"Zapomniane wspomnienia", oprac. Eligiusz Kozłowski, Warszawa 1981 : [recenzja]

420 Z A P I S K I

w in ą za zb rojn y a n tagon izm C h o rw a tó w z W ęgram i ob ciążan o ty c h p ierw szy ch . (Te k w e stie b ardziej b ezstro n n ie o cen ia ł w sw y c h pracach p o lsk i h isto ry k — W a­ c ła w F e 1 с z a k). N a to m ia st b ardzo c en n e są p rób y w y ja śn ie n ia p rzez autora, d laczego po zam ord ow an iu L am b erta ró w n ież p o lity c y lib era ln i, u m ia rk o w a n i o sta teczn ie p op arli dążenia do p ełn ej n ie p o d le g ło śc i n ie p rób u jąc p orozu m ien ia z „leg a ln y m w ła d cą ”.

T rzy k o le jn e rozd ziały ob ejm u jące w su m ie p ra w ie p o ło w ę k sią żk i D ea k p o ­ św ię c ił ok resom n a jw ięk szej a k ty w n o śc i i ro li p o lity czn ej K ossu th a (od paźd zier­ n ik a 1848 r. do sierp n ia 1849 г.). O bok p o d sta w o w y ch k w e s tii fu n k cjo n o w a n ia w ła d zy z n a jd u jem y tu k ry ty czn ą a n a lizę p o lity k i zagran icznej i n aro d o w o ścio w ej K ossu th a (m .in. w sp ra w ie p rotok ołu k o n fe r e n c ji T e le k y -R ie g e r z 19 m aja 1849, z n ie w ie lk im i n ie śc isło śc ia m i w fa k to g r a fii zw iązan ej z tą kon feren cją). D ea k in t e ­ resu jąco u k a z a ł r y w a liz a c ję sw e g o b o h a tera z G örgeyem , k ilk a k r o tn ie w sp o m n ia ł 0 u d zia le P o la k ó w w w alk ach , a le p o m in ą ł sk o m p lik o w a n e k w e s tie w z a jem n y ch r ela c ji m ię d z y n im i a K ossuthem .

R zeteln a , dobrze n ap isan a m o n o g ra fia daje o ry g in a ln y obraz d zia ła ln o ści 1 p u b lic y sty k i K ossu th a, ich różn orod n ych u w a ru n k o w a ń . Z arów n o p o sta ci w ę ­ g iersk ieg o boh atera n arod ow ego, jak jeg o różn ym działaczom n ie p o sk ą p ił autor u zasad n ion ej k r y ty k i fo rm u łu ją c przy o k a zji w ie le o g ó ln iejszy ch r e fle k s ji na te - / m at r e w o lu c ji w ę g iersk iej.

J.S.

Z a p o m n i a n e w s p o m n i e n i a , oprać. E lig iu sz K o z ł o w s k i , I n sty tu t

W y d a w n iczy P A X , W arszaw a 1981, s. 504, ilu str.

W y d a w n ictw o ob ejm u je sied em k ró tk ich p a m ię tn ik ó w z p o w sta n ia sty c z n io ­ w eg o , z k tó ry ch ty lk o dw a (Ignacego A r a m o w i c z a i k s . S e ra fin a S z u l c a ) u k a za ły się d ru k iem w trudno d o stęp n y ch ed y cja ch z la t sz e ść d z ie sią ty c h X I X w . P o zo sta łe p ochodzą ze zb io ró w r ę k o p isó w B ib lio tek i N a ro d o w ej w W arszaw ie, B ib lio te k i P A N w K ra k o w ie i B ib lio te k i im . S te fa n y k a w e L w o w ie , zaś ic h a u to ­ ra m i są F e lik s R i e d l , J a n Z b r o ż e k , A lek sa n d er T a n i e w s k i , J a n Z a- p a ł o w i c z i T om asz W i n n i c k i .

R ela cje p isa n e są z różnej p e r sp e k ty w y cza so w ej i z ro zm a ity ch p u n k tó w w id zen ia , o d zw iercied la ją cy ch d o św ia d czen ia p o w sta ń cze au torów ; d w ó ch z nich w z ię ło u d zia ł w p a rty za n tce ja k o sz e r e g o w c y w w ie k u z a le d w ie 15— 16 la t, w śró d p o zo sta ły ch je s t sz e f p o licji n a ro d o w ej, d o w ó d cy d u żych o d d zia łó w i kap elan . D w a te k s ty op isu ją w y d a rzen ia d zieją ce się n a L itw ie i B iałoru si; p o zo sta łe do­ ty czą K ró lestw a P o lsk ieg o , z w ła szcza jeg o p o łu d n io w y ch region ów . N ie k tó r z y a u to ­ rzy (m .in. Z brożek i R iedl) p rzed o sta li s ię n a teren d ziałań p a rty za n ck ich z G alicji; rela c jo n u ją oni tw o rzen ie się od d zia łó w p o w sta ń czy ch w zaborze a u str ia c k im i n a ­ stro je ta m tejszeg o sp o łeczeń stw a .

W przyp ad k u te k s tu Z a p ałow icza m a m y do czy n ien ia z rap ortem sk iero w a n y m do R ządu N aro d o w eg o , o p atrzon ym o b fic ie k o m en tarzam i. R ó w n ież i p ozostałe re la c je z a w iera ją liczn e fra g m en ty p o lem iczn e, g łó w n ie ocen y p o szczeg ó ln y ch do­ w ó d c ó w i c zło n k ó w o rgan izacji n arod ow ej, sta n o w ią ce ech a sp orów z la t 1863— 1864. W yd aw ca z rezy g n o w a ł ze sk ró tó w , coraz częściej sto so w a n y ch w p odobnych ed ycjach . K ażd y te k st op atrzył p rzy p isa m i i p o sło w iem , w y k o rzy stu ją c do in fo r ­ m acji o au to ra ch i ich p a m iętn ik a ch ró w n ie ż in n e m a teria ły ręk o p iśm ien n e, g łó w n ie k oresp on d en cję. K ilk a ta k ich t e s s t ó w źró d ło w y ch z a m ieścił w an ek sach . S taran n ie op ra co w a n y tom w yp osażon o w ro zszerzon y in d ek s n a z w isk oraz in d ek s n a żw

Z A P I S K I ₄₂₁

g eo g ra ficzn y ch , a ta k że m a p y i sz k ic e obrazujące p rzeb ieg w a lk o p isy w a n y ch przez p a m iętn ik a rzy . N ieco słab iej w y p a d ła ik o n o g ra fia : sporo je s t ilu str a c ji (głów n ie fo to g r a fie p o rtretow e) w ie lo k r o tn ie ju ż rep ro d u k o w a n y ch i b ardzo luźno z w ią z a ­ n y ch ze zd a rzen ia m i i lu d źm i w y stę p u ją c y m i w tek stach .

A.S.

W anda N o w a k o w s k a , N a r o d o w a f u n k c j a s z t u k i w p o ls k ie j k r y ­

t y c e a r t y s t y c z n e j 1863— 1890, „A cta U n iv e r sita tis L o d zien sis. F o lia S c ie n -

tia riu m A r tiu m e t L ib roru m ” 2, W y d a w n ictw a U n iw e r sy te tu Ł ó d zk ie­ go, Łódź 1981, s. 390.

W e w s tę p ie autorka fo rm u łu je n ieco ap o d y k ty czn ie tezę, iż po p o w sta n iu sty c z n io w y m „W p ro cesie k sz ta łto w a n ia w y o b ra źn i n arod ow ej P o la k ó w , bu d zen ia uczu ć p a trio ty czn y ch i św ia d o m o ści w sp ó łu c z e stn ic tw a w e w sp ó ln y m d ziele d ąże­ nia do od zysk an ia w o ln e j O jczyzn y, przek az m a la rsk i o d g ry w a ró w n ież ro lę d om in u jącą zajm u jąc p o w o li, w ra z z p o stęp u ją cy m ro zw o jem d o sk o n a len ia środ k ów w y ra zu , d o ty ch cza so w e m ie jsc e w ie lk ie j, rom an tyczn ej p o ezji n a ro d o w ej” (s. 19). Isto tn ą rolą, jak ą od egrała w ty m p ro cesie k r y ty k a a rty sty czn a , tłu m a czy W. N o- w a k o w s k a w a g ę p o d jęteg o tem atu . Z o sta ł on p rzed sta w io n y w u k ła d zie chro­ n o lo g iczn y m ; trzon em p racy są cztery rozd ziały, k tó ry ch ty tu ły sta n o w ią zarazem p ro p o zy cje p erio d y za cy jn e <„Wokół p o w sta n ia sty c z n io w e g o (1861— 1864)”, „W słu ż ­ b ie ojczy zn y (1865— 1874)” ; „K u n o w ej od ręb n ości (1875—1883)”; i „W p o szu k i­ w a n iu d osk on ałości fo rm y ”).

A u to rk a a n a lizu je n a jszerzej rozu m ian e r e fle k sje o sztu ce, au to rstw a p u b li­ c y stó w , p isa rzy (m .in. P ru s i S ie n k ie w ic z ) i sa m y ch p la sty k ó w . Jej zd a n iem w ię k sz o ś ć te k s tó w św ia d c z y o d ążen iu do św ia d o m eg o o d d zia ły w a n ia p a trio ty czn o - -w y c h o w a w c z e g o ; d o ty czy ło to zarów n o fu n k c ji m a la r stw a h isto ry czn eg o ja k i w sp ó łczesn eg o , k tóre m ia ło u k a zy w a ć p rzesią k n ięte p o lsk o ścią ty p y , krajob razy i sc e n y ro d zajow e. T aka w ła śn ie k o n cep cja sztu k i rod ziła się w p o le m ic e z b ar­ d ziej „ k o sm o p o lity czn y m i” p o g lą d a m i oraz ze sta n o w isk iem , w m y ś l k tó reg o n ie ­ m o ż liw e je s t stw o rzen ie n ieja k o „na za m ó w ie n ie ” ory g in a ln y ch , n a ro d o w y ch form w y p o w ie d z i a rty sty czn ej (tego zd a n ia b y ł m .in. J u lia n K laczko). Z u p ełn ie o d m ien n e o p in ie fo r m u ło w a ł S ta n isła w W itk iew icz, w a lc z ą c y na ła m a ch czasop ism a „W ędro­ w ie c ” (którem u p o św ię c o n y je s t w w ię k sz o ś c i rozdz. IV n in iejszej książk i) o sty l narod ow y.

P o d sta w ę źród łow ą p racy sta n o w ią cza so p ism a w a r sz a w sk ie , k ra k o w sk ie, lw o w ­ sk ie i p etersb u rsk ie z la t 1860— 1890; au tork a n ied o sta teczn ie, ja k s ię zdaje, u w z g lę d n iła w p ły w , ja k i na w y p o w ie d z i p u b lik o w a n e w zaborze r o sy jsk im m u ­ sia ła w y w r z e ć carsk a cenzura.

A.S.

A d am D o b r o ń s k i , I n f r a s t r u k t u r a sp o ł e c z n a i e k o n o m i c z n a g u ­

b e r n i ł o m ż y ń s k i e j i o b w o d u b ia ło sto c k ie g o (1866— 1914), S ek cja W y­

d aw n icza F ilii U W w B ia ły m sto k u (1980), R o zp ra w y U n iw e r sy te tu W arszaw sk iego, s. 696.

In fra stru k tu ra je s t te rm in em zaczerp n ięty m z zasob u p o ję c io w e g o n auk ek o­ n om iczn ych . O znacza „zesp ół p o d sta w o w y c h u rządzeń i in s ty tu c ji u słu g o w y c h n ie ­ zb ęd n y ch do za p ew n ien ia n a le ż y te g o fu n k cjo n o w a n ia go sp o d a rk i i ży cia lu d n o ści na d an ym te r e n ie ”. W yróżnia s ię in fra stru k tu rę ek on om iczn ą tj. urząd zen ia ś w ia d ­