System kar w projekcie kodeksu karnego z 1968 r.

Jan Waszczyński

System kar w projekcie kodeksu

karnego z 1968 r.

Palestra 12/12(132), 5-16

1968

JAN W ASZCZYŃ SKI

System kar w projekcie kodeksu karnego z 1968 r.

i

D w ie spośród o g ó ln y ch zasad, k tóre sta n o w iły w y ty c z n e prac nad n o w y m k o ­ d ek sem k arn ym , z a w a ż y ły najb ard ziej na s y s te m ie k ar p rzy jęty m w ostatn im p rojek cie. W ed łu g p ierw szej z ty c h zasad p rzy szły k od ek s p o w in ien o d p ow iad ać ideom h u m an izm u so cja listy czn eg o , u w zg lęd n ia ją c zarazem w a ru n k i sp o łeczn o - -p o lity c z n e i gosp od arcze, jak rów n ież stru k tu rę p rzestęp czo ści w P o lsce. W edług d rugiej — p rzy szły k od ek s p o w in ien u m o ż liw ia ć sto so w a n ie o d p ow ied n ich środ ­ k ó w rep resji i w y c h o w a n ia za leż n ie od rodzaju p rzestęp czości, jak rów n ież p o w i­ n ien za p ew n ić, by środki te b y ły o d m ien n e, g d y ch od zi o cię ż k ie p rzestęp stw a , o d m ien n e zaś, g d y ch od zi o drobne n a ru szen ia praw a. P rzytoczon e za sa d y sk r z y ­ ż o w a ły się z w y ty c z n ą , w e d łu g której do n o w eg o k od ek su n a leży p rzejąć z o b o w ią ­ zu ją ceg o u sta w o d a w stw a n ie ty lk o in s ty tu c je o g ó ln e i ty p y p rzestęp stw , le c z ró w n ież fo rm ę ich u jęcia . W w y n ik u teg o sk rzy żo w a n ia ro zw ią za n ia p rzy jęte w p ro jek cie cech u je tr a d y cjo n a lizm w k w e stia c h d o ty czą cy ch zasad o d p ow ied zialn ości, n a to ­ m ia st n o w o czesn o ść w u jęciu za g a d n ien ia k ary, sy stem u środ k ów k-arnych, zasad ich sto so w a n ia .

N a n o w a to rsk i ch a ra k ter sy stem u kar p rzew id zia n eg o w p ro jek cie z ło ży ło się w ie le p rzyczyn . A n a lizę złożon ego p rocesu n a ra sta n ia ty ch p rzyczyn p o zo sta w ić m u sim y h istoryk om . W sp om n ieć jed n a k n a leży , ż e isto tn ą rolę od egrały tu u je m ­ ne d o św ia d czen ia co do sk u teczn o ści d otych czas sto so w a n y ch środ k ów k a rn ych . N a p rzeło m ie la t p ięćd ziesią ty ch i sz e ść d z ie sią ty c h za częło sta w a ć się coraz b a r­ d ziej o czy w iste, że sy s te m kar p r z y ję ty w k o d e k sie k arn ym z 1932 r. n ie z a p e w ­ n ia sk u teczn eg o zw a lcza n ia p rzestęp czo ści w w a ru n k a ch w sp ó łczesn eg o ży c ia w P o lsce, że n ie dop row ad za w d zied zin ie w y m ia ru k a ry do w ła śc iw e g o „rozw ar­ s tw ie n ia ” p rzestęp czo ści an i nie zap ob iega w z r o sto w i p rzestęp czo ści p o w ro tn ej, że — w szczeg ó ln o ści — sp rzyja sto so w a n iu n a szerok ą sk a lę k ró tk o term in o w y ch k ar p o zb a w ien ia w o ln o ści, k tórych sk u teczn o ść n a jsiln ie j za k w estio n o w a n o w n o ­ w o czesn ej p e n a listy c e .

N a fa k t te n zw rócon o u w a g ę w u c h w a le S ek reta ria tu K o m itetu C en traln ego PZ P R z d n ia 20 w r z e śn ia 1961 r. w sp ra w ie p o lity k i k arn ej. W u ch w a le tej czy ta m y , że „na­ le ż y p r z e zw y cięży ć ten d en cję do u p a try w a n ia w k arze p o zb a w ien ia w o ln o śc i n ie ­ m a l je d y n e g o środka rep resji za p rz e stę p stw a m n iejszej w a g i. T en d en cja ta s k u t­ k u je n ad m iern ą p e n a liz a c ję ży cia sp ołeczn ego. W sp ra w a ch m n iejszej w a g i n a leży w y k o r z y sty w a ć in n e środ k i o d d zia ły w a n ia i k aran ia, jak np. d o leg liw o ść e k o n o ­ m iczn ą, k o n se k w e n c je słu żb o w e, w a r u n k o w e z a w ie sz e n ie w y k o n a n ia kary p o zb a ­ w ie n ia w o ln o śc i.” 1

i C y t a t z a c z e r p n i ę t y z a r t y k u ł u S . W a l c z a k a : N i e k t ó r e p r o b l e m y k o d y f i k a c j i p r a ­ w a k a r n e g o , P i P n r 4—5/68, s. 594.

6 J a n W a s z c z y ń s k i _{N r 12 (132)}

W rezu lta cie k ry ty k i, w p ra k ty ce są d o w ej w la ta ch 1960— 1966 d oszło do zm n iejszen ia liczb y kar orzeczon ych w rozm iarze do sześciu m iesięc y p ra w ie o p o ­ ło w ę * . D alej id ą ce zm ia n y w y m a g a ły jed n ak n ie ty lk o zm ian y p ra k ty k i są d o w ej, n ie ty lk o c z ęścio w y ch zm ian w u sta w o d a w stw ie , lecz g ru n to w n ej p rzeb u d o w y s y ­ stem u kar, w w y n ik u k tó reg o w zb o g a co n y z o sta łb y a rsen a ł środ k ów w a lk i z p rze­ stęp czością, a o g ra n iczen ie sto so w a n ia k r ó tk o term in o w y ch kar p o zb a w ien ia w o l­ n ości b y ło b y sk o relo w a n e z rozbudow ą środ k ów k arn ych , które n ie p o le g a ły b y na p ozb a w ien iu w o ln o ści, a zarazem u m o ż liw iły b y zw a lcza n ie drobnej p rzestęp czości. P rzeb u d o w y ta k iej dokonano w p rzep isach p rojek tu , za ch o w u ją c jed n o cześn ie w ie le z d o ty ch cza so w y ch rozw iązań . U trzym an o p od ział kar na zasad n icze i d o ­ d atk ow e, a le w p ro w a d zo n o w ram ach teg o p od ziału d a lek o id ące zm ian y. U tr z y ­ m ano ta k że ro zró żn ien ie m ięd zy k aram i a środ k am i za b ezp ieczającym i, p rzy czym i tu — w sto su n k u do ob ecn ego stan u p ra w n eg o — w id o czn e są isto tn e różnice. N o w o ścią je s t rozb u d ow a — obok kar — środ k ów o ch arak terze p ro fila k ty czn o - -w y c h o w a w c z y m , o b ejm u ją cy ch różn ego rodzaju fo rm y p o stęp o w a n ia z p r zestęp ­ cam i na w o ln o ści.

n

K aram i za sa d n iczy m i p rzew id zia n y m i w p ro jek cie są: kara p o zb a w ien ia w o l­ n ości, kara o g ra n iczen ia w o ln o śc i i g rzy w n a (art. 30).3 K arą zasad n iczą o ch a ra k ­ terze w y ją tk o w y m , p rzew id zia n ą za n a jcięższe zbrod n ie, jest kara śm ierci, która w y stę p u je z a w sze a lte r n a ty w n ie z karą p o zb a w ien ia w o ln o ści.

A u torzy p ro jek tu w y s z li z założenia, że w c h w ili obecn ej n ie m a jeszcze p o d ­ sta w do r e zy g n a cji z teg o środka r e p r e s j i.4 N ie rezy g n u ją c p rzeto z kary śm ierci, n a d a li jej jed n a k ch arak ter w y ją tk o w y , c® w y n ik a z n a stęp u ją cy ch przep isów : a) o gran iczon o za sięg osob ow y tej k ary, u sta n a w ia ją c zakaz sto so w a n ia jej w o b ec osób, k tó re w c h w ili czyn u n ie u k o ń czy ły 18 la t, jak rów n ież do k o b iet cię ż a r ­ n ych (art. 31); p rzep isem ty m o b jęte są k o b iety cięż a rn e zarów n o w c h w ili p o ­ p e łn ie n ia p rzestęp stw a , jak i w c h w ili w y r o k o w a n ia lu b w y k o n a n ia k a r y 5; b) o gran iczon o zasięg rzeczow y sto so w a n ia tej kary; w p rojek cie p rzew id zia n a jest ona w 18 w y p a d k a ch • zam iast — jak o b ecn ie — w 63 w y p a d k a ch , do k tórych dodać n a leży jeszcze w s z y stk ie sp ra w y o p r z e stę p stw a rozp ozn aw an e w try b ie doraźnym ; c) stw o rzo n o u sta w o w ą m ożn ość w y m ie r z e n ia w ty ch w sz y stk ic h w y p a d k a ch , w k tó ry ch w y s tę p u je kara śm ierci, k ary 25 la t p o zb a w ien ia w o ln o śc i za m ia st k ary śm ierci (art. 32 § 3).

W p ro jek cie od stąp ion o od d o ty ch cza so w ej d w u p o sta cio w ej kary p o zb a w ien ia w o ln o ści. Z a m ia st kary w ię z ie n ia i aresztu w p row ad zon o k arę jed n o litą , która n o si n azw ę „kary p o zb a w ien ia w o ln o śc i”. K ara ta trw a ć m oże n a jw y ż e j 15 lat, n a jm n iej zaś — 3 m ie sią c e (art. 32 § 1). W p orów n an iu z d oln ym p ro g iem ob o­ w ią zu ją cej o b ecn ie k a ry aresztu (1 ty d zień ), d o ln y próg kary p o zb a w ien ia w o ln o śc i został w ię c w y d a tn ie p o d n iesio n y . P o d w y ż sz e n ie to pozostaje w zw ią zk u z p rzeb i­

* P o d a j ę w e d ł u g J . B a f i i : W z b o g a c e n i e ś r o d k ó w z w a l c z a n i a d r o b n e j p r z e s t ę p c z o ś c i , P i P n r 4—5/68, s. 633. 3 A r t y k u ł y b e z b liż s z e g o o z n a c z e n i a s ą a r t y k u ł a m i „ P r o j e k t u k o d e k s u k a r n e g o o r a z p r z e p i s ó w w p r o w a d z a j ą c y c h K o d e k s k a r n y ” , o p u b l i k o w a n e g o w m a r c u 1968 r. p r z e z W y ­ d a w n i c t w o P r a w n i c z e . * P r o j e k t k o d e k s u k a r n e g o o r a z p r z e p i s ó w w p r o w a d z a j ą c y c h k o d e k s k a r n y , W y d . P r a w n . , W a r s z a w a 1963 r . s. 107. s P r o j e k t (...), s. 108. * W a r t . 122, 123, 124 § 1 i § 2, 126, 127 § 1 i § 2, 133 § 2, 135 § 1, 13«, 137 § 1 i § 2, 154 § 1, 216 § 2, 316,

N r 12 (132) S y s t e m k a r w p r o j e k c i e k . k . 7

jającą z w ie lu p rzep isó w p rojek tu ten d en cją do m a k sy m a ln eg o o g ra n iczen ia sto so w a ­ n ia kar k r ó tk o term in o w y ch p o zb a w ien ia w o ln o śc i i sto so w a n ia kary p o zb a w ien ia w o ln o ści w y łą c z n ie w ó w cza s, gd y jej ok res d aje sza n sę sk u teczn o ści o d d zia ły w a n ia reed u k a cy jn eg o . O kres k ró tszy od trzech m ie się c y szan s ta k ich w e d łu g p ro jek tu n ie stw arza. D la teg o w p rojek cie w y e lim in o w a n o w o g ó le m o żliw o ść o rzeczen ia kary p o zb a w ien ia w o ln o śc i p oniżej trzech m iesięc y .

Ja k o g en era ln ą zasad ę p rzyjęto p onadto, że w w y p a d k a ch , w k tó ry ch m a k si­ m um kary p o zb a w ien ia w o ln o śc i n ie przek racza jed n eg o roku albo d w óch la t, kara ta w y s tę p u je za w sze a lte r n a ty w n ie z karą ogran iczen ia w o ln o ś c i.7 J e ż e li zaś k ara p o zb a w ien ia w o ln o śc i w y stę p u je n a w et jak o je d y n a kara zasad n icza, to ta k że w ó w cza s is tn ie je w w ie lu sy tu a cja ch m o żliw o ść w y m ie r z e n ia — zam iast k ary p o zb a w ien ia w o ln o śc i — kary ogran iczen ia w o ln o śc i bądź g rzy w n y (art. 54) albo n a w e t m o żliw o ść o gran iczenia się do w y m ie r z e n ia jed y n ie k ary d od atk ow ej (art. 55). Sąd m oże to u czyn ić, je ż e li d oln a g ra n ica zagrożen ia n ie jest w y ż sz a niż trzy m iesią ce , a w y m ie r z o n a kara n ie b y ła b y su ro w sza od sześciu m ie się c y p o ­ z b a w ien ia w o ln o śc i, przy czym sk a za n ie na k a rę p o zb a w ien ia w o ln o śc i n ie b y ­ ło b y c e lo w e (art. 54).

W yn ik iem teg o sa m eg o n eg a ty w n eg o n a sta w ie n ia w o b ec k ró tk o term in o w y ch kar p o zb a w ien ia w o ln o śc i jest z d rugiej stron y p o d w y ższen ie d oln ych p rogów kary p o zb a w ien ia w o ln o ści, sta n o w ią cy ch w ła śn ie m in im a ln y okres, ja k i k o n ieczn y jest dla reed u k a cji s k a z a n e g o .8 A le zn ow u n o w e u r e g u lo w a n ie in sty tu cji n a d zw y cza j­ nego zła g o d zen ia kary stw a rza szersze niż o b ecn ie m o ż liw o śc i o rzek an ia k a ry p o ­ niżej d oln ych p rogów p rzew id zia n y ch w p o szczeg ó ln y ch przep isach . N a d z w y c z a j­ ne zła g o d zen ie k a ry sta je się dop u szczaln e n ie ty lk o w sy tu a cja ch e n u m e r a ty w ­ nie w y lic z o n y c h w u sta w ie , a le rów n ież w sto su n k u do m łod ocian ych oraz w in ­ n y ch w y ją tk o w y c h , szczeg ó ln ie u za sa d n io n y ch w y p a d k a ch , k ied y n a w e t n a jm n ie j­ sza kara p rzew id zia n a za p rzestęp stw o b y ła b y n ie w sp ó łm ie r n ie su ro w a ze w z g lę d u n a p o sta w ę sp ra w cy , a szczeg ó ln ie ze w z g lę d u na jeg o sta ra n ia o n a p ra w ien ie szk o d y lu b o jej za p o b ieżen ie albo te ż ze w z g lę d u na p rzy czy n ie n ie się do u ja w ­ n ien ia p rzestęp stw a ; je ż e li p rzestęp stw o p op ełn ion o w e w sp ó łd zia ła n iu z in n y m i osob am i, w a ru n k iem z a sto so w a n ia n a d zw y cza jn eg o zła g o d zen ia kary jest p on ad to pod rzęd n a rola sp ra w cy (art. 57).

W p r o je k c ie zrezy g n o w a n o z kary w ię z ie n ia d o ży w o tn ieg o , która zarów n o z p u n k tu w id z e n ia teo rety czn eg o , jak i p ra k ty czn eg o w y w o ły w a ła szereg za strzeżeń .9 Z am iast w ię z ie n ia d o ży w o tn ieg o p rzew id zia n a jest kara 25 la t p o zb a w ien ia w o l­ ności. K ara 25 la t p o zb a w ien ia w o ln o śc i n ie je s t w ię c górną gran icą k ary p o zb a ­ w ie n ia w o ln o śc i p rzew id zia n ej w k a ta lo g u kar za sa d n iczy ch , le c z sta n o w i o d ręb n y rodzaj, k tó ry p rzew id zia n y jest w 10 p rzep isa ch części szczególn ej p ro jek tu .10

W yk on an ie k a ry p o zb a w ien ia w o ln o śc i m oże b yć p rzez sąd z a w ieszo n e n a ok res od 2 do 5 la t, je ż e li orzeczona kara — w razie sk a za n ia za p rzestęp stw o u m y ś l­

i P o r . J . B a f i a : o p . c i t ., s. 641. J e d y n y w y j ą t e k o d t e j z a s a d y s t a n o w i a r t . 263 § 1. 8 W c z ę ś c i s z c z e g ó l n e j p r o j e k t u m i n i m a d o l n y c h z a g r o ż e ń k a r ą p o z b a w i e n i a w o l n o ś c i k s z t a ł t u j ą s ię n a s t ę p u j ą c o : 3 m i e s i ą c e — 201 w y p a d k ó w 3 l a t a — 16 w y p a d k ó w 6 m i e s i ę c y — 73 ,, 5 l a t — 10 „ 1 r o k — 37 8 l a t — 6 2 l a t a — 3 „ 10 l a t — 5 „ ■' P o g l ą d y n a k a r ę p o z b a w i e n i a w o l n o ś c i w y c z e r p u j ą c o o m ó w io n e z o s t a ł y w p r a c y J . W ą s i k a : K a r a d o ż y w o t n i e g o w i ę z i e n i a w P o l s c e , W a r s z a w a 1963. 10 W a r t . 124 § 3, 130 § I, 131 § 1 i § 2, 133 § 1, 134 § 1 i § 2, 207, 208 § 2, 336 g 1.

8 J a n W a s z c z y ń s k i _{N r 12 (132)}

n e — n ie p rzek racza la t 2, a w razie sk a za n ia za p rzestęp stw o n ie u m y śln e — la t 3 (art. 73 § 1). Z a w iesza ją c w y k o n a n ie k a ry p o zb a w ien ia w o ln o ści, sąd je s t ob o­ w ią z a n y w z ią ć pod u w a g ę nie ty lk o to, czy sk a za n y m im o n iew y k o n a n ia k a ry n ie p o p ełn i p o n o w n ie p rzestęp stw a , le c z ró w n ież i to, czy w z g lę d y na sp o łeczn e od ­ d z ia ły w a n ie k a ry n ie p rzem a w ia ją p rzeciw k o w a ru n k o w em u za w ieszen iu jej w y ­ konania.

W razie za w ie sz e n ia w y k o n a n ia kary sąd u zy sk u je m ożność u k aran ia sk a z a ­ n eg o g rzy w n ą , ch oćb y w y m ie r z e n ie g r z y w n y na in n ej p o d sta w ie n ie b y ło p r z e w i­ d zian e (art. 75 § 1), a p on ad to — m oże z a sto so w a ć szereg środ k ów p r o fila k ty czn o - -w y c h o w a w c z y c h . W p ro jek cie w id o czn a je s t w y ra źn a d ążność do teg o , a b y z a ­ w ie sz e n ie w y k o n a n ia k a ry p o zb a w ien ia w o ln o śc i sta ło się e fe k ty w n y m środkiem w y c h o w a w c z y m , a zarazem p rzestało b yć tra k to w a n e p rzez sk a za n y ch jak o ro­ dzaj „ w y m ig a n ia ” się od o d p o w ied zia ln o ści karnej.

K ara o g ra n icze n ia w o ln o śc i sta n o w i c a łk o w itą n o w o ść w n a szy m p ra w ie k a r ­ n ym . N a w ią z u je ona w p ew n ej m ierze do zn an ej w p ra w ie so c ja listy c z n y m kary p racy p o p ra w czej, jed n a k że różni się od tej o sta tn iej szereg iem ele m e n tó w , k tóre w zb o g a ca ją jej treść. Z ałożen ia i ch arak ter k a ry ogran iczen ia w o ln o śc i z o sta ły ju ż o m ó w io n e w n aszej litera tu r ze p ra w n iczej n . O gran iczyć się w ię c m ożn a do p o d k reślen ia jej g łó w n y c h zasad. Jak w y n ik a z sa m ej n azw y, n ie jest to kara o ch arak terze izo la cy jn y m . N a jej treść sk ła d a ją się — jak p od k reśla J. Ś liw o w - sk i — 4 g łó w n e w ą tk i, z k tórych jed en , tj. o b o w ią zek w y k o n y w a n ia p racy w s k a ­ zanej p rzez sąd, m a zn a czen ie zasad n icze, a p o zo sta łe trzy — zn a czen ie u b o cz­ n e 12. W ątk am i p o zo sta ły m i są: zakaz zm ia n y m iejsca p ob ytu bez zg o d y sąd u , p o zb a w ien ie p ra w a sp ra w o w a n ia fu n k cji w o rgan izacjach sp ołeczn ych , ob o w ią zek u d ziela n ia w y ja śn ie ń d otyczących p rzeb iegu o d b y w a n ia kary. K ara ogran iczen ia w o ln o śc i tr w a ć m oże n ajm n iej 3 m iesią ce , n a jw y żej zaś dw a lata. W ym ierza się ją w la ta ch i m iesią ca c h .

O b ow iązek w y k o n y w a n ia pracy, sta n o w ią c y n a jw a żn iejszą część sk ła d o w ą teg o środka k arn ego, u reg u lo w a n y został w sposób trojak i. O b ow iązek ten m oże p o ­ le g a ć na:

a) w y k o n y w a n iu n ieo d p ła tn ej, d ozorow an ej p racy na c e le p u b liczn e, w w y ­ m ia rze od 20 do 50 god zin w stosu n k u m ie się c z n y m (art. 34 § 1);

b) w y k o n y w a n iu p racy z p o trą cen iem od 10 do 25% p ob ieran ego w y n a g ro d zen ia na rzecz S k a rb u P a ń stw a alb o n a cel sp o łeczn y w sk a za n y p rzez sąd. T ę fo rm ę w y k o n y w a n ia p racy — za m ia st n ieo d p ła tn ej p racy na cele p u b liczn e — sąd m oże n ak azać w stosu n k u do osób zatru d n io n y ch w u sp o łeczn io n y m za k ła d zie pracy. W o k resie o d b y w a n ia kary sk a za n y n ie m oże ro zw ią za ć bez zgod y sądu sto su n k u pracy, n ie m ożn a też sk azan em u przyzn ać w y ż sz e g o w y n a g ro d zen ia an i p rzen ieść go na w y ż sz e sta n o w isk o (art. 34 § 2);

c) w y k o n y w a n iu p racy w u sp o łeczn io n y m za k ła d zie p racy p rzez osob y n ig d zie n ie zatru d n ion e — na zasad zie sk iero w a n ia są d o w eg o . Z u zy sk iw a n y ch zdrobków d ok on u je s ię w ó w c z a s p otrąceń na zasad ach o k reślo n y ch pod p u n k tem b). D o w y ­ k o n y w a n ia p racy w tej p o sta ci sąd k ieru je sk azan ego, jeżeli p rzem a w ia ją za ty m w z g lę d y w y c h o w a w c z e (art. 34 § 3). S ą d zatem m a m ożn ość w yb oru : alb o s k ie ­ ru je sp ra w cę do n ieo d p ła tn ej d ozorow an ej p racy na c e le p u b liczn e, albo te ż s k ie ­

11 P a t r z J . Ś l i w o w s k i : K a r a o g r a n i c z e n i a w o ln » ś c i, „ G a z e t a S ą d o w a i P e n i t e n c j a r ­ n a ” z d n i a 1 c z e r w c a 1963 r . n r 11/112; S. W a l c z a k : N i e k t ó r e p r o b l e m y (...), s. 625; W . S w i d a : P r o j e k t k o d e k s u k a r n e g o z 1968 r o k u z e s t a n o w i s k a p o l i t y k i k r y m i n a l n e j , P i P n r 4—5/68, s. 625. 12 J . Ś l i w o w s k i : o p . c i t . <

N r 12 (132) S y s t e m , k a r to p r o j e k c i e k . k . 9

ru je go do w y k o n y w a n ia p racy w u sp o łeczn io n y m za k ła d zie pracy. Sąd je s t u p ra w n io n y do zarządzania zm ian w sp osob ie w y k o n y w a n ia p racy w toku w y ­ k o n y w a n ia k a ry (art. 84 § 1).

W y m ierzając k arę o gran iczen ia w o ln o ści, sąd m oże jed n ocześn ie zob ow iązać sk a za n eg o do n a p ra w ien ia w ca ło ści alb o w części szk od y w yrząd zon ej p r zestęp ­ stw e m i do p rzep roszen ia p ok rzyw d zon ego (art. 35). W razie sk a za n ia za z b ie­ ga ją ce się p rzestęp stw a na p o zb a w ien ie w o ln o śc i i na ogran iczen ie w o ln o ści, sąd w y m ierza k arę łą czn ą p o zb a w ien ia w o ln o ści, p rzy czym m iesią c ogran iczen ia w o ln o śc i o d p o w ia d a 15 dniom p o zb a w ien ia w o ln o śc i (przelicza się 2 dni o g ra n i­ czen ia w o ln o śc i n a 1 d zień p o zb a w ien ia w o ln o śc i — art. 69).

J e ż e li sk azan y u c h y la się od w y k o n y w a n ia k ary o gran iczenia w o ln o ści, sąd o k reśla za stęp czą k a rę g rzy w n y , p rzyjm u jąc m iesią c ogran iczen ia w o ln o śc i za ró w n o w a żn y g r zy w n ie od 1 000 do 3 000 złotych . J e ż e li sk a za n y n ie u iśc i g rzy w n y w term in ie , a z o sta n ie stw ierd zo n e, że n ie m ożn a jej ścią g n ą ć w drodze eg zek u cji, sąd zarządza w y k o n a n ie zastęp czej kary p o zb a w ien ia w o ln o ści, przy czym m iesią c ogran iczen ia w o ln o śc i od p ow iad a m ie sią c o w i p o zb a w ien ia w o ln o ści. Z achodzi z a ­ tem m o żliw o ść d w u k ro tn eg o o rzek an ia k a ry za stęp czej, n a jp ierw — w p o sta ci g rzy w n y , n a stęp n ie — w p ostaci k ary p o zb a w ien ia w o ln o ści. W w y ją tk o w y c h w y ­ p adkach w p ro jek cie dopu szczon e jest o rzek an ie od razu zastęp czej k a ry p ozb a­ w ie n ia w o ln o śc i, p rzy czym zn ow u m ie sią c o gran iczen ia w o ln o śc i od p ow iad a m ie ­ sią c o w i p o zb a w ien ia w o ln o ści, a kara zastęp cza n ie m oże p rzekroczyć górnej g r a -, n icy k ary p o zb a w ien ia w o ln o śc i p rzew id zia n ej za d an e p rzestęp stw o (art. 84). W arto zw ró cić u w a g ę n a to, że p rzy jęte w p ro jek cie ró w n o w a żn ik i kary o g ra n i­ czen ia w o ln o śc i przy zam ian ie jej zarów no na g rzy w n ę, jak i na k arę p o z b a w ie ­ n ia w o ln o ści są d la sk a za n eg o — w p orów n an iu z ró w n o w a żn ik a m i p rzy jęty m i w in n y ch p rzyp ad k ach — n iek orzystn e. J ed en d zień kary ogran iczen ia w o ln o śc i u leg a p rzeliczen iu n a g rzy w n ę w g ran icach od 33,5 zł do 100,5 z ł 1S, w razie zaś n ieu iszczen ia g r z y w n y jed en dzień kary o g ra n iczen ia w o ln o śc i za m ien ia się na jed en d zień k a ry p o zb a w ien ia w oln ości.

W p rzep isach p rzew id zia n a je s t m o żliw o ść z w o ln ie n ia sk azan ego przez sąd od od b ycia części k a ry ogran iczenia w o ln o ści. J e ż e li sk a za n y na k arę ogran iczen ia w o ln o śc i o d b ył co n a jm n iej p o ło w ę orzeczonej k ary, przy czym p rzestrzeg a ł p o ­ rządku p ra w n eg o i w y r ó ż n ia ł się sw ą pracą, ja k ró w n ież jeżeli w y k o n a ł w ło ż o n e na n ieg o o b o w ią zk i, sąd m oże zw o ln ić go od od b ycia reszty kary, u zn ając karę za w y k o n a n ą (art. 88). M ożliw ość ta sta n o w i w p ew n y m sen sie o d p o w ied n ik w a ­ ru n k ow ego p rzed term in o w eg o z w o ln ie n ia od od b ycia reszty kary p o zb a w ien ia w o ln o ści.

T rzeba p ew n e g o w y siłk u , aby u zm y sło w ić so b ie zarów no isto tę tej k ary, sto ­ p ień d o le g liw o śc i, ja k i zaw iera, sk u teczn o ść jak ą b ęd zie rep rezen tow ać. O dbiega ona b o w iem k ra ń co w o od u tartego w śró d p ra w n ik ó w w y o b ra żen ia o karze i za­ sad ach jej sto so w a n ia . J e st ona prop ozycją opartą na n a jn o w szy ch o sią g n ięcia ch n auk p en iten cja rn y ch ; prop ozycją, z którą zw ią za n e są duże n ad zieje.

S zereg in n o w a c ji w p row ad zon o w sto so w a n iu n astęp n ej kary za sad n iczej, p rze­ w id zia n ej w p ro jek cie, a m ia n o w icie — k a ry g rzy w n y . K ara g rzy w n y w y stę p u je w p ro jek cie w d w óch postaciach: jak o k ara sa m o istn a , tzn. tak a, k tó rej n ie to ­ w a rzy szy żad n a in n a kara zasadnicza, alb o jak o k ara w y m ierzo n a obok k a ry p o ­

13 D la p o r ó w n a n i a n a l e ż y w s k a z a ć , że p r z y z a m i a n i e g r z y w n y n a z a s t ę p c z ą k a r ę p o ­ z b a w i e n i a w o l n o ś c i p r z e l i c z a s i ę o d 20 d o 150 z ł o t y c h g r z y w n y n a j e d e n d z i e ń p o z b a w i e ­ n i a w o ln o ś c i.

10 J a n W a s z c z y ń s k - ł _{N r 12 ( l r 2)}

z b a w ien ia w o ln o ści. J ak o kara sa m o istn a , g rzy w n a w y stę p u je w P ro jek cie aż w 43 p r z y p a d k a c h .14 Ja k o kara sa m o istn a , g rzy w n a m oże b yć w y m ierzo n a w g r a n i­ cach od 500 zł do 25 000 zł (art. 36 § 1), a w ię c w g ran icach sto su n k o w o w ą sk ich . N a to m ia st g rzy w n ę orzek an ą obok k ary p o zb a w ien ia w o ln o śc i w y m ierza się w w y ­ sok ości od 500 z ł do 1 000 000 złotych . G rzyw n ę w ty c h g ran icach n a leży o b o w ią z­ kow o orzec, je ż e li sp ra w ca d zia ła ł w celu o sią g n ięcia k o rzy ści m a ją tk o w ej oraz w in n y ch w y p a d k a ch w sk a z a n y c h w u sta w ie . F a k u lta ty w n e orzek an ie grzy w n y p rzew id zia n e je s t w k ażd ym w y p a d k u sk a za n ia za p rzestęp stw o u m y śln e, je ż e li sp raw ca w y r z ą d z ił szk o d ę w m ien iu sp o łeczn y m . N ie b ęd zie zatem dop u szczaln e o rzek a n ie g rzy w n y w w y p a d k a ch sk a za n ia za p rzestęp stw a n ieu m y śln e, ch o ćb y z p rzestęp stw a ta k ieg o w y n ik ła szk od a w m ien iu sp o łeczn y m . 15

N ad zw yczaj c e lo w y je s t art. 83 § 3 p rojek tu , n a k a zu ją cy zaliczać na p o czet g rzy w n y okres ty m c z a so w e g o areszto w a n ia , przy czym jed en d zień aresztu p r z y j­ m u je się w ó w c z a s za ró w n o w a żn y g r zy w n ie od 100 zł do 300 złotych . C hodzi tu o sy tu a cje, k ie d y osk arżon y p rzeb y w a ją cy w a reszcie ty m cza so w y m sk azan y z o sta ł n a stęp n ie je d y n ie na grzyw n ę. P o sta n o w ie n ia art. 83 § 3 w y p e łn ia ją lu k ę is tn ie ­ jącą d otych czas w n aszym p ra w ie. P rzep is te n — ja k się zd aje — m a n a celu ta k że p r z eciw d zia ła n ie p o k u sie „ sa n k cjo n o w a n ia ” o d b ytych aresztó w p rzez w y ­ m ierza n ie kar zb ieżn y ch c a łk o w ic ie z ok resem ty m cza so w eg o areszto w a n ia . P o d ­ k r e ślić tu n a le ż y p r z y ję c ie k o rzy stn eg o dla osk a rżo n eg o ró w n o w a żn ik a u m o ż liw ia ­ jącego np. „ sp ła cen ie” orzeczonej k ary 10 000 zł g rzy w n y trzy d ziesto d n io w y m p o ­ b y tem w a reszcie ty m cza so w y m . W p ro jek cie p rzew id zia n a je s t a n alogiczn a m o ż­ liw o ś ć p rzeliczen ia ty m cza so w eg o a reszto w a n ia n a k arę ogran iczen ia w o ln o ści. W ów czas jed en d zień aresztu od p ow iad a d w óm d n iom ogran iczen ia w o ln o ści; ok res o g ra n iczen ia w o ln o śc i, o k tó r y zm n iejsza s ię k a rę pozostałą do od b ycia, z a ­ ok rągla się w g órę do p ełn eg o m iesią ca (art. 83 § 2).

W p ro jek cie zrezy g n o w a n o z k a ry n agan y. J e j m ie jsc e w p ew n y m s e n s ie za jęła in sty tu cja w a r u n k o w e g o u m orzen ia p o stęp o w a n ia k arn ego (art. 27—2 9 ).16 U m a rza ­ jąc w a ru n k o w o p o stęp o w a n ie karn e, m ożn a b o w ie m zob ow iązać sp ra w cę szk od y w y rzą d zo n ej p rz e stę p stw e m do n a p ra w ien ia w ca ło ści alb o części szk o d y , do p rzep roszen ia p o k rzy w d zo n eg o i do w y k o n a n ia o k reślo n y ch prac lu b św ia d czeń na c e le sp o łeczn e. O b o w iią zk i teg o rodzaju w ło żo n e na sp raw cę, w o b ec k tó reg o p o stę p o w a n ie k a rn e w a r u n k o w o um orzono, są — poza w sz y stk im in n y m — ta k że w y ra zem p o tę p ie n ia za ch o w a n ia się sp ra w cy , są sw o is tą naganą, p rzed sta w ia ją cą zarazem w y m ie r n ą w a r to ść o d szk od ow aw czą.

i i i

R ejestr k a r d o d a t k o w y c h w p ro jek cie u le g ł rozszerzeniu. S ta ło s ię ta k n ie ty lk o d la teg o , że w p ro jek cie sk o d y fik o w a n e zo sta ły te k ary d o d a tk o w e, k tóre o b ecn ie fig u ru ją poza p rzep isa m i k od ek su k arn ego, le c z ta k że dlatego, że w p r o ­ w a d zo n o k a ry d o d a tk o w e n ie zn an e d o ty ch cza s n aszem u p raw u karn em u . R olę

14 A r t . 143, 152, 153 § 1 1 § 2, 162 § 3, 166 § 3, 169 § 2, 172, 177 § 1, 178 § 1 ł § 2, 179 § 1 1 § 2, 183, 184, 187 § 1, 188 § 1, 195 §§ 2, 197 § 1, 204, 205 § 2, 209 § 2, 210 § 3, 211 § 2, 222, 236, 243, 244, 245, 248 § 2, 253 § 3, 258, 262 § 1 1 § 2, 264 § 2, 265, 268, 272 § 2 i 5 3, 273 § 3> 274f 289. 15 w o b e c n y m s w y m b r z m i e n i u p r z e p i s a r t . 42 § 3 k . k . t a k i e j m o ż liw o ś c i n i e w y ł ą c z a . 10 J . B a f i a : o p . c i t ., s. 637.

N r 12 (132) S y s t e m k a r w p r o j e k c i e k . k . 11

kar d o d a tk o w y ch w sy s te m ie kar p rojek tu z w ię k sz y ła p on ad to m o żliw o ść sto so ­ w a n ia k a ry d o d a tk o w ej jako sa m o istn eg o środka k arnego. J e ż e li b o w iem p r z e ­ stę p stw o zagrożone je s t ty lk o karą p o zb a w ien ia w o ln o śc i, przy czym d oln a g r a n i­ ca zagrożen ia n ie je s t w y ż sz a niż trzy m iesią ce , a w y m ierzo n a za n ie kara n ie b y ła b y su ro w sza od sześciu m iesięc y p o zb a w ien ia w o ln o ści, to sąd — uzn ając, że sk a za n ie na k a rę p o zb a w ien ia w o ln o śc i n ie b y ło b y c e lo w e — m oże p op rzestać na o rzeczen iu k a ry d od atk ow ej, gd y zachodzą w a ru n k i jej o rzeczen ia oraz gd y zo sta ­ ną w ten sposób o sią g n ięte cele kary. Tak sam o w o ln o są d o w i p ostąp ić w te d y , g d y sp ełn io n e są w a ru n k i w y m ie n io n e w y ż e j, a p rzestęp stw o zagrożone jest karą o gran iczen ia w o ln o śc i alb o grzy w n ą (art. 55).

W p ro jek cie p rzew id zia n o n a stęp u ją ce k a ry dod atk ow e: 1) p o zb a w ien ie p raw p u b liczn y ch , 2) p o zb a w ien ie p raw ro d zicielsk ich lu b o p iek u ń czych , 3) zak az o b e j­ m o w a n ia o k reślo n y ch sta n o w isk , w y k o n y w a n ia ok reślo n eg o zaw odu lu b p ro w a ­ d zen ia ok reślo n ej d zia ła ln o ści, 4) zakaz p ro w a d zen ia p ojazd ów m ech a n iczn y ch , 5) k o n fisk a ta m ien ia , 6) p rzep ad ek rzeczy, 7) p od an ie w y ro k u do p u b liczn ej w ia ­ d om ości (art. 38). F u n k c ję k a ry dod atk ow ej sp ełn ia ró w n ież n aw iązk a, którą m oże orzec sąd n a rzecz p ok rzyw d zon ego w k ilk u w y p a d k a c h .17

K ara p o zb a w ien ia p raw p u b liczn ych w s tę p u je w m ie jsc e is tn ieją cy ch o b ecn ie dw u k ar d od atk ow ych , tj. u traty p raw p u b liczn y ch i o b y w a telsk ich p ra w h o n o ­ ro w y ch , p o n iew a ż o b ie te kary orzek an e b y ły n a ty c h sa m y ch zasadach, a w p ra k ­ ty c e są d o w ej w y m ie r z a n e b y ły z r eg u ły łą c z n ie .18

K arę p o zb a w ien ia p ra w ro d zicielsk ich lu b o p iek u ń czy ch w y m ie r z a ć się b ęd zie n ie ty lk o — jak d o ty ch cza s — w razie p o p ełn ien ia p rzestęp stw a na szkodę m a ło ­ le tn ie g o lub w e w sp ó łd zia ła n iu z m a ło letn im , a le ta k że w te d y , g d y p rzestęp stw o p o p ełn io n o w ok oliczn ościach , w k tórych czyn m ógł sta n o w ić gorszący p rzyk ład dla m a ło le tn ie g o (art. 41).

K ara d o d atk ow a p o leg a ją ca na zak azie w y k o n y w a n ia o k reślon ego zaw od u (do­ ty ch cza so w a u trata p ra w a w y k o n y w a n ia zaw odu) rozszerzon a zo sta ła na zakaz za j­ m o w a n ia o k reślo n y ch sta n o w isk lu b p ro w a d zen ia ok reślon ej d ziałaln ości. Z akaz za jm o w a n ia o k reślo n y ch sta n o w isk lu b w y k o n y w a n ia o k reślon ego zaw od u sąd m oże orzec z a w sze w te d y , gd y sp raw ca przy p o p ełn ien iu p rzestęp stw a n ad u żył sta n o w isk a lu b zaw odu albo w y k a za ł, że d a lsze za jm o w a n ie sta n o w isk a lub w y ­ k o n y w a n ie zaw od u zagraża in te r e so w i sp o łeczn em u (art. 42 § 1). N a to m ia st zak az p ro w a d zen ia o k reślo n ej d ziałaln ości, w szczeg ó ln o ści w y tw ó rczej, p rzetw órczej, h a n d lo w ej lu b u słu g o w e j, sąd m oże orzec je d y n ie w w y p a d k a ch p rzew id zia n y ch w u s t a w ie .10

N ie z a sto so w a n ie się do orzeczonego p rzez sąd zakazu za jm o w a n ia sta n o w isk a , w y k o n y w a n ia zaw od u , p ro w a d zen ia d zia ła ln o ści lu b p ro w a d zen ia p ojazd ów m e ­ ch an iczn ych , a ta k że n ie w y k o n a n ie za rząd zen ia sądu o og ło szen iu orzeczen ia w sposób w n im p rzew id zia n y sta n o w i p r z e stę p stw a zagrożone k arą p o zb a w ien ia w o ln o śc i do roku, o gran iczen ia w o ln o śc i albo g r z y w n y (art. 266).

P rzy zn a n ie są d o w i p raw a orzek an ia o zak azie p ro w a d zen ia ok reślon ej d zia ­ ła ln o śc i p o w o d u je, że w y s u w a się w zw ią zk u z ty m p rob lem stosu n k u u p ra w n ień

17 N a w i ą z k a p r z e w i d z i a n a j e s t w r a z i e s k a z a n i a z a c z y n p o p e ł n i o n y z p o b u d e k c h u l i ­ g a ń s k i c h ( a r t . 59 § 3), z a z n i e s ł a w i e n i e l u b o s z c z e r s t w o ( a r t . 184 § 3), z a w y r ą b d r z e w a w lę ^ s i e ( a r t . 219 § 2).

18 P r o j e k t (...), s . 109.

12 J a n W a s z c z y ń s k i _{N r 12 (132),}

w ła d z y są d o w ej do u p ra w n ień w ła d z y a d m in istra cy jn ej, w y n ik a ją c y c h z art. 5 u sta w y z dnia 1 łip ca 1958 r. o zezw o len ia ch na w y k o n y w a n ie p rzem y słu , rzem iosła, han d lu i n iek tó ry ch u słu g p rzez jed n o stk i gosp od ark i n ie u sp o łeczn io n ej (Dz. U. N r 45, poz. 224). W ed łu g p o w o ła n eg o p rzep isu w ła ś c iw a w ła d z a ad m in istracyjn a u p ra w n io n a jest do co fn ię c ia zezw o len ia na w y k o n y w a n ie d ziałaln ości, o b jętej przep isam i teg o d ek retu , w k ilk u w y p a d k a ch , w k tórych osoba, k tórej zezw o len ie w y d a n o , została p ra w o m o cn ie sk a za n a w y r o k ie m są d o w y m . P o w sta je w ię c p y ­ ta n ie, czy w ła d za a d m in istra cy jn a u p ra w n io n a jest do co fn ię c ia teg o zezw o len ia , je ż e li sąd w w y ro k u sk a zu ją cy m d ał w y r a z p o g lą d o w i, że o rzeczen ie zakazu pro­ w a d zen ia d zia ła ln o ści n ie je s t celo w e.

D op ók i sąd u p ra w n ien ia do o rzek an ia w tej k w e s tii w ogóle n ie p osiad ał, nie b u d ziło w ą tp liw o ś c i w y łą c z n e u p r a w n ie n ie organu a d m in istra cji do d ecy d o w a n ia w te j m ierze. Z c h w ilą jed n a k , g d y sąd — w ram ach sw e j ju r y sd y k c ji — w y p o ­ w ie się n e g a ty w n ie co do c e lo w o śc i o rzek an ia zakazu, c o fn ię c ie w ta k ich w a r u n ­ k ach z e zw o len ia p rzez organ a d m in istra cji sta n o w iło b y d ecy zję sprzeczną z o rzeczen iem są d o w y m . M ożna b y tu p od n ieść, że sąd i organ a d m in istra cji n ie d ecy d u ją o ty m sam ym , a lb o w iem sąd orzek a o zak azie p ro w a d zen ia d zia ła ln o ści w o góle, organ a d m in istra cji zaś — o o d m o w ie u d z ie le n ia z e zw o len ia w sz c z e g ó l­ n ości, p o n iew a ż sp e łn ie n ie w y m a g a n y c h u sta w o w o w a r u n k ó w n ie d aje jeszcze z e zw o len ia na p ro w a d zen ie d zia ła ln o ści. J ed n a k że ta k ie ro zró żn ien ie sta n o w iło b y w isto c ie u c h y le n ie się od ro zstrzy g n ięcia m eritu m za g a d n ien ia w drodze roz­ w a ża ń fo rm a ln o p ra w n y ch , o p eru ją cy ch ty m i sa m y m i p rzesła n k a m i fa k ty czn y m i. D o p rojek tu w p ro w a d zo n o jak o k a rę d od atk ow ą u tra tę p ra w a p row ad zen ia p ojazd ów m ech a n iczn y ch , fig u ru ją cą d otych czas w u sta w ie z d nia 10.X I I .1959 r. o zw a lcza n iu alk oh olizm u .

K ara przep ad k u m ien ia , w y stę p u ją c a o b ecn ie w p rzep isach u sta w k arn ych poza­ k o d ek so w y ch , n o si w p ro jek cie n a zw ę „ k o n fisk a ty m a ją tk u ”. Z m ian a n a z w y u w y ­ p u k lić m a różnicę, ja k a zach od zi m ięd zy p rzep ad k iem m ie n ia a p rzep ad k iem p rzed m io tó w (narzędzi). K o n fisk a tę ca ło śc i alb o części m ie n ia orzeka s ię o b lig a ­ to r y jn ie w razie sk a za n ia za zb rod n ie p rzeciw k o p o d sta w o w y m in tereso m p o li­ ty czn y m lu b g osp od arczym P a ń s t w a 20 alb o p rzeciw p o k o jo w i, lu d zk o ści lu b sto ­ su n k om m ię d z y n a r o d o w y m al, a ta k że w ra zie za g a rn ięcia m ie n ia sp o łeczn eg o zn aczn ej w a rto ści, tzn. w a r to śc i p rzek ra cza ją cej 50 000 z ł (art. 120 § 9).

F a k u lta ty w n e p rzy p a d k i o rzek a n ia k o n fisk a ty ca ło ści lu b czę śc i m ien ia zach o­ dzą w razie sk a za n ia za inną zb rod n ię p o p ełn io n ą w c elu o sią g n ięcia k o rzy ści m a ją tk o w ej. N a le ż y tu w y ja śn ić , że p o jęcie zbrodni w p ro jek cie u ję te je s t w ęz ie j a n iżeli w ob ecn ym k o d ek sie k arn ym . Z brodnię sta n o w i czyn zagrożony karą p o ­ zb a w ien ia w o ln o śc i na czas n ie k ró tszy od 3 la t alb o karą su ro w szą (art. 5 § 2). D la p ra k ty k i isto tn e zn a czen ie m a p rzep is, że w razie o rzeczen ia k o n fisk a ty części m ie n ia sąd ob o w ią za n y je s t o k reślić p o szczeg ó ln e p rzed m io ty lu b in n e sk ła d n ik i m ie n ia sk a za n eg o p o d leg a ją ce k o n fisk a c ie (art. 47 § 3). N ied o p u szcza ln e b ęd zie zatem o rzek a n ie k o n fisk a ty u ła m k o w ej cz ę śc i m ien ia.

K ara przep ad k u rzeczy u ję ta je s t w zasad zie w sp osób a n a lo g iczn y do o b ecn ie o b o w ią zu ją ceg o (w art. 50 k.k.), z tą ty lk o zm ian ą, że o d p o w ied n i p rzep is p rojek tu ob ejm u je ró w n ież m o żliw o ść o rzeczen ia p rzep ad k u p rzed m io tó w poch od zących z n ied o zw o lo n ej d zia ła ln o ści w y tw ó r c z e j, z zak azan ego obrotu lu b p rzew ozu (art. 48 § 2).

20 R o z d z ia ł X I X p r o j e k t u ( a r t . 122—134). 21 R o z d z ia ł X X p r o j e k t u ( a r t . 135—143).

Mr 12 (132) S y s t e m k a r w p r o j e k c i e k . k . ₁₃

Z arząd zen ie p od an ia w yrok u do p u b liczn ej w ia d o m o ści za leży za w sze od u zn a ­ n ia sądu. Sąd m oże zarządzić p od an ie w y r o k u do p u b liczn ej w ia d o m o ści w za­ k ła d zie pracy, cza so p iśm ie lu b w in n y sto so w n y sposób, je ż e li uzna to za ce lo w e , w szczeg ó ln o ści ze w zg lą d u na sp o łeczn e o d d zia ły w a n ie kary lu b na in teres p o ­ k rzyw d zon ego.

IV

W p ro jek cie u trzy m a n e zostało rozgran iczen ie m ięd zy karam i a środ k am i z a ­ b ezp iecza ją cy m i. Jed n a k że krąg środków za b ezp iecza ją cy ch w p ro w a d zo n y ch do projek tu ogran iczon y z o sta ł do ty ch tylk o, k tó re m ają ch arak ter lecz n iczy i ad - m in istra cy jn o -za b ezp iecza ją cy . Z rezygn ow an o n a to m ia st ze środków iz o la cy jn o - -r e p r tsy jn y c h , a w ię c zarów n o z dom u p racy p rzy m u so w ej, jak i z zak ład u d la n iep op raw n ych . W p raw d zie ech a tej o sta tn iej in s ty tu c ji od zyw ają się w n o w y m środku, k tórego sto so w a n ie p rzew id zia n e je s t w p e w n y c h sy tu a cja ch w o b ec r e c y ­ d y w istó w , a m ia n o w ic ie w u m ieszczen iu w ośrodku p r zy sto so w a n ia sp o łeczn eg o (art. 63, 65), jed n a k że p o d k reślić trzeba, że m ięd zy o sa d zen iem w za k ła d zie d la n iep o p ra w n y ch a u m ieszczen iem w o iro d k u p r zy sto so w a n ia sp o łeczn eg o zach od zi szereg za sa d n iczy ch różnic, k tóre dotyczą zarów n o ok resu pob ytu , jak i w a ru n k ó w pob ytu o sob y tam osadzonej. Tak w ię c czas p ob ytu w ośrodku p rzy sto so w a n ia sp o łeczn eg o n ie m oże b yć d łu ższy niż la t 5, n a to m ia st za m k n ięcie w za k ła d zie d la n iep o p ra w n y ch trw a co n a jm n iej la t 5. D a lej — z w o ln ie n ie o so b y u m ieszczon ej w ośrodku p rzy sto so w a n ia sp o łeczn eg o sąd m oże orzec już po u p ły w ie la t d w óch , j e ­ ż e li są p o d sta w y do p rzyp u szczen ia, że osoba osad zon a po zw o ln ien iu n ie p o p ełn i p rzestęp stw a , z w o ln ie n ie zaś z zak ład u d la n iep o p ra w n y ch m oże n astąp ić dopiero po u p ły w ie p ięciu la t, a je ż e li to n ie m a m iejsca , to p o n o w n e rozw ażen ie k w e stii zw o ln ien ia m oże n a stą p ić dopiero po u p ły w ie dalszego p ięcio lecia . R ó w n ie w a ż ­ ne różn ice k ry ją się w w aru n k ach p ob ytu osób osad zon ych . S tatu s osob y p r zeb y ­ w a ją c e j w ośrodku m a w sposób isto tn y różnić się od statu su w ię ź n ia u m ie sz c z o ­ n eg o w za k ła d zie d la n iep op raw n ych . O soba p rzeb y w a ją ca w ośrodku p r z y sto ­ so w a n ia sp o łeczn eg o m a m ieć p raw o sw o b o d n eg o u trzy m y w a n ia k o n ta k tó w z ro­ dziną i zn a jo m y m i, d y sp o n o w a n ia u zy sk a n y m z p racy zarobkiem i p o d leg a ć ma tej d y sc y p lin ie , która k on ieczn a jest do w y k o n y w a n ia pracy p rod u k cyjn ej, jak a m a b yć o b o w ią zk iem k ażd ej osob y osadzonej w ośrodku. 22

Z p o w y ższy ch w z g lę d ó w p rzep isy d o ty czą ce ośrod k a p r zy sto so w a n ia sp o łe c z n e ­ go n ie z o sta ły u m ieszczo n e w rozd ziale tra k tu ją cy m o środkach zeb ezp ie cza ją - cych (art. 99, 104), lecz w rozd ziale reg u lu ją cy m p ow rót do p rzestęp stw a (art. 63 i n.).

v

O bok kar oraz środ k ów zab ezp ieczających rozb u d ow an o w p ro jek cie środki o ch arak terze p ro fila k ty c z n o -w y c h o w a w c z y m . Ś rod k i te znane są ta k że obecnem u n aszem u praw u k a rn em u , jed n ak że ich k a ta lo g , jak ró w n ież z a sto so w a n ie roz­ szerzono w y d a tn ie , ta k że u rastają one w o d d zieln ą gru p ę środków o d d z ia ły w a ­ nia. N ie bez zn a czen ia jest fa k t, że po raz p ie r w sz y środ k i te zostan ą sk o d y fi- k o w a n e w k o d e k sie karn ym . F a k t ten n a su w a p otrzeb ę u sy stem a ty zo w a n ia ty ch środ k ów sk r y sta liz o w a n ia ich stosu n k u do kar z jed n ej strony, a środ k ów za b e z ­ p iecza ją cy ch — z d rugiej.

Już w stę p n y rzut oka p o zw a la zo rien to w a ć się, że sp raw a n ie jest b y n a jm n iej

14 J a n W a s z c z y ń s i c ł N r 12 (1SŹ)

prosta. W ś w ie tle p rzep isó w p ro jek tu w y ró żn ić m ożn a co n a jm n iej d w ie gru p y ty ch środków : p ierw szą — w p o sta ci ob o w ią zk ó w n a k ła d a n y ch n a sam ego sk a z a n e ­ go; drugą — w p o sta ci o b c w ią z k ó w , k tó ry ch w y k o n a n ia p o d ejm u ją się osob y trzecie w zw ią zk u ze sk azan iem p rzestęp cy , a k tó re sp row ad zają się do k o n tro li p o stęp o ­ w a n ia sk a za n eg o i u d ziela n ia m u pom ocy. P od ział ten jed n a k k o m p lik u je się, p o ­ n ie w a ż — w e d łu g in te n c ji au torów p rojek tu — do środ k ów ty ch n a leża ło b y ch yb a w łą c z y ć ta k że osad zen ie w ośrodku p rzy sto so w a n ia sp o łeczn eg o , a to ze w z g lę d u na z d ecy d o w a n ie r e so cja liza cy jn y cel, ja k i p r zy św ieca tej in s ty tu c ji.* 3 P rzeciw w łą c z e ­ niu tej in sty tu c ji do gru p y środków p r o fila k ty c z n o -w y c h o w a w c z y c h p rzem aw ia jed n ak te n isto tn y w zg lą d , że z fa k te m u m ieszczen ia w ośrodku p rzy sto so w a n ia sp o łeczn eg o n ieu ch ro n n ie w ią ż e się p o zb a w ien ie w o ln o śc i, g d y ty m cza sem zasto­ s o w a n ie p ozo sta ły ch środ k ów w o ln o ść sk a za n eg o co n a jw y ż e j ogranicza.

Ś ro d k i w y c h o w a w c z o -p r o fila k ty c z n e , k tórych isto tę sta n o w i w ło ż e n ie n a sk a ­ zan ego o k reślo n y ch ob o w ią zk ó w , m ożn a sto so w a ć w razie: w a r u n k o w e g o u m o rze­ n ia p o stęp o w a n ia k a rn eg o (art. 28), sk a za n ia na k arę o g ra n icze n ia w o ln o śc i (art. 35), sk a za n ia r e c y d y w isty (art. 62), za w ie sz e n ia w y k o n a n ia k a ry p o zb a w ien ia w o l­ n o ści (art. 75), w a r u n k o w eg o p rzed term in o w eg o z w o ln ie n ia (art. 94). K on trola w y k o n a n ia ty ch o b o w ią zk ó w m a u m o żliw ić o d d zia ły w a n ie w y c h o w a w c z e na sk a ­ zan ego, a zarazem zap ob iec p o p ełn ia n iu p rzez n ieg o d a lszy ch p rzestęp stw .

W razie w a r u n k o w e g o u m orzen ia p o stęp o w a n ia k a rn eg o i sk a za n ia na karę o g ra n iczen ia w o ln o śc i o b o w ią zk i te p o leg a ć m ogą na: a) n a p ra w ien iu w c&łości albo w części szk o d y w y rzą d zo n ej p rzestęp stw em , b) p rzep ro szen iu p o k rzy w d zo ­ n ego, c) w y k o n a n iu o k reślo n y ch prac lu b św ia d czeń n a c e le sp ołeczn e.

W razie sk a za n ia r e c y d y w isty lu b w razie sk a za n ia n a k arę p o zb a w ien ia w o l­ n ości z za w ieszen iem , a ta k że w razie u d zielen ia w a r u n k o w e g o p rzed term in o w eg o zw o ln ien ia , treścią ty ch o b o w ią zk ó w m oże b yć ponadto: d) ło ż e n ie na u trzym an ie in n ej osob y, je ż e li o b o w ią zek u trzy m a n ia tej osob y w y n ik a z u sta w y lu b w y ro k u są d o w eg o , e) p o d jęcie i w y k o n y w a n ie p racy zarob k ow ej, n a u k i lu b p rzy g o to w a ­ nie się do zaw od u , f) p o w strzy m a n ie się od n a d u ży w a n ia alk oh olu , g) pod d an ie się lecz en iu , h) p o w strzy m a n ie się od p rzeb y w a n ia w o k reślo n y ch środ ow isk ach lu b m iejsca ch , i) in n e sto so w n e p o stęp o w a n ie, je ż e li m o że to zap ob iec p o p ełn ien iu p o n o w n ie p rzestęp stw a .

D ecy zja co do o b cią żen ia ty m i ob ow iązk am i, jak ró w n ież ich w ła ś c iw y dobór p o zo sta w io n e są u zn an iu sądu (także p rokuratora, je ż e li w a ru n k o w o um arza on p o stęp o w a n ie karne). W czasie trw a n ia nadzoru och ron n ego oraz w ok resach p ró ­ b y sąd m oże u sta n a w ia ć n o w e o b o w ią zk i, m oże rozszerzać i zm ien ia ć o b o w ią zk i p o p rzed n io n ałożon e na sk a za n eg o . J e ż e li sk a za n y n ie w y k o n u je w ło żo n y ch na n ie g o ob o w ią zk ó w , m o ż e n a stą p ić p o d jęcie w a ru n k o w o u m orzon ego p o stęp o w a n ia k a rn eg o (art. 29 § 2), u m ieszczen ie r e c y d y w isty w ośrodku p rzy sto so w a n ia sp o ­ łecz n e g o (art. 63), zarząd zen ie w y k o n a n ia za w ieszo n ej k a ry (art. 78), w y m ie r z e n ie zastęp czej kary g rzy w n y lu b za stęp czej k ary p o zb a w ien ia w o ln o śc i (art. 84— 85), o d w o ła n ie w a ru n k o w eg o zw o ln ie n ia (art. 95 § 2).

Ś rod k i p r o fila k ty c z n o -w y c h o w a w c z e , k tórych isto tą je s t ro ztoczen ie nad sk a ­ zan ym o p iek i i k o n tro li p rzez osob y trzecie, p rzew id zia n e są w p ostaci poręczen ia, nadzoru och ron n ego i dozoru. M ogą one b yć u sta n a w ia n e jed n o cześn ie z w ło ż e ­ n ie m n a sk a za n eg o o k reślo n y ch ob o w ią zk ó w lu b też — n ieza leżn ie od nich.

*3 T a k S . W a l c z a k : o p . c i t ., s. 601 o r a z W . Ś w l d a , o p . c i t ., s. 626 1 J . B a l i a : R a c j e n o w e g o p r o j e k t u „ P r a w o 1 Ż y c i e ” z 5.V .1968 r ., n r 9 (314).

N r 12 (132) S y s t e m k a r w p r o j e k c i e k . k . _1*5

P o ręczen ie m oże b yć sto so w a n e w razie w a r u n k o w eg o u m orzen ia p o stęp o w a n ia karn ego (art. 28 § 1), z a w ieszen ia w y k o n a n ia k a iy p o zb a w ien ia w o ln o śc i (art. 75) i w a ru n k o w eg o p rzed term in o w eg o z w o ln ie n ia (art. 94). P o ręczen ie p o leg a w e d łu g projek tu na zo b o w ią za n iu się do p o d jęcia starań , ż e b y sk azan y p rzestrzeg a ł p o ­ rządku p ra w n eg o , a zw łaszcza, żeb y n ie p o p e łn ił p rzestęp stw a . P o ręczen ia u d zie­ lić m ogą: org a n iza cja sp ołeczn a, do k tórej sk a za n y n a leży , k o le k ty w , w k tórym osoba u karana od b y w a słu żb ę lu b się uczy, a ta k że osob a godna zau fan ia.

N adzór och ron n y orzeka się w razie sk a za n ia r ecy d y w isty . U sta n o w ie n ie n ad ­ zoru och ron n ego je s t o b lig a to ry jn e w w y p a d k a ch re c y d y w y w ielo k ro tn ej (sp ecja l­ n ej). N adzór och ron n y orzek a się na ok res od 3 do 5 la t. S k azan y p o zo sta ją cy pod nad zorem och ron n ym n ie m oże zm ien ia ć m ie jsc a p o b y tu b ez zgod y sąd u , ma ob o w ią zek sta w ie n ia się na w e z w a n ie sądu i w y k o n y w a n ia jeg o p o leceń (art. 62 § 2). J e ż e li sk a z a n y ud arem n ia lu b u tru d n ia o sią g n ię c ie ce ló w nadzoru och ron ­ n ego, sąd o rzek a u m ieszczen ie sk a za n eg o w ośrodku p rzy sto so w a n ia sp ołeczn ego

(art. 63).

O ddanie pod dozór m oże m ieć m iejsce w o b e c osób, k tórym w y k o n a n ie kary p o zb a w ien ia w o ln o śc i sąd w a ru n k o w o z a w ie s ił (art. 76 § 2). J e ż e li z a w ieszen ie w y k o n a n ia kary orzeczono w stosu n k u do m ło d o cia n eg o , który został sk a za n y za p rzestęp stw o u m y śln e , od d an ie pod dozór jest o b o w ią zk o w e (art. 76 § 3). D ozór u sta n o w ić m ożn a rów n ież, o rzek ając o w a ru n k o w y m p rzed term in o w y m z w o ln ie ­ niu (art. 94). S p ra w o w a n ie dozoru — p od ob n ie jak p oręczen ia — m ożn a p o w ie ­ rzyć w y zn a czo n ej osobie, in sty tu c ji lu b o rg a n iza cji sp ołeczn ej. D ozór trw a przez o k res p róby, tj. czas, na k tóry za w ieszo n o w y k o n a n ie k a ry lu b k tó ry o sob ie w a ­ ru n k ow o zw o ln io n ej p o zo sta ł do o d b ycia kary.

O środ k ach p r o fila k ty c z n o -w y c h o w a w c z y c h b ęd zie m ożna d ecy d o w a ć n ie ty lk o w tra k cie p o stęp o w a n ia w y k o n a w czeg o , a le ró w n ież w p o stęp o w a n iu ju r y s d y k ­ cy jn y m . W ty m osta tn im w y p a d k u n a leży s ię za sta n o w ić nad ty m , czy orzeczona p rzez sąd k ara, zesp o lo n a z ty m i środ k am i, n ie p rzek szta łca s ię w środ ek o d ­ d zia ły w a n ia , k tó ry m oże m ieć zarów no n ow ą jak ość (np. w a ru n k o w e z a w ieszen ie w y k o n a n ia k a ry p o zb a w ien ia w o ln o śc i z o b o w ią zk iem p oddania się leczen iu ), jak i od m ien n y sto p ień d o leg liw o ści (np. o g ra n iczen ie w o ln o śc i z o b o w ią zk iem w y ­ rów n an ia szk od y). S ąd zić m ożna, że w b ad an iach nad sysŁem em kar w p r o je k ­ c ie środki p r o fila k ty c z n o -w y c h o w a w c z e zajm ą p o czesn e m iejsce, a czk o lw iek k aram i n ie są. M odernizują one b o w iem sy ste m kar zasad n iczych i stw a rza ją w p ra k ty ce g ra d a cję tych kar, n ie z w y k le istotn ą.

VI

J a k ie cech y za w a rteg o w p ro jek cie sy stem u kar uznać m ożna za najb ard ziej ch a ra k tery sty czn e i doniosłe?

U derza p rzed e w sz y stk im w p ro w a d zen ie n o w eg o środka k arn ego w p o sta ci kary ogran iczen ia w o ln o śc i, n o w e rozw iązan ia w z a k resie w y k o r z y sta n ia k a ry g rzy w n y , sk o d y fik o w a n ie i ro zw in ięc ie sy stem u środ k ów p r o fila k ty c z n o -w y c h o w a w c z y c h , o d ejście od k r ó tk o term in o w y ch kar p o zb a w ien ia w o ln o ści, w p ro w a d zen ie szereg u rozw iązań , k tó re za b ezp ieczy ć m ają w p ra k ty ce tę zasadniczą w y ty c z n ą .24 K arę p o zb a w ien ia w o ln o śc i p rzew id zian o w zasad zie je d y n ie w w y p a d k a ch cięż szy ch

24 R o z w i ą z a n i a te , t o : w a r u n k o w e u m o r z e n i e p o s t ę p o w a n i a k a r n e g o , w p r o w a d z e n i e k a r y o g r a n i c z e n i a w o l n o ś c i , m o ż n o ś ć z a s t o s o w a n i a z a m i a s t k a r y p o z b a w i e n i a w o l n o ś c i k a r y o g r a ­ n i c z e n i a w o l n o ś c i l u b g r z y w n y , a n a w e t z a s t o s o w a n i a t y l k o k a r y d o d a t k o w e j (w w a r u n ­ k a c h p r z e w i d z i a n y c h w a r t . 54), r o z s z e r z e n i e m o ż liw o ś c i n a d z w y c z a j n e g o z ła g o d z e n i a k a r y .

16 J e r z y B a f i d N r 12 (132)

p rzestęp stw , w zw ią zk u z czym w czę śc i szczeg ó ln ej o k reślo n o in aczej niż d o ty c h ­ czas d oln e progi p o zb a w ien ia w o ln o ści; progi te w y d a tn ie p od n iesio n o w w y p a d ­ k ach k aran ia recy d y w istć w. D u ży n a cisk p ołożon y z o sta ł na w y r ó w n a n ie p rzez sp ra w cę szk od y w y rzą d zo n ej p rzestęp stw em , i to n ie ty lk o w ó w cza s, g d y p o szk o ­ d o w a n y m jest urząd lu b jed n o stk a go sp o d a rk i u sp o łeczn io n ej. N ad k w e stią w y ­ ró w n a n ia szk od y sąd ob o w ią za n y je s t za sta n o w ić się, zw ła szcza p rzy sto so w a ­ niu n a d zw y cza jn eg o zła g o d zen ia k ary, za w ie sz e n ia w y k o n a n ia k a ry p o zb a w ien ia w o ln o ści, w a ru n k o w eg o u m orzen ia p o stęp o w a n ia k arn ego, w a ru n k o w eg o p rzed ­ term in o w eg o z w o ln ie n ia oraz w razie sk a zy w a n ia r e c y d y w istó w . P rob lem ten p rzew ija się ró w n ież w p o sta ci n aw iązk i.

S y ste m kar p rzy jęty w p ro jek cie p o zw a la na zró żn ic o w a n ie rep resji karnej i u e la s ty c z n ie n ie jej sto so w n ie do rodzaju p rz e stę p stw a i w ła śc iw o ś c i sp raw cy. P od ty m w z g lę d e m p rzep isy p ro jek tu p o w a żn ie się różn ią od p raw a o b o w ią zu ją ­ cego. K od ek s k arn y z 1932 r. zb u d o w a n y je s t tak , że u w a g a sąd u k o n cen tru je się przede w sz y stk im na p ro b lem ie zasad o d p o w ied zia ln o ści. Z a g a d n ien ie k ary u re­ g u lo w a n e je s t w o b o w ią zu ją cy m k o d ek sie k a rn y m w sposób, k tó ry n ie m ó g ł z a ­ p ob iec w y tw o r z e n iu się w p ra k ty ce są d o w ej sch em a tó w k aran ia, n ie za w sze p ro­ w a d zą cy ch do w ła ś c iw e j in d y w id u a liz a c ji orzeczen ia o k arze. W ś w ie tle p rze­ p isó w p rojek tu przed są d em orzek ającym sta ją zn aczn ie w ię k s z e m o żliw o ści Wy­ boru zarów n o środka k arn ego, ja k i u zu p ełn ia ją ceg o o rzeczen ie o k arze, m ia n o w i­ c ie środka p ro fila k ty c z n o -w y c h o w a w c z e g o .

U sta le n ie w in y w s y s te m ie p rzep isó w p rojek tu p ro w a d zić m a n ie do sza b lo n o ­ w e g o ro zstrzy g n ięcia w zak resie w y m ia r u k ary, le c z m a się sta ć p u n k tem w y j ­ ścia d o z a sto so w a n ia zesp ołu środ k ów o d d zia ły w a n ia na p o d sta w ie zap ozn an ia się z o so b o w o ścią osk arżon ych , p ob u d k am i ich p o stęp o w a n ia raz w a ru n k a m i ży c io ­ w y m i. S y ste m ta k i sta w ia w p r a w d z ie przed sąd am i n o w e, n ie ła tw e zadania, jed ­ n a k że sk ie r o w u je d zia ła ln o ść sąd ów w za k resie w y m ia r u k a ry n a n o w e tory, od ­ p o w ia d a ją ce p o stu la to m w y su w a n y m p rzez n au k i p en iten cja rn e.

J E R Z Y B A F lA

Warunkowe umorzenie postępowania karnego

według projektów k.k. i k.p.k.

§ 1. U W A G I W S T Ę P N E

W stru k tu rze p rzestęp czo ści w y stę p u ją c e j w P R L p o w a żn ą p o zy cję za jm u je tzw . drobna p r z e stę p c z o ść .1 S k ła d a ją c e się n a tę gru p ę p rz e stę p stw c z y n y są p o p ełn ia ­ n e p rzew a żn ie p rzez sp ra w có w o k reśla n y ch w k ry m in o lo g ii ja k o p rzyp ad k ow i.

i O k r e ś l e n i e d r o b n e j p r z e s t ę p c z o ś c i i z a k r e s w y s t ę p o w a n i a p r z e d s t a w i ł e m w p r a c y p t . : W z b o g a c e n i e ś r o d k ó w z w a l c z a n i a d r o b n e j p r z e s t ę p c z o ś c i , P i P n r 4—5/68. P r a c a w s k a z u j e t a k ż e n a r o l ę w a r u n k o w e g o u m o r z e n i a w w a l c e z t ą p o s t a c i ą p r z e s t ę p c z o ś c i .