miejscu należy się drobne wyjaśnienie. Otóż podając datę dzienną śmierci kozackiego wodza użyłem dwóch na pozór wydawałoby się sprzecznych dat – 27 lipca i 6 sierpnia. Przyczyną takiego właśnie stanu rzeczy jest datowanie dwoma różnymi kalendarzami – juliańskim, obrządku wschodniego, jak również gregoriańskim – obrządku zachodniego. Nawiasem mówiąc podobnie rzecz się ma z datą jego urodzin. Oto według kalendarza juliańskiego jest to 27 grudnia 1595 roku, zaś według gregoriańskiego 6 stycznia 1596 roku (istnieje również hipoteza o 2 listopada 1595 roku, ale o tym w drugim rozdziale mojej pracy). Dodać jeszcze tylko należy, że z podwójnym datowaniem najczęściej spotkać się można w historiografii ukraińskiej i rosyjskiej.
Kolejny rozdział, którego tytuł brzmi „Chmielnicki a Rzeczpospolita” poświęciłem wyodrębnieniu kwestii stosunków kozacko – polskich. Relacje Kozaków z Rzeczpospolitą były faktycznie napięte już od czasów Krzysztofa Kosińskiego i Semena Nalewajki (przywódców pierwszych wolnościowych
zrywów kozackich). Natomiast pojawienie się na horyzoncie Chmielnickiego, a zwłaszcza przebieg prowadzonego przezeń powstania z lat 1648 – 1657 doprowadził do całkowitej erozji stosunków polsko – kozackich. Gwoli sprawiedliwości trzeba podkreślić, że na owo „zatrucie krwi pobratymczej” przemożny wpływ miała także polska magnateria, szlachta oraz duchowieństwo. W tej sytuacji desperackie próby ratowania resztek pokoju przez wojewodę bracławskiego Adama Świętołdycza Kisiela okazały się dalece niewystarczające, nieskuteczne a przede wszystkim spóźnione. Co się tyczy wojewody Kisiela to poświęciłem jemu oraz jego misjom pokojowym sporo miejsca. Dokładna analiza postaci, a w szczególności działalności wojewody bracławskiego pozwoliła na wysnucie wniosku, że z biegiem czasu Kisiel stał się z bohatera i męża stanu wrogiem publicznym numer jeden zarówno w Rzeczpospolitej, jak i na Ukrainie.
Rozdział czwarty rozpoczyna się jednak od czegoś zupełnie innego, mianowicie od prześledzenia złożonych i trudnych relacji polsko – kozackich. Za cezurę początkową obrany został czas pierwszych zrywów niepodległościowych na Ukrainie, zwieńczeniem analizy uczyniłem rok 1647, w którym Chmielnicki po wyjściu z więzienia uszedł na Dzikie Pola. Po dogłębnym i rzeczowym zapoznaniu się z tym problemem można dojść do wniosku, że poprawność relacji Rzeczpospolitej z Kozaczyzną była wprost proporcjonalna do aktualnej pilności zapotrzebowania na usługi wojskowe Zaporożców. Innymi słowy im bardziej Kozacy byli potrzebni, tym bardziej władze polskie łagodziły swój kurs wobec nich. Z chwilą, gdy Zaporożcy stawali się zbędnym balastem władze polskie na powrót przykręcały im przysłowiową śrubę. Z całą pewnością na takie, a nie inne podejście Rzeczpospolitej do Kozaczyzny przemożny wpływ miała również osoba monarchy. Już na pierwszy rzut oka, analizując ten problem dają się zauważyć zasadnicze rozbieżności w polityce kozackiej Władysława IV i jego przyrodniego brata oraz następcy Jana II Kazimierza. Władysław IV starał się na ile było to możliwe prowadzić w miarę liberalną politykę względem Kozaków. Tak naprawdę jedyną poważną porażkę w tym zakresie monarcha zanotował w 1647 roku, kiedy to nadmiernie rozbudził nadzieję Zaporożców na wojnę z Turcją, a później (w wyniku silnego oporu ze strony magnaterii i szlachty) musiał się z tego projektu jak niepyszny wycofać. W tym miejscu pragnę dodać, że temu tematowi poświęciłem w czwartym rozdziale sporo miejsca. Dogłębna analiza tego problemu pozwala dostrzec jaką wielką determinacją wykazywał się Władysław IV w dążeniu do wojny z Turcją. Działo się tak pomimo tego, że król w tej sprawie spotkał się z niezwykle wielkim oporem ze strony szlachty i magnaterii. Mimo to z planów swoich nie zrezygnował do końca, choć nigdy nie udało mu się ich wcielić w życie. A jednak pomimo tego Kozacy uważali króla Władysława IV niemalże za swojego ojca, którego śmierci w 1648 roku bardzo długo nie potrafili przeboleć. Z kolei Jan II Kazimierz, który notabene swój urząd zawdzięczał
łprzecież poparciu Bohdana Chmielnickiego początkowo patrzył przychylnym wzrokiem na poczynania Zaporożców. Jednak w miarę trwania wojny domowej prowadzonej przez Chmielnickiego zweryfikował swoje poglądy wobec Kozaków na ich niekorzyść.
Bez wątpienia esencją każdej historycznej pracy naukowej jest możliwość zamieszczenia w niej opisów końcowych efektów działań zbrojnych, jakimi były ugody, traktaty pokojowe itp. Nic dziwnego, że i w mojej pracy nie mogło zabraknąć tego tak ważnego elementu historii. W rozdziale tym szczególna uwaga poświęcona została dwóm istotnym z punktu widzenia zarówno Polski, jak i Ukrainy traktatom pokojowym. Pierwszy z nich to ugoda zborowska znana też jako „Deklaracja łaski Króla
Jegomości Wojsku Zaporowskiemu na punkta supliki dane” podpisana przez
Chmielnickiego 18 sierpnia 1649 roku po niepowodzeniach związanych z nieudanym oblężeniem Zbaraża. Na zawarcie ugody zborowskiej przemożny wpływ miała niedwuznaczna postawa Tatarów, którzy za namową kanclerza Jerzego Ossolińskiego odstąpili od oblężenia i zmusili Chmielnickiego do zawarcia porozumienia z Polakami.
Drugim istotnym porozumieniem polsko – kozackim omówionym w tym rozdziale była ugoda białocerkiewska znana jako „Punkta sporządzenia i
uspokojenia Wojska Jego Królewskiej Mości Zaporoskiego na Komisji pod Białą Cerkwią odprawionej przez nas Komisarzów niżej na podpisie wyrażonych”. Podpisana została 28 września 1651 roku, czyli trzy miesiące
po wygranej, acz nie wykorzystanej przez Rzeczpospolitą bitwie beresteckiej. Skoro już mowa o ugodach i traktatach to nie od rzeczy także było w tym miejscu wspomnieć o suplikach i uniwersałach wydawanych przez samego Chmielnickiego, a zamieszczonych w pracy. Za przykład niech posłużą „Punkta od Pana Hetmana Wojska Zaporowskiego hospodarowi Jego Mci”. Chodzi w tym przypadku o korespondencję Bohdana Chmielnickiego wysłaną już po zwycięskiej kampanii batohowskiej w sierpniu 1652 roku na ręce hospodara mołdawskiego Bazylego Lupula. W liście hetman kozacki przedstawił propozycje pokojowe dla Rzeczpospolitej. Wszystkie ugody, traktaty, uniwersały, listy, cytaty, czy też przysłowia wyszczególniłem pochyłym pismem (kursywą). Natomiast hasła, na które warto zwrócić uwagę, a także te mniej znane, jak również tytuły uniwersałów, umów i traktatów zaznaczone zostały pogrubionym drukiem. Same zaś ugody oraz uniwersały zamieszczono w specjalnym aneksie, który znalazł się na końcu pracy.
Skoro już mowa o Bazylim Lupulu (Lupu), to uznałem za konieczne i celowe przedstawienie jego misji pokojowej, jaką prowadził z Chmielnickim na przełomie 1652 i 1653 roku. Była to zresztą dodajmy jedna z nielicznych prób normalizacji stosunków Rzeczpospolitej z Kozaczyzną. Jako niewątpliwą ciekawostkę trzeba potraktować fakt, że w działalności tej czynnie hospodara mołdawskiego wspierał hetman wielki litewski, a
prywatnie zięć Lupula – Janusz Radziwiłł. Za prawdziwe kuriozum należy uznać fakt, że misję pokojową prowadził człowiek, który jeszcze w początkowej fazie konfliktu polsko – kozackiego opowiadał się za radykalnymi rozwiązaniami. Co więc tak odmieniło optykę polityczną Radziwiłła? Czy rzeczywiście fakt powinowactwa rodzinnego z hospodarem mołdawskim nakazywał hetmanowi litewskiemu czynne wspieranie jego polityki pokojowej. A może odezwał się w Rzeczpospolitej jeden z nielicznych głosów rozsądku? Tym bardziej, że misja ta nie była jak się okazało poglądowo tożsama z polityką kreowaną na warszawskich salonach. Sam hetman też był przecież postacią bardzo barwną, a właściwego kolorytu dodały mu dwa wydarzenia. Pierwszym było zerwanie obrad sejmu i pierwsze w historii użycie niesławnego liberum veto (za pośrednictwem Władysława Sicińskiego). Drugim (o wiele poważniejszym w skutkach) było podwójne poddanie Litwy Szwedom. Najpierw 18 sierpnia 1655 roku, a następnie 20 października 1655 roku zawarcie „słynnej” ugody w Kiejdanach. Dziś już zapewne nie sposób będzie dociec prawdziwych intencji księcia, bezspornym pozostaje fakt, że inicjatywa pokojowa wobec Kozaków, choć mocno spóźniona była bardzo pożądana. Niestety w wyniku braku poparcia ze strony ogółu, a zwłaszcza samego Chmielnickiego zakończyła się fiaskiem.
Kolejnym bardzo zajmującym problemem, który znalazł odbicie w rozprawie była austriacka misja Piotra Parcewicza oraz jego kompana bośniackiego prokuratora Krzysztofa Marianowicza. Po głębszej analizie tego wątku powstania kozackiego doszedłem do wniosku, że niemniej ciekawa od finalnych efektów rozmów wysłanników habsburskich z hetmanem kozackim, była niezwykle trudna i niebezpieczna trasa przejazdu Parcewicza i Marianowicza zainspirowana działalnością rezydenta habsburskiego w Sztokholmie Franza Paula Freihera von Lissoli (Lizoli). Dość powiedzieć, że obfitowała ona w szereg zaskakujących, a nierzadko również mrożących krew w żyłach wydarzeń i zwrotów akcji. Trzeba mieć świadomość tego, że podróż odbywała się w wyjątkowo niefortunnym momencie, kiedy to na Ukrainie
(głównie w okolicach Lwowa) stacjonowały wojska księcia
siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego. Z tego też powodu podróżnicy mieli sporo kłopotów i nieprzyjemności, jak choćby w Bełzie, gdzie zostali wzięci za żołnierzy Rakoczego. Wyprawę z całą pewnością utrudniała szalejąca zima jaka w tym czasie panowała na Ukrainie. Nic więc dziwnego, że cała podróż trwała bardzo długo. Zaczęła się bowiem 17 stycznia 1657 roku, a swój szczęśliwy finisz znalazła w Czehryniu w kwaterze hetmana kozackiego 1 marca 1657 roku. Niestety Parcewicz tę karkołomną podróż okupił chorobą, która uniemożliwiła mu bezpośrednie prowadzenie rozmów z Chmielnickim. Wyżej wspomniana misja dyplomatyczna była zarazem okazją do bliższego zapoznania się z relacjami jakie panowały na linii Wiedeń – Czehryń. Uwidoczniły się one po raz pierwszy już w dobie pierwszych powstań kozackich, kiedy to Austriacy zamierzali wciągnąć Zaporożców do
budowanej przez siebie Ligi Antytureckiej. Następnie obustronne kontakty zintensyfikowały się w 1654 roku, a ich owocem była wspomniana już misja Parcewicza i Marianowicza trzy lata później.
Równocześnie z wyprawą austriackich posłów do Czehrynia zbiegła się także misja pokojowa kasztelana wołyńskiego Stanisława Kazimierza Bieniewskiego, której celem było przywrócenie zbuntowanej Kozaczyzny Rzeczpospolitej. Misterna akcja zapewne skończyłaby się powodzeniem, zwłaszcza, że rozczarowany polityką Kremla hetman kozacki coraz bardziej skłaniał się ku Rzeczpospolitej, niestety przedwczesna śmierć Chmielnickiego zniweczyła te zamiary. Będąc na łożu śmierci przywódca kozacki rozpoczął intensywne poszukiwanie swego następcy. Właśnie ta problematyka stała się przedmiotem moich dociekań w końcowej części tegoż rozdziału. Dokładna analiza poczynań Bohdana Chmielnickiego wyraźnie wskazywała na to, że hetmanowi kozackiemu marzyło się wprowadzenie na Ukrainie dynastycznego hetmanatu. Potwierdzeniem tego poglądu był chociażby rok 1652 i wyprawa Chmielnickiego na Mołdawię. Hetman kozacki szykował dla swojego starszego syna Tymosza poprzez jego ślub z córką hospodara mołdawskiego Bazylego Lupula – Rozandą przyczółek do przyszłego objęcia władzy w Jassach, ówczesnej stolicy Księstwa Mołdawskiego. Tragiczna śmierć Chmielniczenki w czasie oblężenia Suczawy (stolicy hospodarstwa mołdawskiego do 1560 roku) unicestwiła dynastyczne plany hetmana kozackiego. Nadzieje na powrót do tych zamiarów wróciły do Chmielnickiego paradoksalnie na krótko przed śmiercią, kiedy to w wyniku poparcia jakiego udzieliła mu Kozaczyzna mógł namaścić na swojego następcę młodszego z synów – Jurija. Niestety niedojrzałość emocjonalna i psychiczna młodego Chmielniczenki doprowadziła do tego, że i tym razem z planów starego hetmana nic nie wyszło, zaś faktycznym następcą Bohdana Chmielnickiego został Iwan Wyhowski. Rozdział ten doprowadziłem do 1658 roku, czyli do czasu zawarcia między Polską, a Kozaczyzną kolejnego już w przebogatej historii obu narodów traktatu pokojowego – ugody hadziackiej. Dokładną analizę samej ugody przeprowadziłem w rozdziale następnym. Rozdział piąty nosi tytuł „Od Hadziacza do Andruszowa. Już sam tytuł wskazuje na imponujący rozrzut związany z faktografią i kalendarium omawianych wydarzeń. Wystarczy uświadomić sobie, że w rozdziale analizie poddałem 9 burzliwych lat z życia zarówno Polaków, jak i Ukraińców. Omawiając wszystkie najważniejsze wydarzenia dziewięciu lat, w których szerszą uwagę skupiono przede wszystkim na skutkach działalności polityczno – dyplomatycznej Chmielnickiego. Historiografia ukraińska czas, który nastał po 1658 roku zwykła określać mianem „Ruiny”. Za cezurę końcową tego zjawiska przyjęła rok 1686, tj. moment podpisania traktatu grzymułtowskiego (od nazwiska wojewody poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego, który sygnował swoim nazwiskiem ów traktat). Rozdział rozpoczyna się także od roku 1658, lecz datę kończącą stanowi rok 1667, w
którym Rzeczpospolita i Rosja ratyfikowały traktat andruszowski. Stanowił on mocny akcent zamykający siedemnastowieczne zmagania polsko – kozackie. To właśnie ten argument zadecydował o tym, że zakończona została właśnie na 1667 roku.
Ruina to jak się wydaje określenie, które w pełni oddaje sytuację jaka nastała zarówno w Rzeczpospolitej, jak i na Ukrainie po upadku powstania i śmierci Chmielnickiego. Ugoda hadziacka była, patrząc na zaistniałe realia ostatnią, rozpaczliwą, żeby nie powiedzieć wręcz desperacką próbą przywrócenia w miarę poprawnych stosunków między Polakami, a Zaporożcami. Próbą dodajmy niestety spóźnioną i niewykorzystaną. Dlatego, też właśnie obustronne kontrowersje wokół ustaleń ugody hadziackiej otwierają ostatni rozdział rozprawy. Ugoda hadziacka była kolejną nic nie znaczącą kartką papieru. Najbardziej zadziwiająca była dla mnie zdecydowana opozycja ze strony rodziny oraz najbliższego otoczenia hetmana Wyhowskiego w stosunku do tego aktu. Kiedy pisze się o ugodzie (unii) hadziackiej nie sposób pominąć stosunku szlachty do tego aktu, a ten był niezwykle skomplikowany i złożony. Jak to zwykle bywało w siedemnastowiecznej Rzeczpospolitej jedni byli za, jak na przykład wojewoda poznański Jan Leszczyński, czy Jan Zamoyski inni jak choćby biskup kijowski Tomasz Ujejski byli kategorycznie przeciw. Jakby tego było mało doszło jeszcze do konfrontacji Wyhowskiego z Martynem Puszkarem zakończonej zwycięstwem tego pierwszego pod Połtawą 31 maja 1658 roku. Skoro mowa o Wyhowskim, to ciekawym wątkiem okazała się także geneza upadku jednego z najbardziej znanych siedemnastowiecznych hetmanów zaporoskich. Klęska Wyhowskiego okazała się również klęską samej idei hadziackiej. Bardzo pomocne w przedstawieniu tego problemu okazało się okolicznościowe dzieło, które ukazało się w 2008 roku pod tytułem „350 –
lecie unii hadziackiej (1658 – 2008)”. Myśląc o Hadziaczu nie wolno też
zapominać o Rosji, która nie akceptowała ani ugody hadziackiej, ani tym bardziej Wyhowskiego. Nic dziwnego, że na horyzoncie pojawił się Jurij Chmielnicki. Wspominając o samym Hadziaczu nie mogłem sobie odmówić napisania o dość osobliwym wydarzeniu, jakie stało się udziałem tego miasteczka w 1647 roku. Chodziło tu o konflikt, chociaż lepiej byłoby użyć sformułowania zatarg dwóch szwagrów – Aleksandra Koniecpolskiego i Jeremiego Wiśniowieckiego o to miasteczko wraz z należącymi do niego przyległościami. Dość powiedzieć, że cała sprawa kilkakrotnie otarła się nawet o sąd (co w tamtych czasach nie należało bynajmniej do rzadkości), a także o osobę monarchy.
W tym rozdziale pracy pojawił się także dokładny biogram młodego Chmielnickiego. Już na pierwszy rzut oka można było zauważyć ogromny dysonans między charyzmatycznym ojcem i jego bezbarwnym synem. Jedyną cechą wspólną obu mężczyzn było rzecz jasna nazwisko oraz zmienność nastrojów. Od religijnej ekstazy i mistycyzmu do zwierzęcego
okrucieństwa, czy wręcz bestialstwa. Nic dziwnego, że właściwie nikt nie traktował Jurasia poważnie (w późniejszym czasie stał się wręcz bezwolną marionetką w rosyjskich, a później tureckich rękach).
We wstępie w pracy znalazło się także miejsce na opisy bitew i zbrojnych kampanii. Pod tym względem przodują zdecydowanie rozdziały trzeci i piąty. Nie wszystkie bitwy opisywałem dokładnie i wyczerpująco. Przywilej ten spotkał jedynie te starcia i potyczki, które w historiografii polskiej były traktowane nieco po macoszemu. Koronnym przykładem jest tu ukraińsko – rosyjska bitwa stoczona 7 – 8 lipca 1659 roku pod Konotopem. Zapewne nie wszyscy zdają sobie sprawę z tego, że w kampanii konotopskiej po stronie ukraińskiej oprócz 16 tysięcy Kozaków i 20 tysięcy Tatarów udział wzięło też 4 tysiące Polaków. Mimo, iż połączone oddziały dowodzone przez hetmana Wyhowskiego liczyły 40 tysięcy żołnierzy potrafiły się brawurowo rozprawić z 60 tysięczną doborową armią rosyjską dowodzoną przez doświadczonego księcia Aleksego Trubeckiego. Dzięki błyskotliwemu zwycięstwu Ukraińców powstrzymany został marsz wojsk carskich na ziemie kresowe Rzeczpospolitej. Trzeba sobie uświadomić, że rok 1659 to początek zakrojonej na niespotykaną dotąd skalę ofensywy wielkiej armii carskiej na zachód. Marsz wojsk rosyjskich nastąpił w dwóch kierunkach na Wielkie Księstwo Litewskie oraz Ukrainę. Ta wielka militarna operacja moskiewska stała się dla mnie idealną wprost okazją do tego, aby dokonać swoistego przeglądu dowódców i wyższych urzędników carskiej armii. Wnioski okazały się porażające. Oto w kampanii udział wzięła niemal elita rosyjskiej wojskowości i dyplomacji. Wystarczy wymienić kilka nazwisk, tak ich jak: Iwan Chowański, Aleksy Trubecki, Wasilij Szeremietiew, Jurij Dołgoruki, jego brat Piotr Dołgoruki, Osip Szczerbatow, Afanasij – Ordin Naszczokin, Grigorij Romodanowski, Wasilij Buturlin, Grigorij Kozłowski, Fedor Sukow, Fiodor Kurakin czy Siemion Zmiejew, by przekonać się o tym jak poważne było to przedsięwzięcie. Gwoli ścisłości trzeba dodać, że także strona polska mogła się pochwalić wybitnymi dowódcami i strategami, jak choćby hetman wielki koronny Stanisław „Rewera” Potocki, hetman polny koronny Jerzy Lubomirski, hetman wielki litewski Paweł Jan Sapieha czy wojewoda ruski Stefan Czarniecki. Czarniecki był zresztą głównym architektem jednego z największych i prawdopodobnie także jednego z ostatnich wielkich oraz błyskotliwych sukcesów polskiego oręża jakim bez wątpienia była zwycięska kampania cudnowska, znana też jako Cudnów – Słobodyszcze. Z tego właśnie względu nie można zmarginalizować, ani tym bardziej pominąć tego tak ważnego dla Polaków wydarzenia. Uznałem jednak, że problematyka ta jest na tyle interesująca i ważna, iż należało ją właśnie w ten sposób potraktować. Kolejnym militarnym wydarzeniem, które bezwarunkowo musiałem zamieścić w pracy była bitwa pod Połonką – Basią. Była ona kontynuacją zmagań polsko – rosyjskich tyle, że przeniesionych z Ukrainy, na tereny dzisiejszej Białorusi. Starcie to, chociaż nierozstrzygnięte okazało się istotną
częścią składową krwawej i wyniszczającej kampanii polsko – rosyjskiej. Oprócz wielkich bitew często toczono również potyczki na mniejszą skalę. Do tych drugich z całą pewnością można zaliczyć starcie polskich oddziałów dowodzonych przez niezastąpionego w takich przypadkach Stefana Czarnieckiego z carskimi wojskami księcia Iwana Chowańskiego, do którego doszło 4 listopada 1661 pod Kuszlikami. I tym razem strona polska, okazała się triumfującą, mimo to zwycięstwa nie udało się zdyskontować za sprawą konfederacji zawiązanej w wojsku polskim jeszcze 7 września 1661 roku. Nadmienić w tym miejscu trzeba, że konfederacje, bunty i rokosze były niestety ponurą codziennością i rzeczywistością nierozerwalnie związaną z siedemnastowieczną Rzeczpospolitą. O jednym z takich rokoszów również należało napisać W rozdziale można także przeczytać o ostatecznej (niestety nieudanej) próbie zneutralizowania i pokonania państwa rosyjskiego. Zadania tego w akcie swoistej desperacji podjął się król Jan II Kazimierz w 1663 roku. Pierwotnym zamysłem monarchy była wyprawa na Zadnieprze, a następnie na ziemie rosyjskie. Wprawdzie królowi rzeczywiście udało się przekroczyć granicę państwa rosyjskiego, ale cała misja wojskowa zakończyła się na nieudanych próbach zdobycia Siewska 1 marca 1664 roku, po czym nastąpił odwrót.
Kolejnym wydarzeniem tego rozdziału okazało się powstanie, jakie wybuchło na Ukrainie w lutym 1664 roku. Prowodyrami wszczęcia rewolty byli ludzie związani z ex – hetmanem Wyhowskim, którzy za wszelką cenę chcieli odsunąć od władzy powolnego Rzeczpospolitej Pawła Teterę. Wydarzenie to sprowokowało władze polskie do wysłania na zbuntowane kresy ukrainne karnej ekspedycji pacyfikacyjnej pod dowództwem Stefana Czarnieckiego. Samo powstanie wygasło 14 września 1664 roku. Jednak jego geneza i przebieg zobligowała mnie do bliższego przyjrzenia się złożonej sytuacji, jaka wówczas panowała na Ukrainie.
W tym miejscu nie od rzeczy będzie wspomnieć o wielkiej liczbie postaci (tych bardziej i mniej znanych) jakie przewinęły się w pracy. W gronie tym nie mogło zabraknąć kozackich hetmanów. Dzięki temu udało mi się zamieścić biogram nie tylko Chmielnickiego, ale też jego syna Jurija, a oprócz tego: Wyhowskiego, Pawła Tetery, Iwana Brzuchowieckiego (hetmana lewobrzeżnej – rosyjskiej części Ukrainy), Michała Chanenki, na Piotrze Doroszence kończąc. Dotarłem również do biogramów zagranicznych pracowników kancelarii hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego, Greka Daniela Kaługera, jego rodaka Christofora Manujłowicza, czy Iwana Tafralija (również Greka). Po za tym udało mi się także przybliżyć sylwetki przynajmniej niektórych jego kozackich współpracowników, jak choćby Samuela Bogdanowicza – Zarudnego.
Problematyką, która została w pracy również omówiona, choć w sposób rzecz jasna ogólny jest bunt wszczęty przez możnego magnata, hetmana polnego koronnego (w latach 1657 – 1664) Jerzego Sebastiana
Lubomirskiego. Lubomirski stał się od tej pory wrogiem osobistym nie tylko króla Jana II Kazimierza, ale również królewskiej małżonki Ludwiki Marii Gonzagi. Królewską parę owładnęła odtąd tylko jedna myśl, aby zgładzić nieposłusznego możnowładcę. W tym celu monarcha nie zawahał się nawet przed przeprowadzeniem rajdu po Polsce w pogoni za Lubomirskim. Objęła ona Mazowsze, Podkarpacie, Małopolskę, Śląsk, Ziemię Łódzką, Wielkopolskę, Ziemię Kujawsko – Pomorską (to właśnie tam, a konkretnie pod Mątwami [dzisiejsza dzielnica Włocławka] doszło 12 lipca 1666 roku do zwycięskiej dla konfederatów potyczki z oddziałami królewskimi, uwieńczonej rozejmem podpisanym w Łęgonicach nad Pilicą 31 lipca 1666 roku), a swój finał znalazła w Jaroszynie koło Puław na Lubelszczyźnie, gdzie doszło do zaprzysiężenia ugody łęgonickiej oraz ukorzenia się przed królewskim majestatem dwóch największych rebeliantów wojewody poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego (tego samego, który w 1686 roku podpisał traktat potwierdzający ustalenia andruszowskie) oraz Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Ten ostatni został skazany na banicję na Śląsk, gdzie zmarł rażony apopleksją 31 stycznia 1667 roku.
Ostatni fragment piątego rozdziału, dotyczy wydarzeń z 1667 roku. Mam tu rzecz jasna na myśli długie i żmudne (po wielokroć zrywane i wznawiane) rozmowy posłów polskich i rosyjskich uwieńczone ratyfikowaniem 30 stycznia 1667 roku ugody andruszowskiej. Andruszów w ciągu półrocza dzielącego obie strony od rozpoczęcia rozmów po ich finalizację był świadkiem wielu awantur i przetargów politycznych. O skali trudności rozmów i delikatności materii omawianej na tych obradach najlepiej świadczył przypadek jaki miał miejsce tuż przed złożeniem podpisów pod ostatecznym tekstem ugody. Oto strona polska zakwestionowała autentyczność pełnomocnictw niektórych rosyjskich posłów do prowadzenia dalszych negocjacji. Jak widać próbowano przeciągać na tyle, na ile było to tylko możliwe moment ostatecznej ratyfikacji dokumentu, w celu uzyskania dla swojej strony jak najlepszych warunków. Cały proces negocjacyjny wydał mi się tyleż burzliwy, co interesujący dlatego podszedłem do niego bardzo skrupulatnie, niemniej jednak zależało mi na możliwie precyzyjnej i dogłębnej analizie tego zagadnienia. Żeby ostatecznie zakończyć wątek andruszowski, już na sam koniec przedstawiłem zapis traktatu Grzymułtowskiego, połączony z krótką analizą owego zagadnienia.
O M Ó W I E N I E L I T E R A T U R Y
F
undamentem, na którym powinna się opierać praca naukowa jest tzw. aparat naukowy, czyli źródła i literatura. Jeśli chodzi o dostępność pozycji książkowych zajmujących się interesującym mnie zagadnieniem dotyczącym siedemnastego wieku (oczywiście mam tu na myśli książki poświęcone Polsce, a przede wszystkim Ukrainie), to różnie z tym bywało. Prawdziwy wysyp książek poświęconych dziejom Ukrainy nastąpił tuż po tzw. „pomarańczowej rewolucji”. Ponieważ wówczas oczy całej Europy zwrócone były właśnie na Kijów, nic dziwnego, że dzięki tym pamiętnym wydarzeniom wzmogło się zainteresowanie problematyką ukraińską.. Tak naprawdę dopiero w 2005 roku pojawiło się na półkach księgarskich kilka nowości poświęconych siedemnastowiecznym zmaganiom Polski i Ukrainy. Bezcennym źródłem ubogacającym mój aparat naukowy okazały się biblioteki. Przy pisaniu pracy korzystałem ze zborów Biblioteki Uniwersyteckiej UAM – u w Poznaniu, Biblioteki Raczyńskich, Biblioteki PTPN – u (Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk) oraz Biblioteki Kórnickiej. Kolejną, niewyczerpalną wprost kopalnią wiedzy, ale i literatury okazał się Internet. Dzięki niemu udało mi się wejść także na ukraińską stronę internetową, której pełna nazwa brzmi http://litopys.org.ua. Muszę jednak zaznaczyć, że w doborze literatury nie ograniczałem się wyłącznie do książek. Bardzo ważnym i cennym (pod względem zawartości merytorycznej) źródłem informacji okazały się dla mnie czasopisma historyczne. Stronę polską reprezentują tu „Kwartalnik Historyczny” oraz „Przegląd Historyczny”, natomiast ze strony ukraińskiej najcenniejszym periodykiem okazał się„Ukraiński Istoricznyj Żurnal”. Chciałbym przedstawić pokrótce
najważniejsze pozycje książkowe, które pozwoliłem sobie podzielić na część źródłową oraz opracowania.
Ź R Ó D Ł A .
P
odstawowym polskim źródłem z jakiego przyszło mi korzystać tooczywiście „Volumina Legum”, które było mi bardzo pomocne przy analizowaniu ustaw sejmowych. Inne źródło przydatne w czasie próby określenia pochodzenia społecznego hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego to „Herbarz Rycerstwa Polskiego” Bartosza Paprockiego, a także „Pierwszy okres buntu Chmielnickiego w oświetleniu uczestnika
wyprawy żółtowodzkiej i naocznego świadka wypadków”. Prace historyczne w 30 – lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego Izydora
Edmunda Chrząszcza, czy też „Dyaryusz transakcyi wojennej między
wojskiem koronnem i zaporoskiem” dominikanina, ojca Szymona Okolskiego.
Osobnym rodzajem źródeł były pamiętniki, tudzież autobiografie. Jeśli chodzi o pamiętniki to prawdziwą skarbnicą informacji okazały się „Pamiętniki” Albrychta Stanisława Radziwiłła oraz „Autobiografia” Bogusława Radziwiłła. Inne ważne arcydzieła polskiego pamiętnikarstwa to: Mikołaj Jemiołowski „Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648 – 1679)”, Joachim Jerlicz „Latopisiec albo kroniczka Joachima Jerlicza tom 1”, Stanisław Oświęcim „Dyaryusz 1643 – 1651”, Jan Chryzostom Pasek „Pamiętniki”, Jakub Łoś „Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej”, Bogusław Maskiewicz „Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza
Maskiewiczów”, Maciej Vorbek – Lettow „Skarbnica pamięci. Pamiętnik lekarza króla Władyslawa IV”, „Pamiętnik Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630 - 1707)”, Jan Władysław Poczobut – Odlanicki
„Pamiętnik” „Ukraina w połowie XVII wieku w relacjach arabskiego
podróżnika Pawła syna Makarego z Aleppo” pod redakcją Marii Kowalskiej,
„Pamiętniki o wojnach kozackich za Chmielnickiego przez nieznanego
autora” oraz „Jakuba Michałowskiego księga pamiętnicza”, „Latopis Hustyński”. Tyle dzieła polskie, ale nie ograniczyłem się wyłącznie do źródeł
krajowych. Doskonale zdawałem sobie sprawę z tego, że praca byłaby niepełna gdyby zabrakło w niej odniesień do źródeł ukraińskich. Dlatego też znalazły się w niej trzy najważniejsze źródła ukraińskie dotyczące dziejów siedemnastowiecznej Ukrainy. Są to bezcenne pamiętniki. Obejmuje on przedział czasowy od 1648 do 1702 roku. Drugim pamiętnikiem okazał się dwutomowy „Litopis Gadiackogo Połkownika Grigorija Grabianki”. Trzeci pamiętnik to „Litopis” Samuela Wieliczki. Dwa ostatnie dzieła ukazały się w 2006 roku w Kijowie jako „Zbirnik kozackich litopisiw – Gustinskij litopis,
Samijła Wieliczka, Grabianki”. Wyżej wymienione pozycje stanowią
unikatową i zarazem najważniejszą ukraińską trylogię litopisów prezentujących siedemnastowieczne dzieje Ukrainy. Innymi niemniej ważnymi przekazami źródłowymi dotyczącymi państwa ukraińskiego, a wykorzystane w mojej rozprawie naukowej były: „Dokumenty Bogdana
Chmielnickogo 1648 – 1657” pod redakcją Iwana Krypjakewycza, które
okazały się zbiorem listów oraz dokumentów sporządzonych przez kozackiego hetmana, „Uniwersali Bogdana Chmielnickogo”, także pod redakcją Iwana Krypjakewycza, które stały się zbiorem wszystkich najważniejszych uniwersałów wydanych przez hetmana kozackiego. Trzecie ważne dzieło to „Uniwersali ukraińskich getmaniw wid Iwana Wigowskogo
do Iwana Samojłowicza 1657 – 1687”. Wyżej wymienione uniwersały to nic
innego jak kontynuacja pozycji poprzedniej. Także w tym wypadku uniwersały wydane przez hetmanów zamieszczonych w tym tomie poprzedzone zostały notkami biograficznymi autorów uniwersałów.
Żeby jednak nie poprzestawać wyłącznie na materiałach źródłowych polskich oraz ukraińskich, dołożyłem do nich także trzy francuskie dzieła źródłowe traktujące o siedemnastowiecznej Ukrainie. Pierwsze z nich to „Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy”. Dzieło to będące efektem współpracy austriackiego posła Eryka Lassoty oraz francuskiego architekta (budowniczego twierdzy w Kudaku) Wilhelma le Vasseura de Beauplana zawiera bezcenny z dzisiejszego punktu widzenia opis ówczesnej Ukrainy, ale też wyglądu, zachowań oraz tradycji Kozaczyzny. Drugie to „Istorija Wijny Kozakiw proti Polszczi”(francuski tytuł oryginalny brzmi „Historie De La Guerre Des Cosaques Contre La Pologne” autorstwa Pierre’a Chevalie. Francuz skoncentrował się w swojej książce na pochodzeniu, zwyczajach, sposobie rządzenia oraz religii Kozaków, a także na przybliżeniu postaci Tatarów perekopskich. I wreszcie trzecie źródło to Jeana – Benoita Scherera „Litopys Małorosji, abo Istorija Kozakiw –
Zaporożców ta Kozakiw Ukrainy, abo Małorosji” wydanej w Paryżu w 1788
roku, zaś reedytowanej na Ukrainie w Kijowie w 1994 roku.
O P R A C O W A N I A
D
rugim niemniej ważnym ogniwem pracy obok źródeł sąopracowania. Literatura przedmiotu, z którym przyszło mi się zmierzyć jest wbrew pozorom dosyć rozległa. Zauważyłem jednak pewną prawidłowość polegającą na tym, że książki dotyczące Kozaków, a w szczególności osoby Bohdana Chmielnickiego ukazują się okazyjnie. Oznacza to, że bodźcem determinującym historiografów, zwłaszcza ukraińskich (choć do strony polskiej także się to odnosi) do publikowania pozycji poświęconych kozackiej Ukrainie i jej hetmanowi były znaczące rocznice w dziejach tego państwa. Koronnymi przykładami są tutaj: monografia „Bogdan Chmielnickij” Iwana Krypjakewycza wydana w 1954 roku w 300 rocznicę podpisania ugody perejasławskiej, w wyniku której Ukraina została włączona do Rosji; „Ukraiński Istoricznyj Żurnal” nr. 4 (403) 1995 rok, opublikowany w 400 rocznicę urodzin wielkiego hetmana kozackiej Ukrainy.
Opracowania użyte w pracy podzieliłem (na własny użytek) na trzy działy. Pozycje wydane na przełomie XIX i XX wieku, w dwudziestoleciu międzywojennym i po II wojnie światowej, aż po czasy współczesne.
Znaczną grupę książek, które zostały wykorzystane w pracy stanowią pozycje wydane jeszcze przed uzyskaniem przez Rzeczpospolitej niepodległości. Głównymi przedstawicielami historiografii tej doby okazali
się, Franciszek Rawita – Gawroński „Ostatni Chmielniczenko (zarys
monograficzny) 1640 – 1679”, „Poselstwo Bieniewskiego od śmierci Chmielnickiego do umowy hadziackiej”, „Kozaczyzna Ukrainna w Rzeczypospolitej Polskiej do końca XVIII wieku. Zarys polityczno – historyczny”, Karol Szajnocha „Dwa lata dziejów naszych 1646. 1648” oraz
Aleksander Jabłonowski „Pisma”. T II. „Kresy Ukrainne”. Dzieła te (zwłaszcza Rawity – Gawrońskiego) pozbawione były tak potrzebnego i niezbędnego w historiografii obiektywizmu. Usprawiedliwieniem dla autorów tamtego okresu był jednak czas, w którym ich dzieła powstawały. Okres zaborów odcisnął na prowadzonej przez nich narracji historycznej niezatarte piętno i walnie przyczynił się do tego, że ich dzieła historyczne miały taki, a nie inny wydźwięk. Ponadto zauważyć należy, że tworzyli oni w tym samym czasie, kiedy Henryk Sienkiewicz pisał swoją „Trylogię” i podobnie jak on starali się tworzyć „ku pokrzepieniu serc”. Dlatego też szczególnie Rawita – Gawroński stał się w swoich pracach apologetą polskości niepochlebnie wyrażając się przy okazji o Kozaczyźnie. Drugi dział stanowią dzieła wydane już po odzyskaniu przez Rzeczpospolitą niepodległości. Pozycje historiografii międzywojennej to „Z dziejów Ukrainy” pod redakcją Wacława Lipińskiego, Antoni Hniłko „Wyprawa Cudnowska w 1660 roku”. Ludwik Kubala „Wojny
duńskie i pokój oliwski 1657 – 1660”. Szkiców historycznych seria VI. oraz
„Wojna szwecka w roku 1655 i 1656”. Szkiców historycznych seria IV. Władysław Tomkiewicz „Kozaczyzna Ukrainna”
Ważne miejsce w badaniach nad dziejami Ukrainy zajmują dzieła wydane po II wojnie światowej. Absolutnie najważniejszym dziełem wydanym w tym okresie, które bezdyskusyjnie musiało znaleźć się w pracy jest książka Władysława Andrzeja Serczyka „Na płonącej Ukrainie”. Książka ta jest bezpośrednią kontynuacją wcześniejszej publikacji tegoż autora zatytułowanej „Na dalekiej Ukrainie” i obejmuje czas od wybuchu powstania Chmielnickiego w 1648 roku, do zakończenia zmagań beresteckich w 1651 roku. Innym niemniej ważnym dziełem, które zostało wykorzystane w rozprawie jest książka Zbigniewa Wójcika „Dzikie Pola w ogniu. O
Kozaczyźnie w dawnej Rzeczpospolitej” i tegoż samego autora „Wojny kozackie w dawnej Polsce”. Obok nich przydatne okazały się książki
Romualda Romańskiego „Kozaczyzna” oraz „Wojny Kozackie” (w planach autora było jeszcze dopisanie dwóch kolejnych tomów, wieńczących całą serię, ale niestety się na nie doczekałem), czy też „Książę Jeremi
Wiśniowiecki”, tegoż samego autora. Kopalnią wiedzy na temat Kozaczyzny
okazały się książki Macieja Franza „Wojskowość Kozaczyzny Zaporoskiej w
XVI – XVII wieku. Geneza i charakter”, a przede wszystkim „Idea państwa kozackiego na ziemiach ukrainnych w XVI – XVII wieku”. Niezbędnych i
wyczerpujących informacji dotyczących biografii najważniejszych postaci występujących w mojej pracy, z Bohdanem Chmielnickim na czele dostarczył mi „Polski Słownik Biograficzny” (PSB). W zgłębianiu tajników działań na
szczeblu dyplomatycznym bardzo pomocna okazała się „Historia dyplomacji
polskiej T.II 1572 – 1795” pod redakcją Zbigniewa Wójcika, a także
„Dyplomaci w dawnych czasach. Relacje staropolskie z XVI – XVII stulecia” pod redakcją Adama Przybosia i Romana Żelewskiego. Skoro wspomniałem już o zawiłych tajnikach intryg i kombinacji, to w tym miejscu muszę koniecznie przedstawić książkę nieżyjącego już Adama Kerstena (zmarł w 1983 roku) „Hieronim Radziejowski. Studium władzy i opozycji”. Książka ta okazała się dla mnie nie tylko istotnym kompendium wiedzy na temat stosunków kozacko – szwedzkich, ale też roli jaką w ich kształtowaniu odegrał tytułowy bohater dzieła, a także „Stefan Czarniecki 1599 – 1665” tegoż samego autora.Do innych ważnych opracowań należą: „Kniaź Jarema” Jana Widackiego, Stefanii Ochman „Sejm z lat 1615 – 1616”, Leszka Podhorodeckiego „Sicz Zaporoska”, „Hetman Stefan Czarniecki”, „Chanat
Krymski. Państwo koczowników na kresach Europy”, „Zarys dziejów Ukrainy” t. 1 – 2. tegoż samego autora. Mariana Karasia i Antoniego Podrazy
„Ukraina teraźniejszość i przeszłość”, Tadeusza Wasilewskiego „Ostatni
Waza na polskim tronie”, Zbigniewa Wójcika „Jan Kazimierz Waza”, tegoż
autora „Traktat Andruszowski 1667 roku i jego geneza”, Ugody polsko –
ukraińskie w XVII wieku” praca zbiorowa, „Traktaty pokojowe pomiędzy Rzeczpospolitą, a Rosją w XVII wieku”, albumowe wydanie książki „Dzieje Kresów” pod redakcją Lidii Korczak, Janusza Dąbrowskiego, Mirosława
Ustrzyckiego, Piotra Franaszka i Macieja Korkucia, Zdzisława Spieralskiego „Stefan Czarniecki 1604 – 1665”, Piotra Krolla „Od ugody Hadziackiej do
Cudnowa. Kozaczyzna między Rzecząpospolitą a Moskwą w latach 1658 – 1660” oraz monografia, bez której moja praca byłaby niepełna „Bohdan Chmielnicki” Janusza Kaczmarczyka oraz tego samego autora
„Rzeczpospolita Trojga Narodów. Mit czy rzeczywistość”?. Trzy ostatnie dzieła, które bez wątpienia wzbogaciły pracę to: Ilony Czamańskiej „Wiśniowieccy. Monografia rodu”, „Hetmani zaporoscy w służbie króla i
Rzeczypospolitej” pod redakcją Piotra Krolla, Mirosława Nagielskiego i
Marka Wagnera oraz bodaj najważniejsza w tym zestawie pozycja Andrzeja B. Pernala „Rzeczpospolita Obojga Narodów, a Ukraina. Stosunki
dyplomatyczne w latach 1648 – 1659”. W tytule tej ostatniej uwagę zwrócił
podtytuł „stosunki dyplomatyczne”. Jako, że częścią i to niezmiernie istotną mojej pracy jest właśnie dyplomacja, wydało mi się konieczne sięgnięcie do tej pozycji. Wszak relacje dyplomatyczne prowadzone na linii Warszawa – Czehryń były bardzo ważną częścią składową niezwykle skomplikowanych dziejów polsko – kozackich w XVII wieku. Wielce pożyteczną okazała się książka Witolda Kłaczewskiego zatytułowana „Jerzy Ossoliński. Wielki
kanclerz Rzeczypospolitej” wydana w Lublinie w 2011 roku.
Jeśli chodzi o kwestie związane z militarnym aspektem powstania Bohdana Chmielnickiego to najbardziej przydatne i pożyteczne okazały się następujące pozycje: Tadeusza Nowaka, Jana Wimmera „Dzieje oręża
polskiego do roku 1793”, Witolda Biernackiego „Powstanie Chmielnickiego. Działania wojenne na Litwie w latach 1648 – 1649”, Janusza Pajewskiego
„Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko – tureckich”, Władysława Czaplińskiego „Władysław IV i jego czasy”, Krzysztof Kossarzecki „Kampania roku 1660 na Litwie”, Łukasza Ossolińskiego „Cudnów –
Słobodyszcze 1660”, Antoniego Hniłko „Wyprawa cudnowska w 1660 roku”,
Romuald Romański „Beresteczko 1651” oraz „Cudnów 1660”, Ludwika Kubali „Wojny duńskie i pokój oliwski 1657 – 1660”, Marcin Gawęda „Połonka – Basia 1660”, Marcin Domagała „Biała Cerkiew 23 – 25 IX 1651”, Jerzy Besala „Rzeczpospolita Szlachecka. Czas wielkich wojen”, Kacper Śledziński „Zbaraż 1649”, Wojciech Jacek Długołęcki „Batoh 1652”, Dariusz Milewski „Wyprawa na Suczawę 1653”oraz „Rywalizacja polsko – kozacka o
Mołdawię w dobie powstania Bohdana Chmielnickiego (1648 – 1653)”.
Tomasz Ciesielski „Od Batohu do Żwańca. Wojna Ukrainie, Podolu i o
Mołdawię” oraz pozycja najnowsza (wydana w 2007 roku wspólnym
nakładem Domu Wydawniczego „Bellona” i Państwowego Wydawnictwa Naukowego PWN) „Encyklopedia Wojskowa T. 1 – 2” praca zbiorowa. Najnowszym i niezwykle cennym z punku widzenia pracy opracowaniem okazało się dzieło zatytułowane „350 – lecie unii hadziackiej (1658 – 2008)” pod redakcją Teresy Chynczewskiej – Hennel, Piotra Krolla i Mirosława Nagielskiego. Książka ta jest zbiorem artykułów i publikacji poświęconych właśnie wielkiemu dziełu unii hadziackiej. Owo dzieło naukowe podzielone zostało na następujące działy: Idea – Prawo – Polityka, Religia, Kultura –
Oświata, Militaria, Uwarunkowania Międzynarodowe oraz Po Unii – Konsekwencje, Historiografia, Współczesność. Publikacje zawarte w tym
dziele napisane zostały nie tylko przez uczonych polskich, ale także ukraińskich, rosyjskich, białoruskich, angielskich, francuskich, czy litewskich. Zaś nazwiska takich historyków jak Maciej Franz, Natalia Jakowenko. Piotr Kroll, czy Janusz Tazbir dopełniają ważności tego dzieła i są najlepszą dla niej rekomendacją. Wreszcie najnowszą pozycją bezpośrednio omawiającą interesujący mnie problem dyplomacji okazała się książka pt. „Polska wobec wielkich konfliktów w Europie Nowożytnej. Z
dziejów dyplomacji i stosunków międzynarodowych w XV – XVIII wieku” pod
redakcją Ryszarda Skowrona.
Ostatnim, ale za to niezmiernie ważnym elementem wykorzystanym w rozprawie okazały się książki niepolskie. W gronie tym znalazły się przede wszystkim dzieła historiografii ukraińskiej, a także rosyjskiej, białoruskiej, a nawet francuskiej. Główny nacisk położyłem w tym wypadku na monografie
poświęcone bezpośrednio osobie hetmana kozackiego Bohdana
Chmielnickiego, ale nie tylko. Do najważniejszych dzieł w tej grupie zaliczają się Mychajło Hruszewskij Istorija Ukrainy – Rusy” T. VII, VIII i IX. Jest to dzieło wybitnego historyka ukraińskiego poświęcone historii Ukrainy zawarte w dziesięciu tomach. Innym ważnym historykiem ukraińskim okazał
się dla mnie Iwan Krypjakewycz i jego monografia pt. „Bogdan
Chmielnickij” (wydanie I z 1954 roku), a także Walerij Smolij, Walerij
Stepankow „Bogdan Chmielnickij” (wydanie z 2003 roku), „Bogdan
Chmielnickij chronika żitja ta dijalnosti” (tychże samych autorów) oraz praca
„Rozwidka i kontrrozwidka Bogdana Welikogo (1648 – 1657) Walerija Stepankowa, a także rozprawę Iwana Storożenko „Bogdan Chmielnickij i
wojenne mistectwo u wizwolnij wijni ukraińskogo narodu seredyny XVII stolitia”. Kniga I, Iwan Ogienko (Mitropolit Iłarion) „Bogdan Chmielnickij”,
Larisa Gwozdik – Prycak „Ekonomiczna i Polityczna wizja Bogdana
Chmielnickogo ta ii realizacja w derżawi Wojsko Zaporoskie”, Jurij Micik
„Getman Iwan Wigowskij”, a także monografia rosyjska Konstantina ? Osipowa „Bogdan Chmielnickij” (wydana w 1948 roku). Innym równie istotnym i bezcennym dla mnie źródłem informacji na temat Kozaczyzny i samego Chmielnickiego okazało się „Zaporozkie Kozactwo” Wołodymyra Gołobuckiego oraz „Diplomaticzeskaja istorija oswoboditielnoj wojny
ukraińskogo naroda 1648 – 1654” tegoż samego autora, a także opracowanie
Dmytro Naliwajko – „Oczyma Zachodu. Recepcja Ukrajiny w Zachidnij
Ewropi XI – XVIII stolitia, wydana w Kijowie w 1998 roku. Jednak
najbardziej szczegółowym, a co najważniejsze najnowszym źródłem informacji o zaporoskiej Kozaczyźnie okazała się dwutomowa, wydana w 2009 roku „Istorija ukrajinskogo kozactwa”. O niepodważalnej wartości tego dzieła najlepiej zaświadczają nazwiska historyków zasiadających w kolegium redakcyjnym. Są to tacy uczeni jak choćby: Walerij Smolij, Walerij Stepankow, Taras Czuchlib, Ołeksandr Gurżij, Jurij Micik, Witalij Szczerbak, czy Serhij Lepiawko. Spora dozę cennych informacji dostarczyła mi książka Walerija Smolija i Walerija Stepankowa „Ukraińska Nacjonalna rewoljiucija
XVII stolitia 1648 – 1676”. Ukraina Kriz Wiki T. 7, a także Ołeksandra
Gurżija, Tarasa Czuchliba „Getmańska Ukraina”. Ukraina Kriz Wiki T. 8, Jurija Dana „Kozactwo Bracławszcziny u borotby za swobodu i nezależnist
1648 – 1676”, Tatiana Jakowlewa „Ruina Getmanszcziny wid perejasławskoj rady 2 – do andrusiwskoj ugody 1659 – 1667”, Natalii Połonskiej –
Wasilienko „Istorija Ukrainy do seredyny XVII stolitia” T. 1, Leonid Kosenko „Kozaki licarskij orden Ukrainy. Fakty. Mify. Komentari”, W. Petrowskij, L. Radczenko, W. Semenenko „Istorija Ukrainy neuperedżennyj pogliad. Fakty.
Mify. Komentari”, „Doba B. Chmielnickogo do 400 riczia wid deła narodżenia welikogo getmana”, „B. Chmelnickij – sławnyj syn i widatnij getman Ukrainy” oraz „Bohdan Chmelnickij – wydatnij wijskowij i politycznij diacz. Tworec ukrainskoj derżawy. Do 400 riczia wid deła narodżenia welikogo getmana”, Natalia Jakowenko „Historia Ukrainy do końca XVIII wieku” (książka wydana w polskiej wersji językowej) oraz tej
samej autorki „Historia Ukrainy do 1795 roku”, również w polskiej wersji językowej. Stronę rosyjską (oprócz wspomnianego już przeze mnie Osipowa) reprezentuje także Lew Gumilow „Od Rusi do Rosji” oraz „Istorija Rossiji c
