SPRAWOZDANIA 239
Konferencja „Elites in the Systemic Transformation in the Central-Eastern Europe”
Jabłonna, 11-14 sierpień 1995
W dniach 11-14 sierpnia odbyła się w Jabłonnie międzynarodowa konferen
cja na temat „Elity w transformacji systemowej w Europie Środkowo-Wschod
niej” (Elites in the Systemie Transformation in the Central-Eastern Europe).
Organizatorem konferencji był Zakład Struktur Władzy IFiS PAN w W ar
szawie, którego kierownikiem jest profesor Włodzimierz Wesołowski. K on
ferencja, prowadzona w języku angielskim, zgromadziła 40 uczestników (głów
nie socjologów) z Australii, Bułgarii, Czech, Izraela, Polski, Republiki Federal
nej Niemiec, Rosji, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii oraz Węgier.
Konferencja ta stanowiła swoistą kontynuację i zarazem dopełnienie obrad V Światowego Kongresu Badań nad Europą Środkową i Wschodnią (V World Congress International Council for Central and East European Studies), który obradował nieco wcześniej, w dniach 6-11 sierpnia 1995 roku w Warszawie.
Podczas Kongresu kilkukrotnie na odrębnych posiedzeniach podejmowano zagadnienie elit w transformacji, m.in. w trakcie obrad sesji prof. Ziółkows
kiego „Elites and Societies in Transition” oraz sesji prof. Wesołowskiego
„Political Elites in East-Central Europe”. Duża część uczestników tych obrad, w tym zwłaszcza liczna grupa gości zagranicznych, wzięła udział w konferencji w Jabłonnie.
Obrady konferencji podzielone były na kilka sesji plenarnych poświęconych odrębnym zagadnieniom szczegółowym. Zakres problemowy i główne obszary tematyczne podejmowane przez uczestników konferencji najlepiej oddają tytuły wystąpień i referatów wygłoszonych w ramach poszczególnych posiedzeń.
Dyskusja na temat ram teoretycznych przyjmowanych w badaniach nad elitami zogniskowana była wokół wystąpień J. Higley’a i J. Pakulskiego („The Elite Paradigm and the Study o f Transformation in Central-East Europe”) oraz W. Wesołowskiego („Systemic Transformation and the Democratic Consen
sus”). Miejsce i rola elit politycznych w procesach przekształceń demokratycz
nych na Zachodzie stanowiły temat referatów U. Hoffman-Lange („Elites nad Democratization: Lessons to be Learned from the German Experience”) oraz E.
Etzioni-Halevy („The Relationship between Elites and Working Class: On Coupling, Uncoupling, and the Transition to Democracy in the West”).
Różnym aspektom formowania się elit politycznych, ekonomicznych i kul
turalnych w państwach Europy Środkowo-Wschodniej poświęcone zostały następujące wystąpienia: T. Kowalika („Intellectual and Workers Facing the Systemie Transform ation”), J. Kurczewskiej („Political Elites and Tradition”), P. Tamasa („Strategies of Old Ideological Elite”), J. Curry („Communism as a M aker of the Democratic Leaders”), I. Pańków („Autoperception of the
240 SPRAWOZDANIA
Political Elite in Poland”), J- Jerschiny („Value systems o f „active citizens” and
„elite generating strata” in ten Central and East European Countries - results of surveys in Autumn 1994”), S. Nikolova („Quasi-elite in Bułgaria”), Z. Mansfel- dovej („Czech Political Elites and Elites of Legislative Power”).
Wyodrębniony też został blok poświęcony Rosji. Złożyły się nań trzy referaty gości zagranicznych: D. Lane („The Transformation of Russia: The Role of Political Elite”), L. Babayeva („Russians Business Leaders Talk about Themselves”), J. Kullberg („Liberal Elites, Socialist Masses and Problems of Democratic Transformation in Russia”).
Jak pokazuje samo zestawienie tytułów wystąpień wygłoszonych i dys
kutowanych w Jabłonnie, nie jest możliwe przekazanie w syntetycznym sprawo
zdaniu wszystkich, czy chociażby najważniejszych, wątków konferencji. Można jednak pokusić się o sformułowanie, w oparciu o dominujące podczas spotkania podejścia do problematyki elit i wyniki wielu badań empirycznych, kilku uwag 0 bardziej ogólnym charakterze.
Tematyka konferencji stanowiła pewien kolejny przejaw przewartościowania poglądów na siły motoryczne i społecznych aktorów transformacji ustrojowych w państwach Europy Środkowo-Wschodniej. Wśród badaczy tej problematyki zauważalny jest wyraźny wzrost zainteresowania elitami społecznymi, w tym zwłaszcza elitami politycznymi oraz elitami ekonomicznymi. Można wskazać kilka szczególnie istotnych przesłanek tego zjawiska.
Po pierwsze, nie znalazły potwierdzenia nadzieje środowisk liberal
no-demokratycznych (liczących na oddolny charakter przemian ustrojowych) na szybkie powstanie lub odbudowę społeczeństwa obywatelskiego w państ
wach odchodzących od systemu komunistycznego. W początkowym okresie transformacji we wszystkich państwach pokomunistycznych, niezależnie od stopnia zaawansowania i kierunku reform, zmiany miały lub mają charakter
„odgórny”; są realizowane najpierw na poziomie centrum politycznego i gos
podarczego, a dopiero z pewnym opóźnieniem schodzą do poziomu mikro- strategii działań jednostkowych.
Po drugie, przekształcenia porządku systemowego w warunkach braku lub rozproszenia zbiorowego „aktora transformacji” (w znaczeniu klasy zdobywa
jącej, zwyciężającej) stanowią wyzwanie, któremu nie mogą sprostać nie tylko tworzone ad hoc teorie, ale również uznane koncepcje zmiany społecznej.
W takiej perspektywie część badaczy rozpatruje elity polityczne jako swoisty substytut modernizacyjnych segmentów struktury społecznej, który w dużym stopniu przyczynia się do powstania i rozwoju klasy średniej, nowych rynko
wych i demokratycznych instytucji itd.
Po trzecie, wyborcze sukcesy postkomunistów (nieomal w całej Europie Środkowo-Wschodniej) w nowy sposób zwróciły uwagę na elity polityczne 1 gospodarcze ukształtowane w poprzednim systemie, na wysoki udział procen
SPRAWOZDANIA 241
towy ich przedstawicieli w formujących się „klasach wyższych”. Sukcesy te postawiły wiele znaków zapytania co do kierunków, form i metod realizacji programu reform ustrojowych zapoczątkowanych na początku lat dziewięć
dziesiątych w omawianej grupie państw. Równocześnie objęcie steru rządów przez postkomunistów stanowi praktyczny test zdolności wejścia ich zaplecza politycznego w nowe role, jakie narzuca niejako transformacja ustrojowa.
W kilka lat po zapoczątkowaniu radykalnych zmian systemowych w Europie Środkowo-Wschodniej można już stwierdzić, że działania elit politycznych stały się zmienną wyjaśniającą kierunki przekształceń w państwach naszego regionu w znacznie większym stopniu niż sądzono powszechnie na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Teza ta, wyrażona także w formie poglądu o dużej autonomii elit politycznych w transformacji pokomunistycznej, znajduje potwierdzenie we wszystkich państwach naszego regionu. Obrady konferencji w Jabłonnie dostarczyły na jej rzecz wielu nowych argumentów; tym cenniejszych, że rozpatrywanych w kontekście pogłębionych rozważań teorety
cznych oraz wieloaspektowej analizy poszczególnych państw odchodzących od poprzedniego systemu.
Wysoki poziom referatów i wystąpień wygłoszonych podczas konferencji, ożywione dyskusje w trakcie posiedzeń plenarnych, jak również po ich zakoń
czeniu prowadzone w mniejszych zespołach problemowych znalazły odzwier
ciedlenie w nowych inicjatywach i projektach badawczych. Generalnie, inic
jatywy te zmierzają do utrwalenia i upowszechnienia dorobku konferencji w Jabłonnie przy równoczesnej intencji podtrzymania dotychczasowych lub nowo zawiązanych kontaktów naukowych oraz stworzenia nowych form współpracy badaczy zajmujących się szeroko rozumianą problematyką elit w Europie Środkowo-Wschodniej.
W takim kontekście warto odnotować dwa projekty znajdujące już wyraźną konkretyzację w działaniach pokonferencyjnych.
Została podjęta próba wydania w postaci książki materiałów z tej konferen
cji w jednej z liczących się na Zachodzie oficyn wydawniczych. Zaangażowali się na rzecz wydania takiej pracy W. Wesołowski, J. Higley i J. Pakulski (poszukiwanie źródeł finansowania, rozmowy z wydawcami, kompletowanie tekstów wystąpień itd.).
Równocześnie pojawiła się propozycja stworzenia międzynarodowej grupy badawczej zajmującej się problematyką elit ekonomicznych w krajach od
chodzących od systemu komunistycznego. Za merytoryczną podstawę pracy grupy przyjęto zmodyfikowany projekt Zakładu Struktur Władzy IFiS PAN
„Economic Elite in the Transformation of the Polish Society”. Zainteresowanie pracami nad wspólnym międzynarodowym projektem badań nad nowymi elitami ekonomicznymi zgłosili: prof. W. Wesołowski (z częścią współpracow
ników z IFiS PAN), dr L. Babayeva (Instytut Socjologii Rosyjskiej Akademii
242 SPRAWOZDANIA
Nauk), prof. P. Tamas (Węgierska Akademia Nauk), dr Z. Mansfeldova (Instytut Socjologii Czeskiej Akademii Nauk) oraz dr D. Lane (Uniwersytet Cambridge, Wielka Brytania). W przyszłości planowane jest także dołączenie do tego zespołu badawczego przedstawiciela Niemiec. W celu nadania bardziej zinstytucjonalizowanego charakteru koncepcji powstałej w Jabłonnie jej inic
jatorzy i uczestnicy złożyli aplikację do programu regionalnego Phare w postaci międzynarodowego projektu badawczego pt. „The Business Elite in Cent
ral-Eastern Europe: Their Background, Motivation and Outlook”.
Dodatkowym elementem konferencyjnego spotkania była promocja najnow
szej książki wydanej przez IFiS PAN na temat polskiej elity politycznej, której wydanie zbiegło się z terminem spotkania w Jabłonnie. Jest to praca pod redakcją W. Wesołowskiego i I. Pańków Świat elity politycznej (Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1995), zawierająca analizę rozmów z czołowymi par
lamentarzystami Sejmu I kadencji.
Powyższe wydarzenia i wszystkie inne elementy rozpatrywane łącznie pozwalają uznać konferencję za niezwykle udaną (chociażby w oparciu o ujaw
niane „na gorąco” odczucia i wypowiedzi uczestników). Jest to okoliczność warta odnotowania tym bardziej, iż spotkanie w Jabłonnie odbywało się w niestandardowym, jak na warunki polskie, terminie - w okresie upalnego lata i po niezwykle wyczerpującym kongresie sowietologicznym; co nie obniżyło ani frekwencji, ani merytorycznego poziomu konferencji.
Krzysztof Jasiecki
