7 IV- KL. IIIti,IIItb, IIItom
(temat zrealizować na podstawie podanej oraz podręcznika str. 237- 241, temat i uzupełnione punkty wpisać do zeszytu– do sprawdzenia po powrocie).
Temat: Procesy i formy krasowe.
1. Krasowienie skał i czynniki na nie wpływające:
Woda przedostając się do szczelin, lub porów skalnych drąży je i rozpuszcza. Proces ten zachodzi nie tylko na drodze
mechanicznej, ale także w sposób chemiczny. Woda zawierająca związki chemiczne (głównie dwutlenek węgla) wchodzi w reakcje ze składnikami skał. Na skutek chemicznego oddziaływania wody na skały zachodzą zjawiska krasowe. Do skał rozpuszczalnych pod wpływem wody należą: wapienie, dolomity, gipsy i sole kamienne. Woda, która nie zawiera związków chemicznych może rozpuścić minimalne ilości węglanu wapnia, który jest głównym składnikiem wapieni. Jeżeli woda zawiera dwutlenek węgla,
wówczas rozpuszczalność wapieni wzrasta kilkukrotnie. Na skutek reakcji dwutlenku węgla z węglanem wapnia powstają jony
wodorowęglanowe. Kras są to zjawiska i procesy zachodzące na obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych.
Nazwa kras wywodzi się z języka słoweńskiego i oznacza skałę, bądź obszar skalisty. Określenie to pochodzi od płaskowyżu Kras, gdzie znajdują się charakterystyczne formy krasowe silnie
rozwinięte w wapieniach.
2.Rzeźba krasowa
Procesy krasowe, kras, rzeźba krasowa są to procesy polegające na rozpuszczaniu skał (wapieni, dolomitów, gipsów, soli kamiennej) przez wody powierzchniowe i podziemne, które prowadzą do rozwoju podziemnej cyrkulacji wód i powstania charakterystycznych form powierzchni Ziemi - form krasowych.
Do najbardziej popularnych skał ulegających procesom krasowym należą wapienie. Woda opadowa, która spadnie na obszar zbudowany z wapieni wchłania dwutlenek węgla z powietrza. Wysoka zawartość dwutlenku węgla daje możliwość 10-krotnie silniejszego rozpuszczania wapieni. Źródłem dwutlenku węgla jest atmosfera, ale wody opadowe najbardziej wzbogacają się w ten gaz przechodząc przez pokrywę roślinną i glebę.
O rozwoju i przebiegu procesów krasowych decyduje również możliwość krążenia wód w szczelinach skalnych, które umożliwiają przenikanie wód wgłąb masywów skalnych. Duży wpływ na rozwój zjawisk krasowych ma wysokość i ukształtowanie terenu. Szczególnie intensywne procesy krasowe zachodzą na obszarach położonych wysoko, o znacznych deniwelacjach, na obszarach płaskich i słabo nachylonych.
Formy krasowe tworzą się na powierzchni terenu (formy powierzchniowe) oraz w głębi masywów skalnych (formy podziemne). Rozwój form krasowych na nagich, pozbawionych roślinności powierzchniach skalnych nazywa się krasem odkrytym (nagim), pod ziemią - krasem podziemnym, pod przykryciem zwietrzelinowo-darniowym -krasem zielonym, a pod powłoką skał wodoprzepuszczalnych - krasem zakrytym.
I. Krasowe formy powierzchniowe:
1. Lapiaz - to zespół drobnych form występujących na pochyłych, nagich powierzchniach skalnych pociętych szczelinami, powstałych w wyniku spływania wód opadowych i roztopowych; w jego skład wchodzą żłobki i żebra krasowe, ospakrasowa, jamy i kieszenie krasowe.
a) żłobki krasowe - to bruzdy o przebiegu zgodnym z nachyleniem powierzchni skalnej, podzielone ostrymi lub zaokrąglonymi grzbietami, czyli żebrami krasowymi;
kształt i wielkość tych form są zależne od warunków klimatycznych i gęstości szczelin; w miarę rozwoju żłobków krasowych postępuje niszczenie żeber, które je oddzielają.
b) ospa krasowa - to liczne, drobne i chaotycznie rozmieszczone zagłębienia w skale wapiennej; w sprzyjających warunkach mają one możliwość pogłębiać się i powiększać, tworząc miseczkowate formy, o płaskim dnie i stromych zboczach, zwanych kamienicami; za ich rozwój odpowiedzialna jest woda stagnująca w niewielkich obniżeniach skalnych.
c) jamy i kieszenie krasowe - to nieregularne zagłębienia głębokości od kilku centymetrów do kilkunastu metrów, powstałe w skutek działalności wody opadowej; są zwykle wypełnione materiałem zwietrzelinowym; największą szerokość osiągają w miejscu, gdzie krzyżują się szczeliny skalne.
2. Leje(lejki)krasowe - to okrągłe lub eliptyczne zagłębienia w kształcie lejów lub mis, często bezodpływowe, czasem zajęte przez niewielkie jeziora; są bardzo typowe dla rzeźby obszarów krasowych, powstają najczęściej w miejscu, gdzie krzyżują się szczeliny oprowadzające wody opadowe; leje tworzą się w wyniku rozpuszczania skał przez wody w warstwie przypowierzchniowej lub zapadania się stropów podziemnych kanałów krasowych; w dnach lejów, gdzie gromadzi się nieprzepuszczający materiał skalny, może powstać oczko wodne; łączenie się lejów prowadzi po powstania uwałów, czyli dużych, nieregularnych obniżeń krasowych.
3. Polja -to największe formy krasowe; są to wielkie kotliny o powierzchni osiągającej nawet 600 kilometrów kwadratowych, o stromych zboczach i prawie płaskich dnach wyścielonych skałami niekrasowiejącymi;w obrębie polji mogą płynąć rzeki stałe lub okresowe; można spotkać polja, które są wypełnione wodami jeziornymi lub morskimi (Półwysep Apeniński, Półwysep Bałkański); ponad dna polji wznoszą się niekiedy pojedyncze pagóry-ostańce, zwane humami, a na obszarach klimatu tropikalnego zwane mogotami.
Rzeczą charakterystyczną obszarów krasowych jest brak wód powierzchniowych oraz zanik sieci rzecznej. Miejsce, gdzie potoki i rzeki na powierzchni ziemi spływają szerokimi szczelinami do kanałów podziemnych nazywa się ponorem.
Wody krasowe wypływają na powierzchnię najczęściej na dnie największych obniżeń danego terenu krasowego, tworząc obfite źródła krasowe (wywierzyska), potoki, a nawet rzeki.
II. Formy krasowe podziemne :
1.Jaskinie (krasowe)- w obrębie których występują:
korytarze,
komory,
kominy (pionowe szczeliny, węższe u góry, szersze u dołu,
studnie (pionowe kanały o wygładzonych przez spływające
wody po ścianach).
W wielu jaskiniach w wyniku wytrącania się wody z kalcytu tworzy się niezwykła szata naciekowa, na którą składają się:
* stalaktyty -to rodzaj nacieku jaskiniowego, który ma zazwyczaj postać wydłużonego, odwróconego stożka zwisającego ze stropu komory lub korytarza;
stalagmity -to rodzaj nacieku jaskiniowego, który ma postać stożka lub kolumny rosnącej w górę z dna komory lub korytarza;
* stalagnaty -to rodzaj nacieku jaskiniowego, który ma postać kolumny łączącej dno komory ze stropem, powstałej w wyniku połączenia się przyrastającego od dołu stalagmitu oraz wydłużającego się ku dołowi stalaktytu;
* makaron -to rodzaj nacieku, który jest długi, cienki oraz często w środku pusty;
* draperia -to rodzaje nacieków, które tworzą charakterystyczne zasłony;
* mleko wapienne -to półplastyczna substancja gromadząca się czasami w płytkich zagłębieniach i na ścianach;
* misy martwicowe -to baseny, które są wypełnione wodą;
* progi i groble -to efekt wytrącania się węglanu wapnia z wody płynącej, progi i groble otaczają misy martwicowe
* perły jaskiniowe -to niewielkie formy kuliste, które ulegają powolnej depozycji w wodach stojących, w środku każdej z pereł jaskiniowych znajduje się ziarnko, najczęściej piasku, na którym wytrącał się koncentrycznie wapień;
Szata naciekowa jest zazwyczaj zróżnicowana pod względem barwy, co jest spowodowane obecnością w naciekach innych niż
węglan wapnia związków chemicznych, szczególnie związków żelaza, które nadają barwy od żółtej po brązową. Miedź daje
kolor zielony, a cynk na niebieski.
3.Występowanie krasu na świecie.
Rozwój rzeźby krasowej w dużym stopniu jest uwarunkowany klimatem. Klimat suchy (pustynny) i klimat chłodny nie sprzyjają rozwojowi procesom krasowym. W klimatach umiarkowanych zjawiska krasowe zachodzą bardzo wolno.
Najintensywniejsze procesy krasowe zachodzą w klimacie
gorącym i klimacie wilgotnym.
Dla zjawisk krasowych sprzyjającymi czynnikami są również:
duża liczba opadów atmosferycznych oraz duża zawartość w powietrzu dwutlenku węgla, który jest produkowany przez bujną roślinność. Dominują wtedy formy kopiaste (migoty) lub wieżowe, poprzedzielane lejami, uwałami, poljami. Kras tego rodzaju jest powszechny np. na Kubie, Jamajce i w południowo- wschodnich Chinach. Kras na obszarach wysokogórskich jest zróżnicowany: w górnych partiach dominują formy powierzchniowe, natomiast w niższych intensywnie rozwijają się formy podziemne. Znanym obszarem występowania zjawisk krasowych są wapienne pasma Gór Dynarskich, a zwłaszcza obszar płaskowyżu Kras w Słowenii, skąd pochodzi nazwa zjawisk krasowych.
W Polsce kras jest znany z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, zbudowanej z wapieni jurajskich. Na tym obszarze zjawiska krasowe rozwijały się głównie w trzeciorzędzie, a rzeźba krasowa została częściowo zatarta w czwartorzędzie. Typowo wysokogórski kras występuje w Tatrach Zachodnich, który jest krasem młodym, pochodzącym głównie z czwartorzędu.
Niewielkie rejony, gdzie występuje kras znajdują się w Sudetach, Górach Świętokrzyskich, na Lubelszczyźnie oraz w dolinie Nidy koło Buska (jest to kras gipsowy). W Polsce znany jest również kras kopalny (w okolicach Opoczna i Starachowic), gdzie wapienne formy krasowe, które powstały w dawnych okresach geologicznych zostały przykryte młodszymi, nieprzepuszczającymi wody utworami czwartorzędnymi.
