BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS
WIAdOmOśCI
AR CHE OLO GICz NE
Państwowe MuzeuM archeologiczne
w
warszawie
WARSzAWA 2010 vARSOvIE
TOm (vOL.) LXI
2009–2010
W
IA
d
O
m
O
śCI
A
RCHEOLOGIC
z
NE
LXI
Indeks 38205/38108
PL ISSN 0043-5082
WIADOMO?CI
ARCHEOLOGICZNE
Redaguje zespó? / Editorial staff:
mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny / editor in chief),
prof. dr hab. Teresa D?browska (zast?pczyni redaktora naczelnego / subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,
mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska
Recenzenci tomu / Peer-reviewed by:
dr Anna Bitner- Wróblewska, prof. dr hab. Andrzej Kokowski,
prof. dr hab. Magdalena M?czy?ska, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski,
dr hab. Andrzej Pelisiak
T?umaczenia / Translations: Anna Kinecka Jacek Andrzej owski
Sk?ad i ?amanie / Layout:
JRJ
Rycina na ok?adce: br?zowa sprz?czka pasa sambijskiego
z Kovrova, obI. Kaliningrad (Rosja). Rys. L. Kobyli?ska Cover picture: bronze buckle from Samland be?t from Kovrovo, distr. Kaliningrad (Russia). Drawn by L. Kobyli?ska
© Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne wWarszawie, 2010
©Autorzy, 2010
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucj?
finansowan? ze ?rodków
Samorz?du Województwa Mazowieckiego
(!)t.tz.ow?z.e.
serce Polski
Sprzeda? detaliczna publikacji Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego, w tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest
w salach wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? gotówk?; wystawiamy rachunki i faktury.
Ponadto nasze ksi??ki iczasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 (22) 5044872 i 5044 873 lub pod adresem internetowym
wydawnictwapma@pma.pl
Cennik wydawnictw, wykaz publikacji ipe?en spis zawarto?ci czasopism PMA: http://www.pma.pl/wydawnictwa Price list, list ofPMA publications and contens ofPMA periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa
Adres redakcji / Editorial office: Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa
WIADOMO?CI
ARCHEOLOGICZNE
Tom (VoL) LXI
SPIS TRE?CI Contents Od Redakcji Editorial 2 2 ROZPRAWY Agata C h ili ? sk a - D
r ap e11 a, Próba nowego spojrzenia na "pasy sambijskie"
A New Look at Samland Belt Sets
3
MISCELLANEA
Gra?yna Or l i ?
sk a, ?ukasz Kar c z m arek, Niepublikowane nagolenniki typu stanomi?skiego
Unpublished Shin -guards Type Stanom in
81
Gra?yna Or l i ?
sk a, Rados?aw P r o ch o wic z, Pó?nohalsztacki skarb z Ruszkowa, w pow. ciechanowskim
A Late Hallstatt Hoard from Ruszkowo in District Ciechanów
95
Katarzyna C z a r n e ck a, Nietypowe groty w?óczni ze schy?ku staro?ytno?ci z ziem polskich
Eccentric Late Roman/Migration Period Lanceheads from Poland
111
Aneks: Marcin B ibo rski, Janusz St? Pi?
ski, Wyniki bada? ?elaznego grotu z Cierniówki z li?ciem wykonanym
z fragmentu g?owni miecza obosiecznego 133
Marcin B i b o r sk i, Chronologia cmentarzyska kultury przeworskiej z m?odszego ipó?nego okresu rzymskiego
oraz z wczesnej fazy w?drówek ludów w Mokrej na ?l?sku 137
Chronology of aPrzeworsk Culture Cemetery from the Younger and Late Roman Period
and from Early Phase of the Migration Period
Joanna ? ó? k O w sk a, Dewocjonalia nowo?ytne ze zbiorów Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie 153
Post-rnedieval Devotional Articles in the Collection ofState Archaeological Museum in Warsaw
MATERIA?Y
Jacek B o rk o w sk i, Neolityczne iwczesnobr?zowe materia?y z okolic miejscowo?ci Kuty na Ukrainie
w zbiorach Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie 165
A Neolithic and Early Bronze Age Materials Prom the Area of Kuty (Ukraine) in the Collection of State Archaeological Museum in Warsaw
Izabela Szt er, Cmentarzysko z okresu wp?ywów rzymskich i z okresu w?drówek ludów w Kamieniu
na Poj ezierzu Mazurskim 200
Roman and Migration Period Cemetery at Kamie?, in Masurian Lake District
Od Redakcji
Redakcja "Wiadomo?ci Archeologicznych" uprzejmie informuje, ?e tom niniejszy obejmuje lata 2009- 2010, co
spowo-dowane zasta?o wprowadzeniem od tego numeru zasady recenzowania wszystkich prac przekazanych do publikacji.
Dr Wojciech Brzezi?ski
Redaktor Naczelny
Editorial
Starting from the present volume all contributions will be subject to peer-review. The Editors of "Wiadomo?ci
Ar-cheologiczne" apologise for the delay in releasing the present volume which covers the period 2009-2010.
Wojciech Brzezi?ski PdD
Wiadomo?ci Archeologiczne, t. LXI, 2009-2010
GRA?YNA ORLI?SKA, RADOS?AW PROCHOWICZ
PÓ?NOHALSZTACKI SKARB Z RUSZKOWA, W POw. CIECHANOWSKIM
A LATE HALLSTATT HOARD FROM RUSZKOWO IN DISTRICT CIECHANÓW
Wiosn? 2005 roku do Rados?awa Prochowicza,
prowadz?-cego badania powierzchniowe wokolicach Szelkowa, pow.
makowski, zg?osi? si? jeden z mieszka?ców nieodleg?ej wsi
Orzyc. Przyniós? on ze sob? prezentowany poni?ej zespó?
wyrobów br?zowych, szklanych i bursztynowych.
na ??kach otaczaj?cych od po?udniowego zachodu wie?
Ruszkowo (Ryc. 1). Znaleziska te nie
zainteresowa?yod-krywcy (by? mo?e uzna?, ?e nie przedstawiaj? one ?adnej
warto?ci materialnej) i ostatecznie znalaz?y si? w?ród
z?o-mu metalowego sk?adowanego wgospodarstwie jednego
zjego znajomych. Tam w?a?nie wyszpera? je mieszkaniec
Orzyca iw przekonaniu, ?e s? to przedmioty zabytkowe,
przekaza? je do Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego
w Warszawie.
Opowiedziana przez niego historia pozyskania zaby t
-ków jest do?? interesuj?ca. Zosta?y one odkryte
przypad-kowo w roku 2003 lub 2004, na g??boko?ci ok. 20 cm,
na niedu?ym piaszczystym wyniesieniu znajduj?cym si?
Ryc. 1. Rus z ko wo, pow. Ciechanów. Przybli?ona lokalizacja miejsca odkrycia skarbu
o 3cm
--====--Ryc. 2. Rus z ko wo, pow. Ciechanów. Naszyjnik br?zowy. Wszystkie rys. A. Potoczny
Fig. 2. Ru s z ko wo, distr. Ciechanów. Bronze neckring. AU drawings A. Potoczny
Uratowany zespó? stanowi?: o przekroju p?asko-wypuk?ym (Ryc. 4a) i 3 fragmenty
wygi?tych ?ukowato okr?g?ych drucików (Ryc. 4b). ?redn.
ok. 6 cm, szer. ta?my 0,4 cm, ?redn. drutu 0,2 cm.
Naszyjnik br?zowy, otwarty (Ryc. 2), wykonany z pr?ta
lekko zw??aj?cego si? na ko?cach, kolistego wprzekroju,
uformowanego w owal. Ko?ce p?asko ?ci?te, nierównej
grubo?ci, jeden nieco odchylony od p?aszczyzny obr?czy.
Powierzchnia g?adka, barwy ciemnozielonej, uszkodzona
w kilku miejscach. Wym. 18x2l cm (wewn.' 16,SxI9,S
cm), ?redn. pr?ta 0,6-0,9 cm, odleg?o?? mi?dzy ko?cami
6 cm.
Nagolennik br?zowy, otwarty (Ryc. Sa),
wykona-ny z uformowanego w owal, zw??aj?cego si? na ko?cach
pr?ta o zmiennym przekroju, kolistym lub
-przy ko?cach
-pó?kolistym. Ko?ce prosto ?ci?te, nierównej grubo?ci,
jeden nieznacznie odchylony od p?aszczyzny obr?czy. Na
wierzchniej stronie zachowane jest 16 grup
niestaran-nych, p?ytkich ??obków (od 4 do 7 w grupie),
rozmiesz-czonych nieregularnie (w odleg?o?ciach od 0,7 do 1,7 cm
od siebie) w taki sposób, ?e naci?cia pokry?y jedno
zako?-czenie, a drugi koniec pozosta? g?adki. Po dwie grupy
kresek umieszczone naprzeciwko siebie po obu stronach
obr?czy zosta?y niemal zatarte, a pr?t sp?aszczony.
Po-wierzchnia g?adka, barwy ciemnozielonej, na niewielkiej
Naszyjnik br?zowy, otwarty (Ryc. 3), wykonany z
pr?-ta zw??aj?cego si? na ko?cach, kolistego w przekroju,
uformowanego w owal. Ko?ce zaokr?glone, nierównej
grubo?ci, jeden lekko odchylony od p?aszczyzny obr?czy.
Powierzchnia g?adka, barwy ciemnozielonej, uszkodzona
w kilku miejscach. Wym. 16x17 cm (lS,SxlS,8 cm),
?redn. pr?ta 0,3-0,7 cm, odleg?o?? mi?dzy ko?cami 6 cm.
Bransoleta br?zowa, spiralna, co najmniej
lO-zwojo-wa. Zachowa?o si? 8 fragmentów zwini?tej spiralnie ta?my 2
Nagolenniki otwarte nazywamy zgodnie z terminologi? stosowan?
dla podobnych wyrobów znanych z obszaru kultury byla?skiej (por.
np. D. Ko u t e cky 1993, s. 46).
l
Dalej s?owo opuszczone.
I
?
\Ryc. 3. Ru s zk o wo, pow. Ciechanów. Naszyjnik br?zowy
Fig. 3. Rli S zk o wo, distr. Ciechanów. Bronze neckring
cz??ci obwodu zniszczona. Wym. 10,5xll,5 cm (9,4x
10,5 cm), ?redn. pr?ta 0,4-0,6 cm, odleg?o?? mi?dzy
ko?-cami 3,1 cm.
lub zwielokrotnionych (w odleg?o?ciach od 0,4 do 0,7 cm
od siebie), rozdzielaj?cych nieznacznie wypuk?e, g?adkie
przestrzenie. Wykonano na przemian ci?gi ?eberek
poje-dynczych (3x3 ?eberka, lx4) lub zwielokrotnionych (2x3
grupy ?eberek, lx2, lx5, lx6), naj d?u?sze w ?rodkowej
cz??ci obr?czy. Z jednej strony uk?ad zdobienia zosta?
zaburzony przez umieszczenie obok siebie jednego
poje-dynczego ?eberka ijednej grupy, w wyniku czego
odosob-niona grupa trzech ?eberek znalaz?a si? tutaj równie? na
zako?czeniu. Z drugiej strony obr?czy widniej? grupy po
trzy ?eberka pojedyncze i po trzy potrójne. W czterech
miejscach na górnej stronie ozdoby
-na ko?cach, w
?rod-kowej cz??ci obr?czy i zjednego boku - ornament
jest
za-tarty, apr?t sp?aszczony. Powierzchnia g?adka, barwy
cie-mnozielonej. Wym. 11,3xll,8 cm (9,6xl0,1 cm), ?redn.
pr?ta 0,6-0,8 cm, odleg?o?? mi?dzy ko?cami 2,6 cm.
Nagolennik br?zowy, otwarty (Ryc. 5b), wykonany ze
zw??aj?cego si? na ko?cach, kolistego w przekroju pr?ta
uformowanego w owal. Ko?ce nierównej grubo?ci, jeden
p?asko ?ci?ty, lekko odchylony od p?aszczyzny obr?czy,
drugi u?amany. Na zewn?trznej stronie delikatny
jajow-nik w postaci nieregularnie rozmieszczonych
(wodleg-?o?ciach od 0,6 do 1,3 cm od siebie) 22 grup wyra?nych,
w?skich ??obków (po 5-7 w grupie), mi?dzy którymi
utworzy?y si? niewielkie ?eberka na przemian z
nieznacz-nie wypuk?ymi, g?adkimi przestrzeniami. Powierzchnia
g?adka, barwy ciemnozielonej; przy zniszczonym ko?cu
od spodu pr?t jest lekko zgnieciony. Wym. 10,6x12 cm
(9,8x 10,8 cm), ?redn. pr?ta 0,5-0,65 cm, odleg?o?? mi?dzy
ko?cami 3,3 cm. Nagolennik br?zowy, otwarty (Ryc. 5d), wykonany
z kolistego, nieco zw??aj?cego si? na ko?cach pr?ta
ufor-mowanego w owal. Ko?ce mocno odchylone od
p?aszczy-zny obr?czy, jeden p?asko ?ci?ty, drugi uszkodzony. Na
stronie zewn?trznej zmienny ornament jajownikowy,
z?o?ony z obwiedzionych poprzecznymi ??obkami ?eberek
pojedynczych lub zwielokrotnionych (w odleg?o?ciach od
0,4 do 0,7 cm od siebie), rozdzielaj?cych nieznacznie
Nagolennik br?zowy, otwarty (Ryc. 5c), wykonany
z uformowanego w owal pr?ta o zmiennym przekroju,
kolistym lub
-na lekko zw??onych ko?cach
-zbli?onym
do czworok?tnego. Ró?nie ukszta?towane, p?asko ?ci?te
ko?ce s? odchylone od p?aszczyzny. Na stronie
zewn?trz-nej zmienny ornament jajownikowy, z?o?ony z
obwie-dzionych poprzecznymi ??obkami ?eberek pojedynczych
1_···
,-···.--·1
o 3cm --====--I a.b??;:;./,;:;:.:.,?·.,::·?.::·);:i;l??
D a a bRyc. 4. Ru s zk o wo, pow. Ciechanów. Fragmenty br?zowej bransolety spiralnej
Fig. 4. Rus zk o wo, distr. Ciechanów. Fragments of abronze spiral bracelet
wypuk?e, g?adkie przestrzenie. Wykonano na przemian
ci?gi ?eberek pojedynczych (2x3 ?eberka, 1x4, 1x6) i
zwie-lokrotnionych, g?ównie potrójnych, dwóch podwójnych
ijednego poczwórnego (2x3 grupy ?eberek, Ix4, Ix5, Ix6)
w takim uk?adzie, ?e najd?u?sze ci?gi znajduj? si? zjednej
strony obr?czy. Ornament jest lekko zatarty, apr?t
sp?asz-czony na górnej stronie ozdoby, przy zachowanym
zako?-czeniu, ina ?rodku. Powierzchnia g?adka, barwy
ciemno-zielonej, wkilku miejscach uszkodzona. Przy zniszczonym
ko?cu pr?t jest od spodu lekko zgnieciony. Wym. Il,3x
12 cm (IO,2x 10,7 cm), ?redn. pr?ta 0,6-0,7 cm, odleg?o??
mi?dzy ko?cami 3,4 cm.
pr?ta nieco zw??aj?cego si? przy p?asko ?ci?tych ko?cach
(jeden uszkodzony). Na stronie zewn?trznej s?abo
wido-czny, miejscami zatarty ornament z p?ytkich i w?skich
kresek: na ko?cach grupy poprzecznych ??obków, a na
obwodzie 8, do?? symetrycznie rozmieszczonych
(wod-leg?o?ciach od 1,2 cm do 2,8 cm od siebie) pól pokrytych
jode?k? z?o?on? z 2-4 pod?u?nych pasm krótkich naci??
nachylonych w przeciwne strony. Zdobienie to zosta?o
na?o?one na niemal ca?kowicie zatarty ornament
jajow-nikowy. Wsze?ciu miejscach zachowa?y si? s?abo
czytel-ne ?eberka, obwiedzione poprzecznymi ??obkami,
poje-dyncze (Ryc. 6c) lub wyj?tkowo para (Ryc. 6d). Wdwóch
Nagolennik br?zowy z ko?cami lekko zachodz?cymi
na siebie" (Ryc. 6a), wykonany z kolistego w przekroju
z terminologi? u?ywan? dla zbli?onych ozdób z ziem polskich (por. np. D. Durczewski 1961, s. 92-93, ryc. 32:17,40:3.4; M. Gedl 1962, s. 100, tabl. 1:8; E. D ob r za
?
sk a, M. Ged l 1962, s. 150). 3
Nagolenniki z ko?cami za?o?onymi na siebie nazywamy zgodnie
(l!LXf:EJ[UBlII21_Sg!;).;;;.;;WIL.>?m0;h)lm::?;!;;\??i1;D
b aI I
([EI:llil;;??'t?,?,:;Ud{i;;iij?U?ii!?Jl???iiaJ
c o 3cm --====--a-dRyc. 5. Rus zk o wo, pow. Ciechanów. Nagolenniki br?zowe zdobione grupami poprzecznych kresek (a) lub jajownikiem (b-d) Fig. 5. Rus zkowo, distr. Ciechanów. Bronze anklets decorated with groups oftransverse strokes (a) or an egg-and-dart design (b-d)
miejscach od wewn?trz nagolennika
-przy zachowanym
zako?czeniu i po przeciwnej stronie obr?czy
-wyra?ne
?cienienia pr?ta (otarcia) w wyniku u?ytkowania.
Po-wierzchnia g?adka, barwy ciemnozielonej, na niewielkiej
cz??ci obwodu zniszczona. ?redn. 11 cm (9,6 cm), ?redn.
pr?ta 0,6-0,7 cm.
Nagolennik br?zowy z ko?cami lekko zachodz?cymi
na siebie (Ryc. 6b), wykonany z kolistego w przekroju
pr?ta nieco zw??aj?cego si? przy p?asko ?ci?tych ko?cach.
Na stronie zewn?trznej bardzo s?abo widoczny, w wielu
miejscach zatarty, ornament z p?ytkich i w?skich kresek:
na ko?cach grupy poprzecznych ??obków, a na obwodzie
a.b ". * ?',;\ .. .,... ?... .,..,..' ? ó/rL"_" '/- • ::,;.... ?., ' d ---?c e
Ryc. 6. Rus zk o wo, pow. Ciechanów. Nagolenniki br?zowe zdobione ornamentem jode?ki (a.b). ?lady obecnie zatartego, pierwotnego
zdobienia w postaci jajownika (c-e) iwykonanego na nim ornamentu jode?ki. Fot. (c-e) R. Prochowicz
Fig. 6. Rus z ko wo, distr. Ciechanów. Bronze anklets decorated with herringbone (a.b). Traces of a now nearly obliterated egg-and-dart
design (c-e) and herringbone design applied over it. Photo (c-e) R. Prochowicz 7 do?? symetrycznie rozmieszczonych (w odleg?o?ciach
od 2,1 cm do 3 cm od siebie) pól pokrytych jode?k?
z?o-?on? z 2-4 pod?u?nych pasm krótkich naci?? nachylonych
w przeciwne strony. Zdobienie to zosta?o na?o?one na
zatarty ornament jajownikowy zachowany na trzech
po-lach mi?dzy jode?kami w postaci pojedynczych
?ebe-rek obwiedzionych poprzecznymi ??obkami (Ryc. 6e).
W dwóch miejscach od wewn?trz nagolennika
-przy
jednym z zako?cze? i po przeciwnej stronie obr?czy
- wy-ra?ne ?cienienia pr?ta (otarcia) w wyniku u?ytkowania.
Powierzchnia g?adka, barwy ciemnozielonej, na
niewiel-kiej cz??ci obwodu zniszczona. ?redn. 11 cm (9,5x9,7 cm),
?redn. pr?ta 0,5-0,7 cm.
Paciorek szklany (Ryc. 7b), ciemnoniebieski.
Niesy-metryczny, p?aski, zdobiony na bocznej powierzchni
falist? lini? z bia?ego szk?a. Szk?o obecnie nieprzejrzyste.
?redn. 1,35x1,5 cm, ?redn. otworu 0,55xO,6 cm, wys.
0,7 cm.
5 fragmentów i okruchy szk?a ciemnoniebieskiego,
nieprzejrzystego.
2 paciorki bursztynowe (Ryc. 7c), p?askie,
niesyme-tryczne. Mniejszy mocno zerodowany. ?redn. 1,3 cm
i 0,8xO,9 cm, ?redn. otworu 0,3 cm, wys. 0,65-0,7 cm
i 0,25-0,4 cm.
2paciorki bursztynowe (Ryc. 7c), p?asko-kuliste,
nie-symetryczne. ?redn. 1 cm i 0,9 cm, ?redn. otworu 0,2
i 0,25 cm, wys. 0,65-0,75 cm i 0,7 cm.
37 paciorków szklanych (Ryc. 7a), ciemnoniebieskich.
Wszystkie okazy nie symetryczne, p?asko-kuliste. Szk?o
obecnie nieprzejrzyste. ?redn. 0,95-1,2 cm, ?redn.
otwo-rów 0,25-0,5 cm, wys. 0,5-0,9 cm.
Niezdobione, wykonane z okr?g?ego pr?ta naszyjniki
z po?udniowo-wschodnich obrze?y Ba?tyku, uwa?ane za
OD
-O-ap®CIDanOD
OJ)
OJ)
OD
aD
-@-
-0-
-o-
-?-
-1.-
-?I-
-?-
-0-
-I?I-D
?
ICilli
I I I I•
I I•
I??.?
aap(]])cmODCID
ero
cm
aJ)OD
ClJ)
aD
-:-
-:-
-:-
-?-
-?-
-o--2-
-?-
-:-
-?-
I I aaD®
-0-(IDO])
-0-
-o-OD
aD
aD
-@-aD
-?-OD
-o-••
I I I I?
•
I I I I I I I-?
iBQ
?
?
a o 3cm --====--a-cao
OJ)
([J)
CID
-?-ITD-<D-
I I I I I I I IC8
? b c aRyc. 7. Ru s zk O wo, pow. Ciechanów. Paciorki szklane (a.b) iburszytnowe (c) Fig. 7. Ru s zk o wo, distr. Ciechanów. Beads: glass (a. b) and amber (c)
wytwory miejscowe (J. D?browski 1968, s. 72; 1997, s. 68),
datowane s? od pó?nego V okresu epoki br?zu, tak jak
uszkodzony okaz z zachowanym jednym ko?cem z
Ru-mów, pow. szczycie?ski (b. Rummy, Kr. Ortelsburg; A.
Bez-zenberger 1904, s. 44; J. Ku?nierz 1998, s. 59; M. J.
Hoff-mann 1999, tabl. LXIII:I0). Nieco pó?niej, na VI okres
epoki br?zu datowany jest skarb z naszyjnikiem otwartym z Eniseeva, raj. Zelenogradsk (b. Willkau, Kr. Fischhausen;
A. Bezzenberger 1904, s. 43; J. D?browski 1968, s. 121,
180
-jako b. Willkau, r-n Primorsk; M. J. Hoffmann 1999,
s. 61)4. G?adkie, otwarte naszyjniki by?y na tym terenie
w u?yciu tak?e i w okresie pó?nohalsztackim, czego
do-wodzi zespó? z Gulbi, pow. i?awski (b. Gulbien, Kr.
Rosen-berg), zawieraj?cy zdobiony, wielok?tny naszyjnik,
cha-rakterystyczny dla kultury pomorskiej (L. J. ?uka 1979,
s. 164; M. J. Hoffmann 1999, s. 54, tabl. CXXVIII:8.9;
2000, s. 129, gdzie zapewne omy?kowo umieszczono
in-formacj?, ?e ornamentowany by? równie? naszyjnik
otwarty; uwaga ta nie znajduje potwierdzenia ani w
ka-talogu wcytowanej pracy ani w innych ?ród?ach, por. np.
A. Lissauer 1887, s. 82). Przeciwny datowaniu
omawia-nych naszyjników na pó?ne okresy epoki br?zu jest
M. J. Hoffmann (2000, s. 7, 130), uwa?aj?c je wszystkie
za wyznaczniki II, "wczesno?elaznej" fazy osadnictwa,
obejmuj?cej wg autora d?ugi przedzia? czasowy od
okre-su halsztackiego D po okres late?ski B w??cznie (550-120
p.n.e.).
4
Naszyjnik otwarty, októrym brak bli?szych danych, zosta? znaleziony
wjeziorze ?niardwy (S itz un gsb e richt 1877, s. 12). Trzy g?adkie
egzemplarze, w tym dwa z uformowanego w owal okr?g?ego pr?ta
o ?redn. 0,7 cm, wymieniano w skarbie ze Skandawy, pow. k?trzy?ski
(b. Skandau, Kr. Gerdauen), datowanym na VI okres epoki br?zu
(J. D?browski 1968, s. 72,121; M. J. Hoffmann 1999, s. 154)
lub dok?adniej jego 1. po?ow? (J. Ku?nierz 1998, s. 58). Okaz znadlewem
by? uszkodzony w stopniu uniemo?liwiaj?cym okre?lenie jego typu.
Drugi naszyjnik (?) mia? za?o?one na siebie ko?ce i zbyt ma?e jak na
ozdob? szyi wymiary wewn?trzne (1Ix12,2 cm). Trzeciego naszyjnika
w?a?ciwie nie by?o, gdy? za takowy zosta?a uznana prosta sztabka
br?-Niew?tpliwie pó?n? chronologi?
-schy?ek okresu
hal-sztackiego D (T. W?grzynowicz 1973, s. 25, 51) lub
-
sze-rzej - okres
pó?nohalsztacki i pocz?tek okresu late?skiego
zowa w pocz?tkowym stadium obróbki (A. Be z z e n b e rger 1904,
s.40-41; J. D?browski 1968, tabl. XX:l).
(M. Andrzejowska 2007, s. 37)
-przypisuje si? skarbowi
ze stanowiska "Kozie Rowy" w Drohiczynie, pow.
sie-miatycki, zawieraj?cemu dwa g?adkie, otwarte
naszyjni-ki' z prosto ?ci?tymi ko?cami i par? du?ych, zdobionych
jajownikiem naszyjników z odgi?tymi ko?cami.
dobnie ornamentowanymi bransoletami ze zgrubia?ymi
ko?cami inaszyjnikami zaopatrzonymi wró?nego
rodza-ju zapi?cia"
-tworzy?y swoisty garnitur ozdób, w jaki
wyposa?ano tutaj niektórych zmar?ych. Zestawy ozdób,
z których wszystkie lub tylko niektóre pokrywa?y ró?nej
d?ugo?ci grupy poprzecznych naci??, zosta?y odkryte
w zespo?ach datowanych g?ównie na Ha C2-3, np. w
gro-bie X na stanowisku Praha- Lysolaje (D. Koutecky, M.
Sla-bina 1997, s. 41, 61, ryc. 24:15-19) oraz w Polakach, okr.
Chomutov, wgrobach 16/74 (D. Koutecky, Z. Smr? 1991,
s. 189, ryc. 16:10.12-15) i 7/80 (D. Koutecky 1993,
s.11-12, ryc. 27:10-14). Jedna z bransolet z grobu 16/74
ma, podobnie jak w Ruszkowie, odchylony koniec",
Wgrobie 6/80 w Polakach parze bransolet towarzyszy?y
dwa nagolenniki zdobione ró?nymi ornamentami, tak
jak cie?sze egzemplarze z Ruszkowa (Ryc. 5a.b). Na
jed-nym znajdowa?y si? grupy poprzecznych kresek, a na
drugim jajownik z?o?ony z do?? d?ugich grup
poprzecz-nych naci?? rozdzielaj?cych krótkie, wypuk?e przestrzenie
(D. Koutecky 1993, s. 11, ryc. 26B:10-13). Jajownik,
zbli-?ony do umieszczonego na cienkim nagolenniku (Ryc.
5b), zdobi? znalezion? bez kontekstu archeologicznego
bransolet? ze zgrubia?ymi ko?cami z u?ytkowanego od
Ha CI po Ha Dl cmentarzyska Praha-Stre?ovice (D.
Kou-tecky, M. Slabina 1999, s. 360, 393, ryc. 270/0.N:5).
Wdatowanym na Ha C3 grobie 2 z nekropoli Nehvizdky,
okr. Praha-Vychod, odkryto par? nagolenników
pokry-tych jajownikiem z?o?onym z pojedynczych, w?skich
?eberek przedzielaj?cych d?u?sze, wypuk?e przestrzenie.
Na cz??ci obwodu jednego z nich umieszczono grupy
?eberek (D. Koutecky, J. ?pa?ek 1982, s. 66, 82, ryc. 14:3.4.),
co przypomina zmienny ornament jajownikowy obu
masywniejszych nagolenników z Ruszkowa (Ryc. 5c.d).
Na pozosta?ych obszarach ziem polskich niezdobione
naszyjniki z okr?g?ego pr?ta wyst?puj? równie? od V
ok-resu epoki br?zu. Tak datowane egzemplarze z terenu
Kujaw i Mazowsza po?udniowego
-z Ostrowa, pow.
ino-wroc?awski (W. Szafra?ski 1955, s. 69-70, 176, tabl.
XII:149; A. Cofta-Broniewska 1996, s. 37-38, ryc. 19:2)
i Grójca-Parceli, pow. grójecki (J. Kostrzewski 1964, s. 18,
34, tabl. IX:7)
-mia?y ko?ce znacznie bardziej zbli?one
do siebie ni? okazy z Ruszkowa. Podobne, otwarte
naszyj-niki znane s? równie? z halsztackich cmentarzysk
wiel-kopolskich i ?l?skich, np. z Gorszewic, pow. szamotulski
(Z. Pieczy?ski 1954, s. 115, 151, ryc. 20: 1) i Lasowic
Ma-?ych, pow. kluczborski (E. Dobrza?ska, M. Gedl 1962,
s. 140, 162, ryc. Ile), ale by?y one du?o cie?sze,
wykona-ne z drutu o ?rednicy zaledwie 0,3 cm.
Spiralne, niezdobione bransolety lub naramienniki
z drucikowatymi, cz??ciej zw??onymi, ko?cami zwini?te
z nieznacznie wypuk?ej ta?my (niekiedy szerszej ni?
w Ruszkowie) uwa?ane s? na po?udniowo-wschodnich
obrze?ach Ba?tyku za lokaln? odmian? tego rodzaju ozdób
datowan? od V okresu epoki br?zu po schy?ek okresu
halsztackiego (por. J. D?browski 1968, s. 74-75, 119-120).
Wskarbie z Ruszkowa znajduj? si? cztery nagolenniki
otwarte. Dwa cie?sze okazy, które podobnie jak
naszyj-niki mia?y jeden koniec lekko odchylony od p?aszczyzny
obr?czy, s? ozdobione ró?nymi ornamentami: jeden
grupami poprzecznych kresek, a drugi jajownikiem (Ryc.
5a.b). Dwa masywniejsze nagolenniki, o mocniej
odchy-lonych ko?cach, pokrywa od zewn?trz zmienny jajownik
z?o?ony z ci?gów pojedynczych lub zwielokrotnionych
?eberek (Ryc. 5c.d).
Zestawy ozdób z?o?one z naszyjnika, bransolet i
nago-lenników by?y u?ywane w okresie halsztackim C i na
prze?omie Ha C i D przez ludno?? kultury ?u?yckiej
za-mieszkuj?c? po?udniowo-zachodnie obszary ziem
pol-skich, a moda ta rozpowszechni?a si? wraz ze wzrostem
oddzia?ywa? po?udniowych. Na cmentarzyskach
po?o-?onych wzachodniej cz??ci grupy
górno?l?sko-ma?opol-skiej znajduje si? analogiczne do byla?skich naszyjniki
zdobione grupami poprzecznych naci??, np. w Strzelcach
Opolskich-Adamowicach, woj. opolskie i ?wibiu, pow.
gliwicki, wgrobie 102, w którym
-poza innymi
elementa-mi wyposa?enia
-znajdowa?y si? pary bransolet i
nago-lenników z ko?cami silnie zachodz?cymi na siebie
Okazy te nie przypominaj? innych otwartych ozdób
obr?czowych z ziem polskich, które w zale?no?ci od
wiel-ko?ci, ale nie zawsze konsekwentnie, nazywano
branso-letami, naramiennikami lub naszyjnikami. Natomiast
bardzo podobne s? do wyrobów wyst?puj?cych na
stano-wiskach kultury byla?skiej (D. Koutecky 1993, s. 46),
rozwijaj?cej si? w ?rodkowych i pó?nocno-zachodnich
Czechach, a stanowi?cej najdalej wysuni?ty ku
wschodo-wi od?am kultury zachodniohalsztackiej (R. Pleiner 1978,
s. 469, 472). Pary nagolenników
-niekiedy razem z
po-6
Naszyjniki z haczykowatym zapi?ciem i bransolety z kulkowatymi
ko?cami znane s? równie? z terenu kultury ?l?sko- platenickiej w
pó?-nocno-wschodnich Czechach (por. J. Filip 1936-1937, s. 97, 98).
5
Przedmioty te o ?rednicy ok. 14 cm by?y publikowane jako
naramien-niki (Z. Szmit 1924, s. 125; J. Kostrzewski 1964, s. 33) lub
bransolety (T. W?grzynowicz 1973, s. 25; W Blajer 2001,
s. 359). Nazywamy je naszyjnikami, gdy? tak? terminologi?
przyjmo-wano w literaturze dla zbli?onych wielko?ci? ozdób, np. ze skarbu z Wac?awowa, pow. s?upecki (por. D. D u r c z e w ski 1961, s. 64) oraz wymienianych wtym artykule niewielkich okazów z
po?udniowo--wschodnich
obrze?y Ba?tyku.
7
Odchylenie od p?aszczyzny obr?czy ko?ców ró?nych ozdób
obr?czo-wych musia?o mie? konkretne przyczyny. Podobnie przypadki
obser-wuje si? na s?owe?skich cmentarzyskach kurhanowych (A. D ular
1991, tabl. 21:6, 49:6; J. Dul ar 1978, tabl. IX:7; 2003, tabl. 14:5, 15:7, 92:3; S. T. Hvala, J. Dular, E. Kocuvan 2004,tabl.124:29).
(M. Ged11962, s. 104, ryc. 8:2; 2004, s. 85, 87, tabL 106:3).
Podobne zestawy, na ogó? nieornamentowanych ozdób,
w których bransolety i nagolenniki równie? mia?y
za?o-?one na siebie ko?ce, zarejestrowano w grobach V, XXI
iXXIX z Lasowic Ma?ych (E. Dobrza?ska, M. Ged11962,
s. 124, ryc. 2f-h, s. 133, 137, ryc. 9h-j). Zza Karpat,
wok-resie halsztackim C, dotar?y równie? bransolety ze
zgru-bia?ymi ko?cami zdobione grupami poprzecznych
??ob-ków", Ornament ten sk?ada? si? albo z kilku d?ugich grup
kresek, np. w Gorszewicach, pow. szamotu?ski (Z.
Pie-czy?ski 1954, s. 151, ryc. 13:1.2) i Kietrzu, pow.
g?ubczyc-ki (M. Gedl 1973, s. 59-60, tabL XIX:8.9, XXV:1-3,
LXII:4) albo, tak jak w Ruszkowie, z liczniejszych, ale
krótszych grup naci??. Taki uk?ad ??obków znajduje si?
np. na bransolecie ze Strzelec Opolskich-Adamowie (b.
Grofi Strehlitz-Adamowitz, Kr. Grofi Strehlitz; F. Hufnagel
1941, ryc. 11:4). Z powy?szych uwag wynika, ?e o ile
w?ród cz??ci ludno?ci kultury ?u?yckiej przyj??y si?
zapo-?yczone z kr?gu halsztackiego, zdobione grupami
po-przecznych kresek naszyjniki z haczykowatymi ko?cami
ibransolety ze zgrubia?ymi ko?cami, to nie zosta?y
zaak-ceptowane otwarte nagolenniki. Na obszarach po?o?onych
na pó?noc od Karpat pos?ugiwano si? miejscowymi
oka-zami z ko?cami mocno zachodz?cymi na siebie.
szerokich ?eberek d?ugie. Ten rodzaj jajownika prze?ywa?
si? jeszcze w okresie pó?nohalsztackim (por. M. Gedl
2004, s. 109, 110, tabL 11 OC:6), kiedy na zró?nicowanym
asortymencie wyrobów stosowano ornament z grup
w?skich ?eberek i na ogó? d?u?szych, mniej lub bardziej
wypuk?ych, g?adkich przestrzeni. Znajdujemy go np. na
?elaznych, owalnych bransoletach ze Szczonowa, pow.
jaroci?ski (D. Durczewki 1961, s. 63, ryc. 59:5-15),
br?-zowym naszyjniku z haczykowatymi ko?cami z Ko?udy
Ma?ej, pow. inowroc?awski (J. Kostrzewski 1923, ryc. 394;
D. Durczewski 1961, s. 35), masywnych otwartych
bran-soletach ze skarbu I z Bo?enia, pow. wo?owski (b.
Bu-schen, Kr. Wohlau) i Ligoty, pow. górowski (b. Ober
Ell-guth, Kr. Guhrau), sk?d pochodzi tak?e blisko
dwuzwo-jowy nagolennik oraz na odlewanych na j?drze
glinia-nym, masywnych bransoletach z Kluczborka, pow. loco
(b. Kreuzburg, Kr. Kreuzburg), ?anów Ma?ych, pow.
gli-wicki, i Groszowic, pow. opolski (H. Seger 1936, s.
165--166, ryc. 102,s. 167, ryc. 103, 104,s. 170-173, ryc. 107,
tabL XVII:2; M. Gedl 1962, s. 99, 299, tabL XXIX:13;
WBlajer 2001, s. 358, 361, 362).
Z ziem polskich nie s? dotychczas znane przedmioty
zdobione zmiennym jajownikiem, z?o?onym z ci?gów
pojedynczych lub zwielokrotnionych ?eberek (Ryc. 5c.d).
Do?? popularny by? natomiast ornament z regularnie
rozmieszczonych pojedynczych ?eberek i d?u?szych
g?adkich przestrzeni. Za wyj?tkiem jednej otwartej
bran-solety z Wac?awowa (D. Durczewski 1961, ryc. 62:2),
wykonywany by? na ró?norodnych naszyjnikach,
dato-wanych g?ównie na okres halsztacki D oraz
-w
przypad-ku egzemplarzy z po?udniowo-wschodnich obrze?y
Ba?tyku
-zapewne tak?e na pocz?tki okresu late?skiego
(por. M. Andrzejowska 2007, s. 35-39). Wskarbie z
Wa-c?awowa, poza wspomnian? bransolet? i dwoma
naszyj-nikami zdobionymi jajownikiem z pojedynczych ?eberek,
znajdowa?a si? jeszcze jedna otwarta bransoleta
orna-mentowana na stronie zewn?trznej g?stymi pionowymi
naci?ciami oraz dwie sztabki surowca br?zowego i trzy
sztabki cyny (D. Durczewski 1961, s. 64-65, ryc. 62).
Pomimo braku na ziemiach polskich analogii do obu
bransolet, uwa?ano je za wytwory lokalne (D.
Durczew-ski 1961, s. 87-88). Wydaje si? jednak, ?e skarb z
Wac?a-wowa, podobnie jak depozyt z Ruszkowa, zawiera
przed-mioty pochodzenia zakarpackiego. Za tak? proweniencj?
przemawia nie tylko obecno?? sztabek cyny, której z?o?a
nie by?y eksploatowane w staro?ytno?ci na ziemiach
polskich (por. J. Foge11983, s. 142 nn.), ale tak?e
unika-towy na ziemiach polskich, a znany w kulturze
zachod-niohalsztackiej na bransoletach z fazy Dl okresu
halsz-tackiego, ornament g?stych naci?? (W Torbriigge 1979a,
Grupy p?ytkich, poprzecznych kresek, stanowi?ce
charakterystyczny ornament omówionych garniturów
ozdób, tylko sporadycznie w okresie pó?nohalsztackim
umieszczano na innych wyrobach br?zowych kultury
?u?yckiej z ziem polskich, np. na bransolecie z ko?cami
lekko za?o?onymi na siebie ze ?widnika I, pow.
nowos?-decki (J. ?urowski 1927, s. 13, ryc. 4, tabL 1:5) oraz na
nagolennikach siod?owatych ze ?rody Wielkopolskiej,
pow. ?redzki (D. Durczewski 1961, s. 63, ryc. 60:5.6).
Ornament grup poprzecznych kresek odnotowuje si?
równie? na po?udniowo-wschodnich obrze?ach Ba?tyku,
gdzie, w obr?bie kultury kurhanów zachodnioba?tyjskich,
w okresie halsztackim D i fazie A okresu late?skiego, by?
umieszczany na naszyjnikach z ró?nie ukszta?towanymi
ko?cami (M. Andrzejowska 2007, s. 33, 37-39).
Naj starsze wkulturze ?u?yckiej wyroby zdobione
jajo-wnikiem, których wyst?powanie ogranicza si? do
zacho-dniej cz??ci jej zasi?gu, pochodz? z okresu halsztackiego
C. Ornament jajownikowy wykonywany wówczas
g?ów-nie na otwartych, masywnych bransoletach br?zowych,
np. ze skarbu z Chrzypska, pow. mi?dzychodzki (D.
Dur-czewski 1961, s. 20, ryc. 11:2-4) czy grobu XLI z
Gorsze-wic (Z. Pieczy?ski 1954, ryc. 27:3) mia? inne proporcje
ni? ornament zdobi?cy cienki nagolennik zRuszkowa
(Ryc. 5b). G?adkie przestrzenie by?y krótkie, a grupy do??
s. 107, 201; 1979b, tabL 9:4-9).
8
Kilka podobnych bransolet znanych jest zobszaru kultury kurhanów
zachodnioba?tyjskich. By?y one jednak zdobione grupami dookolnych,
anie poprzecznych ??obków (por. M. J. Ho f fm a n n 2000, s. 135--136.
Do nagolenników z ko?cami lekko za?o?onymi na
sie-bie (Ryc. 6a.b) nie sposób wskaza? wiernych analogii.
Podobnego kszta?tu okazy, ale nieornamentowane lub
zdobione sko?nym ??obkowaniem, wydatnymi
?eberka-mi albo guzami wyst?puj? na halsztackich cmentarzyskach
kurhanowych z obszaru S?owenii (np. A. Dular 1991,
tabl. 18:2.3, 36: 1; J. Dular 1978, tabl. IX: 1.2; 2003, tabl. 20:5,
32:6.8,61:6,66:2.3,67:6,77:6; S. T. Hvala, J. Dular, E.
Ko-cuvan 2004, tabl. 4:9) oraz, sporadycznie, w kulturze
by-la?skiej (D. Koutecky, Z. Smr? 1991, ryc. 12:19). Znane
z ziem polskich obr?cze z ko?cami lekko za?o?onymi na
siebie s? z regu?y mniejsze od nagolenników. Nieliczne
takie bransolety ze skarbów z obszaru Wielkopolski
uwa-?a si? za wytwory lokalne, nawi?zuj?ce do nagolenników
s?deckich ipokrewnych im bransolet ma?opolskich, a
sto-pie? zachodzenia na siebie zako?cze? ma mie? walor
chronologiczny. Egzemplarze z ko?cami lekko
za?o?ony-mi na siebie s? zatem starsze i pochodz? z V okresu
epo-ki br?zu, a m?odsze, z okresu halsztackiego C, maj? ko?-ce mocniej zachodz?ce na siebie (D. Durczewski 1961,
s. 88-89, ryc. 24:16.21, 60:3). Równie? w okresie
pó?no-halsztackim, kiedy rozpowszechni?y si? nagolenniki
i bransolety z mocno zachodz?cymi na siebie ko?cami,
spotyka si? wyroby, których zako?czenia s? lekko na
siebie za?o?one. Poza niedu?ym nagolennikiem z Lasowic
Ma?ych, uwa?anym za jedyny w obr?bie grupy
górno?l?-sko-ma?opolskiej okaz typu stanomi?skiego (E.
Dob-rza?ska, M. Gedl 1962, s. 124, ryc. 2f; M. Gedl 1962,
s. 99-100; M. Mogielnicka-Urban 2008, s. 213-214) s?
to wy??cznie bransolety, np. wspominana wcze?niej
bran-soleta ze skarbu ze ?widnika I (J. ?urowski 1927, s. 13,
tabl. 1:5) oraz okazy z cmentarzysk w Ziemi?cicach, pow.
tarnogórski (E. Dobrza?ska 1961, ryc. 29i) iw ?ubnicach,
pow. wieruszowski, gdzie dwa egzemplarze, podobnie
jak nagolenniki z Ruszkowa, maj? na ko?cach
poprzecz-ne naci?cia (Z. Kaszewski 1988, s. 146, 154, tabl. V:22.26).
1998, s. 36,41, tabl. 54A:18). Na naszyjniku z depozytu
z Sukowic, pow. k?dzierzy?sko- kozielski (b. Suckowitz,
Kr. Cosel) o podobnej chronologii jode?ka wyst?powa?a
ju? na przemian z ró?nej d?ugo?ci grupami poprzecznych
kresek (H. Seger 1936, s. 157, ryc. 85; W Blajer 2001,
s. 351). Jode?ka, grupy ??obków, niekiedy sko?ne krzy?e
i zygzaki zdobi?y naszyjniki z Rych?ocic, pow. wielu?ski
i niektóre kr?gi napier?ników z Bojanowa Starego, pow.
ko?cia?ski (D. Durczewski 1961, ryc. 3:4-7, 46:1-3).
Z zasobnej w znaleziska wyrobów br?zowych doliny
Du-najca, ze ?widnika, pow. limanowski, pochodzi
branso-leta z kulkowatymi ko?cami pokryta polami jode?ek na
przemian z grupami sko?nie zakreskowanych klepsydr
(J. ?urowski 1927, s. 13, ryc. 3).
Jode?kami ozdabiano równie? wyroby z obszaru
pó?-nocno-wschodniej Polski. Same jode?ki wykonano na
otwartym naszyjniku z okr?g?ego pr?ta z Borków
Wiel-kich, pow. lidzbarski (M. J. Hoffmann 1999, s. 22,
tabl. XCII:6), datowanym na VI okres epoki br?zu.
Chro-nologia ca?ego zespo?u, uwa?anego za skarb mieszany
grupy mazursko-warmi?skiej (?), umieszczana jest przez
WBlajera w okresie halsztackim C (2001, s. 354, ryc. 30).
Wed?ug J. Ku?nierza obecno?? naszyjników
kab??kowa-tych i szpili z wios?owat? g?ówk? przemawia jednak za
datowaniem go na okres halsztacki D (1998, s. 58).
Mo-tyw jode?ki wykorzystano w zdobieniach spiralnej
bran-solety i kilku nagolenników stanomi?skich z
pó?nohalsz-tackiego skarbu z Bra?ska, pow. bielski (D. Jaskanis 1976,
s. 138 nn., ryc. 6, 7, 8:1.2, 12:1) oraz zamkni?tych
naszyj-ników z D?bie, pow. elbl?ski, stan. I (b. Dambitzen, Kr.
Elbing). Dwa okazy pokrywa?y ci?g?e, bardzo delikatnie
wyryte pasma jode?ek, podobnie jak na nagolennikach
z Ruszkowa miejscami zatarte. Na trzecim naszyjniku
znajdowa?y si? krótkie pasma jode?ek na przemian z
nie-wielkimi grupami poprzecznych naci?? (B. Ehrlich 1919,
s. 224, tabl. XXI:4). Chronologi? zespo?u z D?bie,
zawie-raj?cego tak?e naszyjnik kab??kowaty, okre?la si? na okres
halsztacki D i late?ski A (M. J. Hoffmann 1999, s. 30; 2000,
s. 125), ale naszyjniki zamkni?te, jak ?wiadcz? analogie
z zachodniej cz??ci ziem polskich, mog?y by? u?ywane od
schy?ku epoki br?zu (por. WSzafra?ski 1955, s. 69-70).
Na obu nagolennikach ornament jode?kowy zosta?
naniesiony na zatarty jajownik (Ryc. 6c-e). Podobne
grupy jode?ek znajduj? si? na ró?nych przedmiotach z ziem polskich, datowanych na schy?ek epoki br?zu,
a zw?aszcza na okres halsztacki", Z regu?y stanowi?y one
jeden z elementów z?o?onych kompozycji ??obkowych,
a tworz?ce jode?k? pasma sko?nych naci?? by?y cz?sto
rozdzielane pod?u?nymi liniami. W zachodniej cz??ci
kultury ?u?yckiej wy??cznie grupami jode?ek ozdobiono
bransolet? z trójgraniastego pr?ta z ko?cami lekko
za?o-?onymi na siebie pochodz?c? z datowanego na V okres
epoki br?zu skarbu I z Karmina, pow. milicki (J. Ku?nierz
W ?wietle przytoczonych analogii wydaje si?, ?e ze
wzgl?du na form?, a przede wszystkim rodzaj pierwszego
ornamentu (przynajmniej na jednym okazie by? to
zmien-ny jajownik, por. ryc. 5c.d), nagolennikom z ko?cami
lekko zachodz?cymi na siebie, podobnie jak omówionym
wcze?niej egzemplarzom otwartym, trzeba przypisa?
proweniencj? zakarpack?. Miejscowy jest natomiast wtórnie naniesiony ornament z delikatnych ??obków.
Nagolenniki te by?y u?ywane w podobny sposób jak
okazy stanomi?skie, za czym przemawiaj? typowe otarcia
obr?czy od wewn?trz (por. G. Orli?ska, ?. Karczmarek
2010). Na nagolennikach otwartych otarcia znajduj? si?
na wierzchniej stronie ozdób (Ryc. 5a.c.d) i nie mo?na
9
Wkulturze po?udniowo- wschodnio- halsztackiej na terenie S?owenii
w zasadzie nie stosowano takiego zdobienia. Jode?ka wykonywana tu
czasem na kab??kach zapinek, bransoletach inaszyjniku, by?a
zazwy-czaj odmiennie rozplanowana ni? na wyrobach kultury ?u?yckiej (por. S. T. Hvala, J. Dular, E. Kocuvan 2004, tabl. 5:2.3,91:5,152: 10.12; S. Gabrovec, A. Kruh, I. Murgelj, B. Te r
?
a n 2006,
tabl. 165/2:1, 172:1). Wkr?gu zachodniohalsztackim jode?ki równie?
wyst?powa?y rzadko iwuk?adzie ró?nym od ?u?yckiego (np. W To r
-briigge 1979b, tabl. 7:7-11, 8:3-7, 9:3).
wykluczy?, ?e sp?aszczenie pr?ta od spodu powsta?o
równie? w wyniku u?ytkowania (Ryc. Sa).
Co wi?cej, paciorki oczkowe, wytwarzane od Ha D2/3 do
Ha D3/LT A na obszarze S?owenii i zapewne równie?
Czech, tylko sporadycznie dociera?y na tereny pó?nocnej
Europy. Okazy z Kierwin pochodz? najprawdopodobniej
sprzed tego okresu, kiedy w wyniku nap?ywu do Kotliny
Karpackiej grup koczowników ze wschodu, zosta?y
prze-rwane kontakty z po?udniem (por. N. Venclova 1990,
s.119).
Z Ruszkowa pochodzi 38 p?asko-kulistych,
ciemno-niebieskich paciorków szklanych. Najwi?kszy z nich jest
ozdobiony bia?? lini? falist? (Ryc. 7b), pozosta?e okazy
s? jednobarwne (Ryc. 7a). Paciorki obu tych rodzajów
najliczniej wyst?powa?y w pó?nym okresie halsztackim
i wczesnym okresie late?skim (N. Venclova 1990, s. 115,
118), a ciemnoniebieskie, g?adkie paciorki przewa?a?y
ilo?ciowo nad innymi egzemplarzami (por. T. Purowski
2007, s. 80, 86, tam wcze?niejsza literatura).
Znalezisku z Ruszkowa wyj?tkowy charakter nadaj? 4
paciorki bursztynowe: 2 p?askie i 2 p?asko-kuliste.
Ta-kiego kszta?tu i ró?nej wielko?ci okazy by?y najbardziej
rozpowszechnione na ziemiach polskich w m?odszych
okresach epoki br?zu iwe wczesnej epoce ?elaza.
Pacior-ki bursztynowe wk?adano na ogó? do grobów, a nieliczne
depozyty (niektóre o charakterze wotywnym)
zawieraj?-ce przedmioty z tego surowca znane s? jak dot?d jedynie
z zachodniej cz??ci ziem polskich (por. Z. Bukowski 2002,
mapy III, IV). Wspó?wyst?powanie, tak jak w Ruszkowie,
paciorków z ró?nych surowców odnotowano w
datowa-nym na okres halsztacki D skarbie z Szarleja, pow.
inowro-c?awski" (b. Szarley, Kr. Inowrazlaw), który zawiera? po
jednym okazie z bursztynu i gliny oraz 31 szklanych, ale
w?ród nich tylko 11 niewielkich, ciemnoniebieskich.
Wi?ksze paciorki z Szarleja, bursztynowy i szklane z
bia-?ym zygzakiem, maj? ?rednic? 1,5 cm, podobnie jak
naj-wi?kszy i jedyny okaz z lini? falist? z Ruszkowa.
Pozosta-?y inwentarz depozytu z Szarlej a, na który poza
zniszczo-nym naczyniem glinianym sk?ada?y si?: szpila z czterema
tarczkami spiralnymi, tarczka z nitem na ?rodku i
pod-wini?tym brzegiem, pier?cie? z ta?my, 8 ró?nej d?ugo?ci
spirali (najprawdopodobniej paciorki salta leone
-G.O.)
i 18 ma?ych sto?kowatych guzów z uszkami (A. Lissauer
1887, s. 71; A. Kohn, C. Mehlis 1879, s. 221-222, ryc. 24,
tu wymienione jest tylko 17 guzów) ró?ni si? zasadniczo od zawarto?ci skarbu z Ruszkowa. Z po?udniowo-
wschod-nich obrze?y Ba?tyku jest znane tylko jedno znalezisko
z b. Grebieten, Kr. Fischhausen, o niejasnych
okoliczno-?ciach odkrycia, a tym samym niemo?liwe do
dok?adne-go wydatowania, w którym wspó?wyst?puj? paciorki
bursztynowe i szklane - niebieskie
z bia?ymi oczkami,
nawleczone na zwini?t? w pier?cie? szpil? br?zow?
(M. J. Hoffmann 1999, s. 50; 2000, s. 155).
Tymczasem w pó?nohalsztackich skarbach
jednoko-lorowe, niebieskie paciorki tylko wyj?tkowo stanowi?y
wi?kszo??. Spo?ród znanych z Mazowsza wschodniego
i Podlasia paciorków, przewa?nie ciemnoniebieskich
zbia??, rzadziej ?ó?t? falist? lub zygzakowat? lini?,
najwi?-cej pochodzi z trzech zespo?ów':'. W Ginetówce, pow.
grójecki, z 14 okazów nawleczonych na zausznice z
dru-tu br?zowego by?o tylko 5 niewielkich, jednobarwnych
(B. Chomentowska 1960, s. 500-501, tabl. XIX:1.2).
W Kisielsku, pow. ?ukowski, zaledwie 3 z 39 paciorków
to ma?e, g?adkie (J. Antoniewicz 1959, s. 54), a w
Rzeszot-kowie, pow. siedlecki, gdzie znaleziono 15 paciorków
szklanych tylko 2 by?y niezdobione (J. Mi?kiewicz 1962,
s. 231, 233, tabl.VI:4-6). Wcytowanych wcze?niej
skar-bach z Rych?ocic i Bojanowa Starego z wyrobami
br?zo-wymi zdobionymi motywem jode?ki znajdowa?o si?
??cznie 50 du?ych, ciemnoniebieskich okazów z lini?
fa-list? (D. Durczewski 1961, s. 12-16,52-53, ryc. 5:1-29,
46:4-6). Odmienne zestawy paciorków wyst?powa?y
w depozytach z doliny Dunajca. Wskarbie I ze ?widnika
z 19 okazów 13 by?o ciemnoniebieskich, z czego 7 mia?o
lini? falist?, a tylko trzy by?y ma?e, jednobarwne (J.
?uro-wski 1927, s. 16, ryc. 7:1.2, tabl. 1:12-14). Jedynie w
skar-bie ze Starego S?cza, pow. nowos?decki, zawieraj?cym
rekordow? liczb? paciorków, 62 sztuki, nie spotykamy
okazów zdobionych lini? falist?, a zdecydowanie, tak jak
w Ruszkowie, przewa?aj? ciemnoniebieskie egzemplarze
wielko?ci ziarnka grochu (J. ?urowski 1927, s. 24, tabl.
111:8.9). W kulturze kurhanów zachodnioba?tyjskich
wi?ksza liczba paciorków - 30
niebieskich, g?adkich, z
bia-?ymi oczkami lub lini? falist? (W. Gaerte 1929, s. 100, ryc.
75A:c) - znalaz?a
si? jedynie w skarbie z Kierwin, pow.
lidzbarski (b. Kerwienen, Kr. He ilsbe rg), datowanym
w oparciu o wyst?powanie okazów z oczkami dopiero na
okres late?ski B (M. J. Hoffmann 1999, s. 69-70, tabl.
CXXVI: 1-9; 2000, s. 126), co nie wydaje si? s?uszne
zwa-?ywszy na pó?nohalsztacki charakter wyrobów br?zowych
(por. A. ?órawska 2000, s. 60; 2005, s. 53, przyp. 15;
W. Blajer 2001, s. 361; M. Andrzejowska 2007, s. 36-37).
W kulturze ?u?yckiej wyroby bursztynowe
wyst?po-wa?y liczniej jedynie na obszarach Polski zachodniej
w okresie halsztackim, kiedy to o?ywi?y si?
dalekosi??-ne kontakty z po?udniem w ramach tzw. szlaku
burszty-nowego. Wtym czasie niektóre groby z terenów
Dolne-go ?l?ska, Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej by?y
wyposa-?ane w kolie paciorków, sk?adaj?ce si? albo wy??cznie
11
Wspominane przez Z. Buko w sk iego (2002, s. 98-99) znalezisko
z Szarleja nie zosta?o uwzgl?dnione na mapie IV. W publikacji tej,
podobnie jak iwcze?niejszej O. Chudziakowa 1980, s. 37), wymie-nione s? jednak paciorki bursztynowe.
la
Paciorki szklane, o których niestety brak bli?szych informacji,
znaj-dowa?y si? równie? w skarbie z Liszek, pow. soko?owski O. G?o sik 1993, s. 218).
z okazów bursztynowych albo tak?e szklanych lub
rza-dziej ko?cianych, br?zowych, czy ozdób ogniwkowych
(Z. Bukowski 2002, s. 87 nn., mapa IV). Paciorki
bursz-tynowe wyst?powa?y równie? w grobach kultury
byla?-skiej (D. Koutecky 1993, s. 46), z obszaru której zapewne
nale?y wywodzi? nagolenniki zRuszkowa.
charakterystyczne dla kujawskiego centrum
metalurgicz-nego (J. Kostrzewski 1964, s. 20, 40, ryc. 34, s. 45, tabL
XVI:l.2.4.5, s. 54, tabL XXIII:14-16, mapka 7).
Zdobio-ny jajownikiem naszyjnik z D?bka, pow. m?awski,
nale-?y do grupy ozdób spotykanych na
po?udniowo-wschod-nich obrze?ach Ba?tyku (por. M. Andrzejowska 2007,
s. 33, ryc. 3, 4d), a dwa naszyjniki z haczykowatymi
ko?-cami z miejscowo?ci nieznanej w dawnym powiecie
sier-peckim (J. Kostrzewski 1964, s. 66, tabL XXV: 1_2)12
wy-wodz? si? z zachodniej cz??ci ziem polskich, sk?d mog?y
dotrze? przez teren Kujaw.
Paciorki bursztynowe, przeznaczone do ozdabiania
naszyjników lub kolczyków umieszczanych na
popielni-cach' by?y masowo wytwarzane od prze?omu Ha C i D
w warsztatach kultury pomorskiej na terenie Pomorza
Wschodniego (M. Andrzejowska 1984, s. 192; Z.
Bukow-ski 2002, s. 110). Natomiast w kulturze kurhanów
za-chodnioba?tyjskich liczba wyrobów bursztynowych,
w?ród których dominowa?y paciorki znajdowane niemal
wy??cznie na cmentarzyskach, jest znikoma (A. ?órawska
2001, s. 213, 217).
We wczesnej epoce ?elaza na Kujawach ko?czy?a si?
strefa wymienna dzia?aj?ca wramach tzw. szlaku
burszty-nowego (por. Z. Bukowski 2002, s. 127-128). O?ywieniu
kontaktów handlowych Kujaw, zarówno
mi?dzyplemien-nych, jak i dalekosi??nych, bardzo sprzyja? rozwój
stano-mi?skiego o?rodka metalurgicznego, wykorzystuj?cego
rudy metali sprowadzane z terenu Kotliny Karpackiej.
Wytwory kujawskie rozchodzi?y si? niekiedy daleko
poza obszar macierzysty, a najwygodniejszymi trasami
komunikacyjnymi by?y arterie wodne, m.in. szlak Wis?y
ijej dop?ywów (por. A. Cofta-Broniewska 1982, s. 147 nn.,
ryc. 64; 1996, s. 93).
Skarb z Ruszkowa, zgodnie z analogiami z obszaru
kul-tury byla?skiej pochodz?cymi z faz C2-Dl okresu
halsz-tackiego, mo?e by? datowany na okres pó?nohalsztacki
i nie ma podstaw do przesuwania tej chronologii w g??b
okresu late?skiego. Poza nagolennikami o zakarpackiej
proweniencji, w sk?ad skarbu wesz?y
charakterystycz-ne dla kultury ?u?yckiej br?zowe naszyjniki i spiralna
bransoleta, które mog?y zosta? wytworzone ju? w ko?cu
epoki br?zu. Miejscowy jest równie? ornament wykonany wtórnie na nagolennikach z ko?cami lekko za?o?onymi
na siebie. Delikatne, w?skie i p?ytkie kreski, ulegaj ?ce
?atwo zatarciu, to typowe cechy cz??ci zdobie? ze schy?ku
okresu halsztackiego. Charakterystyczny dla tych czasów
jest równie? sam inwentarz skarbu (przy zastrze?eniu, ?e
zosta?y odzyskane wszystkie zabytki), na który sk?adaj?
si? wy??cznie ozdoby (por. WBlajer 2001, s. 67).
Wsk?ad skarbu z Ruszkowa wchodz? ró?norakie
ozdo-by br?zowe, zarówno miejscowe naszyjniki i
wielozwojo-wa bransoleta, jak i unikatowe na ziemiach polskich
na-golenniki, wywodzone z obszaru zachodniohalsztackiej
kultury byla?skiej. Paciorki szklane i bursztynowe zdaj?
si? stanowi? elementy kolii, jakie niekiedy wk?adano do
grobów w zachodniej cz??ci kultury ?u?yckiej, ale by?y
równie? obecne w ?rodowisku byla?skim.
Niejednorod-no?? zgromadzonych w depozycie przedmiotów dowodzi
utrzymywania przez ludno?? kultury ?u?yckiej
dalekosi??-nych kontaktów handlowych. Nie pozostawia poza tym
w?tpliwo?ci, ?e w czasach oddzia?ywa? kultury
halsztac-kiej, obejmuj?cych g?ównie po?udniowo-zachodnie ziemie
polskie, obszary po?o?one na wschód od ?rodkowej Wis?y
nie pozostawa?y w ca?kowitej izolacji od tych wp?ywów.
Wspó?wyst?powanie w skarbach przedmiotów o
zró?-nicowanej chronologii i proweniencji mo?e ?wiadczy?
o gromadzeniu ich przez w?drownych handlarzy.
Depo-zytami o zbli?onym charakterze wydaj? si? by? cytowane
zespo?y z Borków Wielkich i D?bie. Znalezisko z
Rusz-kowa ró?ni si? jednak zasadniczo od innych
pó?nohalsz-tackich skarbów z ziem polskich.
Na nieodleg?ych od Ruszkowa terenach pomi?dzy
?rodkow? Wis?? a Bugiem, zarejestrowano nieliczne
znaleziska wyrobów br?zowych z okresu halsztackiego D
o ró?nym pochodzeniu. Skarby z Samina, pow.
brodnie-ki (b. Samin, Kr. Strasburg; por. A. Lissauer 1891, tabL
IX:9.10), Kluczewa, pow. p?o?ski, oraz Lubinia i
P?on-czynka, oba w pow. lipnowskim, zawieraj? przedmioty
Mgr Gra?yna Orli?ska
Mgr Rados?aw Prochowicz
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
ul. D?uga 52 <Arsena?>
PL 00-241 Warszawa
brazeopma.pl rzymccpma.pl
12
Skarb z powiatu sierpeckiego o numerze 24 nie zosta? zaznaczony
na mapie, azamiast niego omy?kowo naniesiono skarb o numerze 15
(J. Ko st r ze w sk i 1964, s. 126, mapka 7). Wspisie znalezisk lu?nych
zwczesnej epoki ?elaza pod numerem 59 jest wymieniony niezazna
-czony na mapie Poby?ków/Poby?kowo, pow. pu?tuski, sk?d pochodzi
siekierka ba?tyjska typu Litrausdorf datowana jednak na koniec IV
okresu epoki br?zu (por. J. Ku? nie r z 1998, s. 85).
