Przyczynek do znajomości rud manga^
nowych w północnej części Zagłębia
Dąbrowskiego.
(Beitrag zur Kenntnis der Manganerze des nördlichen Teiles des Beckens von Dąbrowa Górnicza).
W s t ę p .
Na terenie wapieni, rzadziej dolomitów kruszconośnycii dolnego wapienia muszlowego oraz wapieni i dolomitów röth’u w północnej części Zagłębia Dąbrowskiego i Śląska* występują w całej masie zagłębień, o cechach . krasowych, złoża glinek ogniotrwałych, rud żelaznych limonitowych (cza sem galmanów), iłów, piasków drobnoziarnistych lub żwir ków, których budowa niekiedy bywa bardzo złożoną. Złoża te w stosunku do wapieni i dolomitów posiadają charakter wybitnie epigenetyczny, a wiek ich osadzenia odnosi się do miocenu. Ksztalłty i formy tych zagłębień są najrozmaitsze, uzależnione od warunków i siły cyrkulacyjnej wody, oraz od chemicznych i fizycznych własności sikał tu występujących, w mniejszym lub większym stopniu ulegających erozyjnej działalności wody. Spotykamy więc tu potężne leje, kanały, kominy ponad 30 m głębokości mające, wąskie korytarze lub cały system podobnych wyżłobień wspólnie połączonych lub tworzących sieć drobnych szczelinek, w całości wypełnionych wyżej wspomnianymi osadami. Rudy żelazne limonitowe wy stępują zwykle w głębszych częściach zagłębień, przykryte są różnobarwnymi glinkami ogniotrwałymi lub iłami, na któ rych zalegają drobnoziarniste piaski lub żwirki kwarcowi'. Złoża wymienionych wyżej glinek ogniotrwałych i limo- nitowych rud żelaznych występują na terenie południowo- zachodniej części powiatu zawierciańskiego we wsiach:
Bo-guchwalowice, Mierzęcice, Niwiska, Łubne, Zawada, Nowa Wieś, Najdzilszów, Targoszyce, Toporowice, oraz w północnej części powiatu będzińskiego we wsiach Siemonila, Myszko- wice, Sączów, Rogoźnik, Twardowice, Góra Siewierska, Go- ląsza i innych, i przesuwają się w kieruniku zachodnim na teren północnej części Górnego Śląska.
W małych ilościach, aczkolwiek dość często spotykają się ślady rud manganowych w Toporowioach, Goląszy,
Najdzi-Fig. 1.
szowie i Sadowiu, występując bądź samodzielnie, jako war stwy o niestałej miąższości, szybko wykliniające się wśród naprzemianległyoh warstw różnych innych osadów, bądź też jako 'cieniuteńkie powłoki wewnętrznych powierzchni jam. por i próżni w limonitach. Rudzie tej specjalnie nie poświę cono dotąd większej uwagi, ze względu na nieliczne dotych czasowe jej występowanie, aczlkolwieik wiadomym było i jest, zwłaszcza zakładom hutniczym, które chętnie rudy żelaza tych złóż nabywają, że zawartość Mn w limonitach powyż szych, niekiedy jest stosunlkowo dość znaczną.
Budowa wewnętrzna oraz cechy i własności fizyczne
powyższych rud manganowych.
Wśród tutejszej rudy manganowej dają się wyróżnić dwie jej odmiany, mianowicie: psylomelan i wad.
P s y 1 o m e 1 a n y występują tuta j jajko utwory nerko - wate, groniaste, soplowatc, maczugowate lub inne o zaokrą glonej lub wogóle nieokreślonej formie powierzchni (Fig. ,1 i szkic 1), podöbne tamtejszym limonitom. Bardzo często two
rzą nacieki skorupowate lub na warstwienia naciekowe w próż niach limonitu, które pod mikro skopem wykazują piękną, wspól- środkowo-naciekową budowę (fig,
2, 3, 4 1). Wewnętrzne powierzchnie
próżni limonitów, powleczone cie niuteńką warstewką psylomelanu* stanowią matową lub czarną, po łyskującą glazurę (Nowa Wieś, Bo- guchwałowice). Przełom rudy psy- lomelanowej jest muszlo wy. nie równy (Najdziszów) lub ziemisty (Goląsza, Toporowice). Tworzy sku pienia bardziej zbite (zbita ruda manganowa) lub miękkie, kruche, które przy słabym uderzeniu roz sypują się na drobne kawałeczki nieprawidłowego kształtu. Barwa psylomelanu — szara, matowa, ciemno-brunatna lub czarna z odcieniem niebieskawym i w tym wypadku znana jest, zwłaszcza w złożach nie polskich, jako czarne ciało szkliste (schwarzer Glaskopf). Rysa ciemno-brunatna do czarnej. Twardość według skali Mohs’a — dość rozpięta od ziemistej (podobieństwo do wadu) do 3,5. Nie spotkaliśmy okazów na powyższym tertenie> któreby posiadały twardość 5,5 do 6, jaką spotyka się na ogól w innych psylomelanach. Połysk na świeżych przełomach — metaliczny, ciężar właściwy do 4,002. W kwasach na ogół
nie-dzMc i.
Ruda manyaaorta. Glinka ochrono - żółto.
1) Zdjęcia wykonane w Zakładzie Metalografii Państwowej Szkoły Górniczej i Hutniczej im. Stanisława Staszica w Dąbrowie Górniczej.
sozpuszczalny; w stężanym H C1, zw łaszcza na gorąco, roz
puszcza się łatw o w y d zielając chlor. Stężony H2SO4 w ze
tk nięciu ze sproszkow aną ru d ą m anganow ą z N ajdziszow a p rzy b ie ra zabarw ienie różow aw e.
Psylom ełan ten uw ażać należy za ru d ę m anganow ą, po dobnie ja k p iro lu zy t i m anganit.
Fig. 2.
D ru g ą odm ianą, k tó ra zbliża się do psylom elanu jest tu ta j w a d.
N a terenie północnej części Zagłębia D ąbrow skiego w y stęp u je on b ard zo rzadko. S potkaliśm y go tylko n a zachód od Toporowie, w szybiku, w śród glin piaszczysty ch czerw o n ych w raz z psylom elanem , którego je st praw dopodobnie pro d u k tem rozkładu. Jest to m asa niekrystaliczm a, ziem ista, po ro w ata, ta k lekka, że p ły w a po wodzie, p rzy b ard zo słabym dotknięciu silnie b ru d zą ca palce. P ołysk posiada m atow y, h arw ę ciem no-brunatną i talkąż sam ą rysę.
Skład chemiczny rudy manganowej.
C ałk o w itą analizę chem iczną ru d y m anganow ej z N aj- dziszowa w y k o n ał asystent Szkoły E. C i u k w P racow ni chem icznej P aństw . Szkoły G órniczej i H utniczej w D ąbrow ie G órniczej. D o an alizo w an ia u ży to ru d y m anganow ej odpo w iednio oczyszczonej, elim inując obce domieszki, w śró d k tó ry ch d om inującą rolę odg ry w ała glin a żółto-bronzow a, w y p e łn ia ją c a próżnie i w głębienia pom iędzy naciekam i.
Szczegółowy rozbiór chem iczny te j ru d y w y k a z u je n a stę p u jąc y ¡skład:
A n a l i z a Nr. 1.
R u d a m anganow a z Najdzisizowa, z szybiku n a gruncie C zapli S tanisław a, w a rstw a 8-ma.
Analiza ryczałtow a % w ag Przeliczona na Stosunki
czą-100°/o steczk ow e SiiC>2 26,88 28,40 0,4709 M n0 2 4,64 4,90 0,0563 M n O 29,80 31,48 0,4438 Fe203 5,52 5,83 0,0365 AI2O 3 5,67 5,99 0,0586 C a O 1,35 1,43 0,0254 M gO 0,99 1,05 0,0260 B a O 0,41 0,43 0,0021 Z n O 4,01 4,24 0,0521 P b O 2,43 2,56 0,0114 K 2O , N a20 1,73 1,83 — C O 2 0,13 0,14 0,0050 SO 3 0,07 0,07 0,0008 S 0,11 0,12 0,0037 P2O5 ś la d y — — + H 2 O 10,91 11,53 0,6405 — H 2O 3,16 — — Sum a 97,81 100,00
t >. w * o 5N ■O N V *ł <n I I 3 £ * n t f l N «O 2>1 .'S N O. xi o <• H <« § ? ■s4 5' O S i <M £ 2 3! Ol O ^ /i t a 5 ST O. ^ 5 ” 9 t * - 1 P w yj • -§ 0 c - 8 Q £ C « ¥ «*» & «1 '¡¿i 9 2 * i «jT.a S V o O Ł . '« g J 5 oi-r
P ierw iastk i w ażn e m etalurgicznie: Mn = 26,01% Fe = 3,86% Zn = 3,22% P b = 2,16% S = 0,11% lt Ł ^ s. -s łJ ii G //n łra ż e ia i/ sf a ,r d z aw o - b ro n zo n a ,£ g n ia z d k a m i ru d y tim oni hjn ej, t e rn io n e j. P af d '? ii 'S r:l i Pu d a iim o n it o ita , h a rn io n a z oc hr ą c ie m n o -b ro n z o n ą , I« g» *3 Ł 3| Ru dalimonit-ona z ko n tr re cj am 1 p sy lo m e la n u . li łi t !! il | Gl in ita że la zi sh a , rd za no -b ro n zo rt a z tr onk rec jam i p sy lc m e la n u .
C iężar w łaściw y, oznaczony m etodą p ikn o m etry czn ą w y nosi w tem p eratu rze 18°C — 4,002.
A n a l i z a Nr. 2.
R u d a m anganow a z G oląszy, z szyb iku n a gruncie No w a k a L udw ika, w a rstw a 4-ta.
W rudzie te j zaw artość pierw iastków w ażnych m e ta lu r gicznie jest n a stęp u ją ca : Mn - 32,45% Fe = 18,30% Pb = 8,18% Zn = 0,35% S = 0,08% P = 0,0016%
Skład chem iczny ru d m anganow ych północnej części Z a głębia D ąbrow skiego, dla celów technicznych oznaczony M w yikazuje:
T a b lic a 1
M iejscow ość Na gruncie Mn % Fe % Zn 0/ /o N azw a zakładu w którym w ykonano analizę
G oląsza . . . Barańskiego L. 33,46 15,00 0,003 Szkoła Górnicza N ajd ziszów . Czapli Stanisław a 25,90 nie okr. nie okr. Huta B ankow a B rzękow ice . Kozła Stanisław a 16,45 30,65 6,60 Szkoła Górnicza Brzękow ice - . Kozła Stanisław a 13,99 48,69 0,218 Szkoła G órnicza
Góra Siew iersk a Kańtocha 11,39 33,2 nie okr. Huta Bankowa
G oląsza . . . B iałasa Józefa 10,76 17,70 5,02 Huta Bankowa N ow a W ieś . F a liszew sk ieg o S. 5,55 30,58 nie okr. Huta Bankow a
Z pow yższych analiz w ynika, że sikład chem iczny tu te j szych ru d m anganow ych w yikazuje w a h a n ia w bardzo zn acz n y ch gralucach, pospolite zresztą u m in erałów pozbaw ionych w y ra źn e j postaci k ry sta lic zn ej. M ianow icie Mn, n a podstaw ie dotychczasow ego m ateriału , w y stęp u je w m ak sy m aln ej ilości do 33,46%. Jego m inim alna zaw artość jest nieuchw ytną, przechodząc zw ykle jak o dom ieszka do ru d żelaznych
limo-*) Analizy otrzymane od p. J. Rudolfa, Przedsiębiorstwo Górniczo - Przemysłowe, Psary k/Będzina.
nitow ych, w k tó ry ch w ah a się w g ran icach od 3,72% do 0,23%. Talk sam o p rzed staw ia się zaw artość Fe, p rzy czym zw ykle u b y tk o w i zaw artości Mn, odpow iada m niej w ięcej p rzy ro st zaw artości Fe. Z pośród innych składników , w ażnym i
gene-Fig. 3.
tycznie są Zn i P b , któ re niew ątpliw ie p o sia d a ją pew n ą łąc z ność z obecnością tychże pierw iastk ó w w skałach m acierzy stych (jak np. w dolom itadh Ikruszconośnych). Z dużą dozą pew ności m ożna p rzypuszczać, że zw iązki cy n k u i ołowiu, łączn ie z innym i, u leg a jąc w yług ow aniu podczas ero zy jn ej działalności w ód na skały m acierzyste, skoncentrow ane zo
sta ły w ru d ac h m anganow ych podczas ich tw o rzen ia się, co w y raźn ie w idzim y, odnośnie zaw artości cynku, w zestaw ie niu analiz technicznych.
Budowa geologiczna złóż rud manganowych i geneza ich powstawania.
W zn aczniejszych ilościach ru d ę m anganow ą n a p o tk an o w N ajdziszow ie, Goląsizy G ó rn ej i p rz y drodze z Niwiisk do M ierzęcic oraz d alej k u południow i m iędzy 97—98 km , a 31— 30 k m m ap y 1:25.000, pod w zgórzem po Wischodniej stronie drogi.
W N ajdziszow ie n a gruncie C zap li Stanisław a, po p o łu dniow ej stronie wsi, w szybiku głębokim 8,30 m, przebito: 1. ziemi ornej z p o d g l e b i e m ... ... 0,30 m 2. p iask u siwego, pyłkow ego z głazikam i . . . . 2,00 „ 3. iłu ż ó łto - b r o n z o w e g o ...0,50 „ 4. gliny b iałe j t ł u s t e j ... ... 2,50 „ 5. k u rz a w k i siw ej, p i a s z c z y s t e j ... 1,00 „ 6. gliny żółto-bronziowej, żelazistej, podobnej do
ochry, z g niazdkam i ru d y k a rn io w e j do 20 cm
średnicy ... ...0,50 „
7. ru d y żelaznej sy p k iej z ochrą, k aw ałk am i ru d y
k arn io w ej i maiły mi k a rn ia k a m i ru d y m anganow ej 1,00 „ 8. glinry żółto-bronzowej, m iejscam i zielonkaw ej
z gniazdam i k arniow ej, c z a rn e j ru d y m anganow ej,
wielkości do 20 cm średnicy, przebito . . . . 0,50 „
Razem 8,30 m
U pad w arstw k u południow i.
W G oląszy G órnej n a grumcie N ow aka Ludwilka, w odle głości 80 m n a północ wsi, w szybiku 5,05 m głębokim, p rze bito:
1. ziemi ornej z p o d g l e b i e m ... 0,30 m 2. rum oszu w a p i e n n e g o ...1,00 „ 3. glinki z i e l o n k a w e j ...3,00 „ 4. ziem istej ru d y m anganow ej p r z e b i t o ...0,75 „
Po zachodniej stronie południow ego końca w si Toporo- wice, m iędzy w zgórzam i 352 i 365 (miapy 1:25.000), n a gruncie K yrcza Tom asza, w szy b ik u 4,85 m głębokim , przebito:
1. ziemi ornej z p o d g l e b i e m ... 0,25 m 2. białego p iask u d r o b n o z i a r n i s t e g o ...0,45 „ 3. p iask u gliniastego różowego, m iejscam i popielato-
zielonkawego, żółtego lub szarego, przechodzącego' k u dołowi w różow ą glinkę piaszczystą z ziaren kam i żelaziaka czerwonego oraz z czarnym i k łacz
kam i ( m a n g a n o w y m i? ) ... 2,00 „ 4. b ru n atno-żółtej glinki ogniotrw ałej z konlkrecjam i
lim onitu, żelaziaka czerwonego, oraz ru d y m anga nowej, wielkości od p a ru m ilim etrów do k ilk u n a
stu centym etrów' ś r e d n i c y ... 1,60 „ 5. lim onitow ej ru d y żelaznej karn io w ej z glinką bru-
n a tn o - b r o n z o w ą ...0,20 6. glinki żółto-brunatnej, jasnej, m iejscam i w
apni-stej (burzy się z H C 1 ) ... 0,15 „ 7. w apienia (jako spągu) z licznym i Lim a sp. p rze
bito ... 0,20 „
Razem 4,85 m
U pad w arstw y 5-ej, w ynoszący 45° — k u północy.
R ozporządzając bogatym m ateriałem zebranym podczas b a d ań terenow ych północnej części Zagłębia D ąbrow skiego w ro k u 1934 i 1935, dotyczących złoży ru d żelaza, a z nim i zw iązanych ru d m anganu, częściowo galm anu i glinek ognio trw ały ch 1), jesteśm y w stanie w yciągnąć pew ne w nioski w spólne w yżej w ym ienionym złożom, a k tó re w odniesieniu do ru d m anganow ych rzu c a ją pew ne św iatło n a genezę ich pow staw ania.
Złoża w yżej w ym ienione zlokalizow ane są n a w ap ieniach lub dolom itach dolnego w apienia muszlowego pom iędzy w zgó rzam i lub na ich zboczach. C h a ra k te ry sty k a sk ład u p etro
l) Materiał ten w dalszym ciągu z powyższego terenu uzupełniany,
znajduje się obecnie w opracowaniu, zarówno mikroskopowo jak i che micznie, w Pracowni Mineralogiczno-Geologicznej Państwowej Szkoły Górniczej i Hutniczej w Dąbrowie Górniczej i użyty zostanie do opraco wania monografii geologicznej wyżej wymienionych złoży.
graficznego, a naw et chem icznego osadów tu w y stęp u ją cy ch w y k a z u je pew ne podobieństw o do podobnych złoży W ęgier, R um unii, S zw ajcarii (Bohnerzform atioii H eim ’a), Istrii, Rosji Sow ieckiej (Tichiw ińskie złoża boksytow e). Jako rezu ltat erozji i w y ługow ania skał m acierzystych, osadzone zostały w postaci je d n e j serii utw orów lądow ych, n a granicy dw óch geologicznie różnych okresów, m ianow icie w apien ia muszlo- wego z jed n ej, a praw dopodobnie k a jp r u (a może i ju ry ) z d ru g iej strony, n a co słusznie zw raca uw agę prof. K. B o h d a n o w i c z . Zwiiązelk bow iem obecnego ich podłoża w y stę pow ania n a terenie w ap ien ia m uszlowego, z bliskim sąsiedz tw em bezpośrednio m łodszych geologicznie skał nie jest w y kluczonym . tern b ard z iej, że strzęp y ty ch ostatnich, ja k o po zostałość większego ich w k ie ru n k u zachodnim i południow o- zachodnim rozprzestrzenienia, d a ją się zau w aży ć n a terenie całej zachodniej strony p asm a K rakow sko-W ieluńskiego, a częściow o i W y ży n y Śląskiej.
W ynikiem ero zy jn ej działalności w ody w sp rz y ja ją c y c h w a ru n k a c h zarów no k lim aty czn y ch ja k i petrograficzn y ch (własności skał) b y ła chem iczna i m echaniczna k on centracja zw iązków chem icznych i zaw iesin, k tó ra p rz y w spółpracy cyrlkulacyjnej w ody, osadziła je w form ie obecnie w y stęp u
jącej. Są to w ięc złoża zw iązków ru d y żelaznej, m anganow ej i glinek ogniotrw ałych w y b itn ie epigenetyczne, nie w y k a z u jące dalekiego przem ieszczenia podczas spław iania, osadzone p raw ie n a m iejscu skał m acierzystych.
Zw iązki m etaliczne m anganu, żelaza, glinu, cy n k u i t. p. w y p łu k a n e podczas w ietrzen ia slkaił m acierzystych, uniesione zostały sp łu k u ją cy m i je w odam i w m iejsca niżej położone, gdzie n a d m ia r niesionego m ate riału ulegał osadzeniu, zacho w u ją c c h a ra k te r h arm onijnie o d p o w iad ający składow i pseu- doroztw orów w d an ej chw ili. Nie jest w ykluczonym , że zw iązki m anganu i żelaza, stanow iąc z w odą pseudoroztw ory zw ane hydrosolam i, ulegały k o agu lacji n a hydrożele, zacho w u ją c form y im w łaściw e, a więc nacieków , sku pień gronia-
stych. n erko w atych i t. p., dziś w ru d ach ty ch ta k jasno w i doczne (Fig. 1, 2, 3, 4). Ten sposób p o w staw an ia ru d m anganu, żelaza i innych d ałb y się praw dopodobnie w y tłu m aczy ć teo rią sekrecji lateraln ej, p rz y czym k o n cen tracja ich zw iązków w y stępow ałaby w form ie w ypełnień, istniejących ju ż przed
tym , n ajro zm aitszy ch w yżłobień o cechach krasow ych, czyli sekrecyj.
Zwykle, aczkolw iek nie ściśle praw idłow o — co zresztą uzależnione było od w a ru n k ó w — istnieje pew na p raw id ło wość w petro g raficzn y m ułożeniu osadów ty ch w pow yższym ierenie. M ianowicie w niższych p a rtia c h zagłębień w y stę p u ją zw ykle ru d y żelaza (limonity), a z nim i i m anganu, rza d k o bezpośrednio na spągu skały m acierzystej lub odgrodzone od
Fig. 4.
m ej kom pleksem glin; w y żej w szelakiego ro d z a ju glinki ogniotrw ałe, czasem boksytow e i wreszcie n a jw y ż e j drobno ziarniste p iask i lu b żw irki kw arcow e. Segregacja ta uzależ niona b y ła zapew ne m niejszą lub w iększą rozpuszczalnością zw iązków tych w wodzie lub stanem zaw ieszenia części m e chanicznych, siłą sp ły w a jąc y ch i sp łu k u ją cy c h w ód oraz s ta nem zao p atrzen ia ty ch w ód w odpow iednio św ieży m ateria! p ro d u k tó w w ietrzenia.
R oztw ory i pseudoroztw ory w odne różnych w yłu g o w a nych zw iązków w ydzielały ze siebie n ad m iar su b stan cy j
0 różnym składzie chem icznym rów nocześnie, albo w bliskich po sobie okresach. T ym się tłu m aczy b ard zo złożona nieraz w ew n ętrzn a b u d ow a osadów. D e c y d u ją c ą tu b y ła obecność su b stan cji gliniastych, co w obecnie zestalonych złożach tych u tw o rów jest w y raźn ie w idocznym . S kup ien ia ru d y żelaznej 1 m anganow ej w ró żn ej postaci swego w ystępow ania, po sia d a ją ró żn y stopień rozm ieszczenia w osadach gliniastych lub ilastych, ja k o ko nkrecje (karnie), sk u p ien ia groniaste, soczew- kow ate, gniazdow e lu b jak o ży ły i n iep raw idłow e ław ice.
W w ystęp o w an iu ru d żelaza i m anganu, pierw sze jako tru d n ie j w wodzie rozpuszczalne s trą c a ją się w cześniej. R u d y więc m an g an u n a ogół zalegać b y w in n y po nad ru d am i żelaza. P raw o to w złożach tu ta j b a d a n y c h nie całkow icie się u w i dacznia. W yraźnie ru d m anganow ych pow yżej ru d żelaznyci> w zn an y ch nam szy bikach nie spo ty kam y. R aczej k o n k rec je lim onitow e w glinkach żelazistych lu b ochrze w spólnie z kon- k rec jam i m anganow ym i są rozm ieszczone lu b stanow ią o d dzielne w a rstw y poniżej w arstw ru d y żelaznej (szybik Nr. 1 p rze k ro ju geologicznego— w skali 1:4000, str. 281). B yć może, że w ty m w y p a d k u praw idłow ość osadzania się ru d y m ang a now ej i żelaznej odpow iadać m ogła pew nym po sobie n astę p u jąc y m cyklom sedy m entacy jny m , a więc pod w arstw ą glinki żelazistej z k o nkrecjam i psylom elanu w szybiku Nr. i praw dopodobnie należałoby się spodziew ać jeszcze ru d y że laznej.
N atom iast w w ew n ętrzn ej budow ie sam ych k o n k recy j ru d y żelaznej, późniejsze w yd zielanie się zw iązków m an g a nu, jest stałym zjawisikiem tu spo ty kan ym . M ianow icie p rzy m akro- i m ikroskopow ych b ad an ia ch ty ch k o n k recy j, w idocz nym jest, że zw iązki m an g an u p o w le k ają w ew nętrzne po w ierzchnie próżni i por w lim onitach, jak o cieniuteńkie, czarne n aw arstw ien ia naciekow e o bardzo pięk n y ch i p r a w idłow ych w spółśrodkow ych form ach (Fig. 2 i 3), a w ięc p o w stałe ju ż po utw o rzen iu .się lim onitu.
P rak ty czn ie, znaczniejsza ilość przym ieszek m an g an o w ych w ty ch ru d ac h żelaznych, zw iększa ty ch ostatnich p rz e m ysłow e znaczenie.
Z a k o ń c z e n i e .
Ważną rzeczą podczas badań nad złożami minerałów użytecznych, zwłaszcza tych, które mogą posiadać praktyczne zastosowanie, jest obliczenie ich zasobów. Odnośnie w yżej opisanych rud m anganowych zasobów tych niestety obliczyć nie jesteśm y w stanie, ponieważ nieprawidłowość zalegania tutejszych złóż, poważnie kom plikuje w ysiłki w tym kie runku.
D otychczasow y stan badań nie daje na tyle materiału, na podstawie którego możnaby obliczyć zasoby rud manga nowych. Sporadycznie w ystępujące tu i ówdzie ślady tych rud, zdają się raczej w skazyw ać na szczupłość ich w ystępo wania, aczkolwiek niew ykluczonym jest, że dalsze poszuki wania w ykazać mogą poważniejsze ich zasoby.
Kończąc pow~yższy przyczynek pragniemy na tym m iej scu złożyć serdeczne podziękowania Panu Dr. A. B a 1- c z e w s k i e m u , kierownikowi Zakładu do badań materia łów przem ysłowych przy Państwowej Szkole Górniczej i H ut niczej, im. St. Staszica w Dąbrowie Górniczej, za stałą pomoc i fachowe wskazówki, udzielane nam podczas w ykonyw ania analiz chemicznych rud manganowych.
Pracownia Mineralogiczno-Geologiczna P ań stw ow ej S zk o ły Górniczej i H utniczej im. St. Staszica w Dąbr\owie Górniczej.
F o t o g r a f i e .
Fig. 1. Psylomelan — nacieki groniaste (26,00% Mn), 1/s wielkości nat.
Najdziszów pow. Zawiercie. Na gruncie Czapli Stanisława.
Fig. 2. Nacieki współśrodkowe rudy manganowej (psylomelanu) w próż niach limonitu gąbczastego. Z lewej strony u dołu — limonit gąb czasty, z prawej u góry — próżnia (czarna plama). Sadowię IL pow. Zawiercie. Nadanie „Kajetan II 148“. Szybik na gruncie Ja kubczyka Piotra. Pow. 25X. Światło odbite. Przekrój poprzeczny. Fig. 5. Nacieki współśrodkowo-koncentryczne rudy manganowej (psylo
melanu) w próżniach limonitu gąbczastego. Czarne plam y naze- wnątrz — próżnie. Sadowię II, pow. Zawiercie. Nadanie „Kaje tan II 148“. Szybik na gruncie Jakubczyka Piotra. Pow. 35X. Światło odbite. Przekrój poprzeczny.
Fig. 4. Ruda manganowa (psylomelan). Z prawej strony i z lewej u dołu widoczne nawarstwienia naciekowe rudy manganowej. Część środkowa obrazu — limonit gąbczasty. Najdziszów pow. Zawier cie. Szybik na gruncie Czapli Stanisława. Pow. 40X. św iatło od bite. Przekrój poprzeczny.
L i t e r a t u r a .
1. B e c k R. Die Lehre von den Erzlagerstätten. Berlin, 1909.
2. B o h d a n o w i c z K. Geologja stosowana. Zeszyt I. Kraków, 1934. Zeszyt II. Kraków*, 1935.
3. B o h d a n o w i c z K. Wapień m uszlowy w Zagłębiu Dąbrowskiem. Przegląd Górniczo-Hutniczy, 1910.
4. B r a u n s R. Das Mineralreich. Stuttgart, 1903.
5. C i u k E. Płody mineralne Zagłębia Dąbrowskiego i okolic. Technik Polski. Warszawa, 1936.
6. D o b o r z y ń s k i St. Złoża minerałów" na wapieniu podstawowym w północno-zachodniej części powiatu będzińskiego. Pamiętnik F i zjograficzny. T. XYI. 1900.
7. D o b o r z y ń s k i St. Złoża rud żelaznych majątku Klucze. P a miętnik Fizjograficzny. T. XYI. 1900.
8. D o k t o r o w i c z - H r e b n i c k i S t . Sprawozdanie z badań złóż glinek ogniotrwałych okolic Mierzęcic. Posiedzenia Naukowe P. I. G.? Nr. 38, 1934.
9. D o k t o r o w i c z - H r e b n i c k i S t . Szczegółowa mapa geolo giczna Polskiego Zagłębia Węglowego. Arkusz „Grodziec“. P. I. G Warszawa, 1934.
10. H e i m A. Geologie der Schweiz. Leipzig. B. I. 1919.
1 1 . H e m p e l J . Karta geognostyczna Zagłębia Węglowego w Króle stwie Polskiem. 1856.
12. K o s m a n n B. Oberschlesien, sein Land und seine Industrie. Glei- witz. 1888.
13. K 1 o c k m a n n F. Lehrbuch der Mineralogie. Stuttgart. 1892. 14. K r u s c h P. Die Untersuchung und Bewertung von Erzlagerstätte».
Stuttgart. 1907.
15. K u ź n i a r Cz. i O z i ę b ł o w s k i W. Erzbergbau in Polen. Zeitschrift d. O. B. u. H. Y. Katowice, 1929. Z. 9, 10, 11, 12.
16. K u ź n i a r Cz. Rudy manganu w* Trepczy i w Gliniacach (pod Sa nokiem). Posiedzenia Naukowe P. I. G. Nr. 32. 1932.
17. K ü h l J. G liniki boksytowe z Najdziszowa i złoża haloizytu z Mie rzęcic. Archiwum Min. Tow. Nauk. Warszawskie. T. IX. 1933.
18. K u h 1 J. Gliniki boksytowe i haloizytowe Zagłębia Dąbrowskiego jako surowce aluminium. Przegląd Górniczo-Hutniczy. Nr. 12. 1935. 19. M i c h a e 1 R. Handbuch von Polen. III. Geologischer Aufbau. XII.
20. P i w o w a r A. Bogactwa mineralne Zagłębia Dąbrowskiego. Prze gląd Krajoznawczy. Warszawa, 1934.
21. P r z e s m y c k i P. Mapa geologiczna północno-wschodniej części Zagłębia Śląskiego. 1925.
22. R o e m e r F. Geologie von Oberschlesien. 1870.
23. T o k a r s k i J. Sprawozdanie z badań petrograficzno-geologicznych na obszarze Karpat krystalicznych w dorzeczu górnego Czeremosza. Posiedzenia Naukowe P. I. G. Nr. 30. 1931.
24. T s c h e r m a r k G. i B e c k e F. Podręcznik mineralogii. War szawa.
Z u s a m m e n f a s s u n g .
A uf obenerw äh n tem G ebiete u n d zw ar im nördlichen Teil des D ąb ro w a er Beckens u n d O berschlesiens, a u f K alk steingrund, seltener erzhaltiger D olom iten des u n teren trias- sischen M uschelkalkes — b efinden sich L ager von feuerfestem Ton, Eisenerz (Lim oniten), hie u n d d a G alm eien, Schlam m u n d feinkörnige Sande sowie S ch ü tter von m anchm al ziem lich kom plizierter, epigenetischer B e sc h a ffen h e it Sie befindein sich h ier im Miozän.
ln kleinen Mengen, doch ziem lich h äu fig triff t m an hier Spuren von M anganerzen, w elche teils selbständig a u ftreten , teils als Schichten von ungleicher Stärke, die sich schnell zw ischen den w echselständigen Schichten verschiedener a n d erer A blagerungen auskeilen, teils als dünner, in n ere r Ueber-
zug in Höhlen, Poren u n d verschiedenen leeren R äum en in Lim oniten.
M an k a n n hier u n te r diesen M anganerze—Psilom elan u n d W ad. von verschiedenem B au u n d S tru k tu r unterscheiden, u n d zw ar:
Psilom elane treten hier als N ieren, T rauben, Z apfen u n d keilförm ige un d andere G ebilde von ru n d lich er oder u n b e stim m ter Form a u f (Fig. 1. Skizze 1.), ähnlich w ie die d o rti gen Limonite. Sehr h ä u fig bilden sie krustige In filtra te (Tropf steine), oder Infiltratio ns-S chichtu n gen in H ohlräum en des Limonits, welche u n te r dem M ikroskop einen schönen kon zentrischen T ro p fb a u aufw eisen (Fig. 2, 3, 4). Die innere O b e r fläche der Lim onithohlräum e, w elche m it einer d ünnen Schicht von Psilom elan überzogen ist. b ild et eine m atte oder schw arze schim m ernde G lasur. D er B ruch dieses Psilom elans
ist m uschelig, ungleich, oder erdig. E r b ildet entw eder einige dichte — oder eine w eiche u n d m ürbe Masse. D ie F a rb e des Psilom elans ist grau, m a tt oder schw arz m it bläulicher) S ch at tierung. D ie H ärte, n a c h d er S k ala von Mohs ist seh r verschie den — von erdig bis 3,5. D er Schim m er an frischen B ru ch stellen ist m etallisch, spezifisches G ew icht bis 4,002. I n S äuren ist er im allgem einen n ich t löslich, in v erdichtetem H C l beson ders heiss, löst er sich leicht auf, indem er C hlor ausscheidet.
V erdichtetes H2SO4 in B erühru ng m it pulverisiertem M angan
erz aus N ajdziszow nim m t eine rosa F ä rb u n g an.
D ie zw eite hiesige A b art von W ad tritt sehr selten zu sam m en m it Psilom elan auf, u n d ist w ah rscheinlich sein Z erfall p ro d u k t. Sie stellt eine n ich tkristallinische, erdige u n d poröse Masse vor. Sie ist so leicht, dass sie im W asser schw im m t u n d schon bei leichter B erührung die F in g er sta rk beschm iert. D er Schim m er ist m att, die F a rb e d u n k elb rau n . E inen solchen b ra u n e n Strich ergibt sie a u ch a u f einer P orzellanplatte. Die chem ische Zusam m ensetzung einer G attu ng, die sich in der G egend von N ajdziszow vorfindet, ist folgende:
Pauschalanalyse % Wag. Abrechnen auf 100% Molekular-Verhi
Si02 26,88 28,40 0,4709 MnC>2 4,64 4,90 0,0563 M nO 29,80 31,48 0,4438 F e203 5,52 5,83 0,0365 AI2O3 5,67 5,99 0,0586 C aO 1,35 1,42 0,0254 MgO 0,99 1,05 0,0260 B aO 0,41 0,43 0,0021 ZnO 4,01 4,24 0,0521 PbO 2,43 2,56 0,0114 K2O, N a20 1,73 1,83 -— ■ C O2 0,13 0,14 0,0050 SO3 0,07 0,07 0,0008 S 0,11 0,12 0,0037 P2O5 S puren — — +H 2O 10,91 11,53 0,6405 — H2O 3,16 ---- ----Summe 97,81 100,00
D a ru n te r w ichtige m etallurgische Elem ente: M n...26,01% F e ...3,86% Zn...3,22% P b ... 2,16% S...0,11% D er höchste bisher entdeckte M axim al
gehalt a n Mn. in den E rzen b eträg t
b i s ...33,46%.
D ie A bfallrichtung der, diese Erze enthaltenden Schich ten in N ajdziszöw ist südlich. D ie A bfallrichtung der Schich ten der Y-ten G ru p p e an der W estseite des Südendes von To- porowice b eträg t 45° gegen Norden.
Eine B erechnung der erw ähnten M anganerzm assen zur p rak tisch en A usbeutung ist gegenw ärtig infolge ih re r unreigel- m ässigen Zusam m enhänge noch nicht am Platze.
