Kl. IIITb, IIITS, IIITom, IIITi. (temat zrealizować na podstawie podanej prezentacji oraz podręcznika str. 261-267, temat i uzupełnione punkty wpisać do zeszytu– do sprawdzenia po powrocie).
Temat: Jak morza przekształcają powierzchnię Ziemi?
Przysłowie mówiące, że kropla drąży skałę, ma przede wszystkim znaczenie przenośne, ale można je także
rozumieć dosłownie. Pojedyncza kropla spływa po twardej skale, nie czyniąc jej pozornie szkody, ale miliony kropel przez miliony lat zniszczą nawet ogromne góry.
Dowiedz się, jak to się dzieje.
Masz wiedzieć:
jak zbudowane jest wnętrze Ziemi;
jak działają siły wewnętrzne Ziemi kształtujące jej powierzchnię;
w jaki sposób działają ruchy masowe kształtujące powierzchnię naszej planety;
Nauczysz się:
opisywać niszczącą, transportującą i budującą działalność mórz;
rozróżniać zmiany rzeźbotwórczej działalności rzek w zależności od odcinka ich biegu;
wymieniać typy wybrzeży morskich.
1. Niszcząca, transportująca i budująca działalność mórz.
Poruszająca się woda potrafi mechanicznie niszczyć skały.
Proces taki nazywamy erozją. Przenoszone przez wodę
fragmenty skał uderzają w dno i brzegi, niszcząc je bardziej niż sama woda. Początkowo ostrokrawędziste odłamy skał są
wygładzane i zaokrąglane, tworząc otoczaki, potem żwir,
piasek i w końcu jeszcze drobniejsze ziarna. Woda może transportować rozdrobnione fragmenty skał na ogromne odległości, odkładać je gdzieś po drodze lub na końcu swego biegu, co nazywamy akumulacją.
Także falująca woda mórz i oceanów potrafi przekształcać rzeźbę terenów przybrzeżnych. Fale nieustannie uderzają
w przybrzeżne skały, coraz silniej je rozdrabniając, akumulując piasek i żwir na nabrzeżu, tworzą plażę. W czasie przypływu lub sztormu zalewają plażę i docierają do brzegu, niszcząc go i powodując powstawanie wysokich klifów. Proces ten
nazywamy abrazją. Materiał ze zniszczonego brzegu może być transportowany przez prądy morskie, które opływając
wybrzeże, akumulują go w innym miejscu.
Klif w Gdyni Orłowie
Klif w Normandii (północna Francja)
Klif na południowym wybrzeżu Anglii
Polecenie 1
Przedstaw schematycznym rysunkiem i opisz jak powstaje klif(faleza).
Ciekawostka
We wsi Trzęsacz na Pomorzu Zachodnim ok. 600 lat temu wybudowano kościół. Postawiono go w pozornie bezpiecznej odległości niemal 2 km od klifowego brzegu. Procesy abrazyjne niszczyły jednak ciągle wysoki brzeg. W 1874 roku morze było już tak blisko, że kościół zamknięto. W 1901 roku zawaliła się północna ściana. Pomimo licznych prób powstrzymania abrazji brzeg nadal się cofa i obecnie zostały tylko fragmenty
południowej ściany.
Kościół w Trzęsaczu w 1870 roku
Ostatnie fragmenty kościoła w Trzęsaczu (zdjęcie współczesne)
4. Jak powstają różne typy wybrzeży?
Wiele czynników wpływa na charakter wąskiego pasa lądów, sąsiadującego z linią brzegową, czyli wybrzeża. Do
najważniejszych należą: wielkość falowania i związana z nią działalność niszcząca i akumulująca, intensywność pływów morskich, siła i kierunek prądów morskich, budowa
geologiczna, ruchy epejrogeniczne i izostatyczne, roślinność porastająca wybrzeże i wiele innych. Niektóre wybrzeża w wyniku rozmaitych procesów narastają, inne cofają się.
Typy wybrzeży morskich Nazwa typu
wybrzeża Geneza Charakterystyk a
Przykładowe miejsca
występowania
MIERZEJOWE
budowane przez prądy przybrzeżne i fale
wąskie piaszczyste półwyspy
odcinające zatoki od morza
i przekształcające je w zalewy lub jeziora
południowe
wybrzeże Bałtyku
DELTOWE budowane obszary delty wielkich
Typy wybrzeży morskich Nazwa typu
wybrzeża Geneza Charakterystyk a
Przykładowe miejsca
występowania
głównie przez rzeki
w kształcie trójkąta lub wachlarza
rozrastającego si ę w głąb morza lub narastającego w górę rzeki
(delty wstecznej)
rzek: Amazonka, Nil, Ganges
i Brahmaputra, Missisipi, Dunaj, Wołga i inne
LAGUNOWE
piaszczyste wały budowane przez prądy morskie i przypływy
wąskie pasy morza (laguny) odcinane od
otwartego morza piaszczystymi wałami (lido)
północne wybrzeża Adriatyku, południowe
wybrzeża Stanów Zjednoczonych (nad Zatoką Meksykańską)
NAMORZYNO WE
utworzone dzięki
akumulacji osadów
morskich przez rozrastające si ę korzenie roślin
tworzących lasy
namorzynowe
trudne do przebycia,
bagniste, gęste, splątane lasy obejmujące płaskie brzegi zalewane przypływem
liczne płaskie wybrzeża w strefie
międzyzwrotniko wej o wilgotnym klimacie
RAFOWE (KORALOWE)
powstałe w wyniku
rozrastania się organizmów rafotwórczych, np.
koralowców powiększającyc h rafy
płaskie wyspy rafowe, często w postaci
pierścienia lądu, tzw. atolu,
otaczającego płytką lagunę
płytkie, ciepłe i słone wybrzeża w strefie
międzyzwrotniko wej
SZKIEROWE powstałe setki małych wybrzeża
Typy wybrzeży morskich Nazwa typu
wybrzeża Geneza Charakterystyk a
Przykładowe miejsca
występowania poprzez
częściowe zatopienie terenu, na którym występują pagórki (mutony, barańce)
o powierzchni wygładzonej przez lodowiec
płaskich wysepek poprzedzielanych płytkimi
cieśninami
Finlandii, Szkocji i Alaski
FIORDOWE
powstałe poprzez zatopienie (najczęściej w wyniku podnoszenia si ę poziomu morza po stopieniu lodowców) dolnych części żłobów (dolin) lodowcowych
długie wąskie zatoki
o głębokości nawet ponad 1 tys. m i stromyc h brzegach,
wchodzące w ląd na dziesiątki, a nawet setki kilometrów
Norwegia, Szkocja, Grenlandia, Alaska, Nowa Zelandia
RIASOWE
powstałe w skutek zalania dolin między
równoległymi grzbietami górskimi,
usytuowanymi poprzecznie do linii brzegowej
długie kręte zatoki od strony morza i równie długie i kręte półwyspy od strony lądu
Irlandia, Zachodnia Francja, Portugalia
DALMATYŃSKI E
powstałe na skutek
zatopienia
długie wyspy równoległe do brzegu
Chorwacja, Kalifornia
Typy wybrzeży morskich Nazwa typu
wybrzeża Geneza Charakterystyk a
Przykładowe miejsca
występowania dolin górskich
leżących
równolegle do wybrzeża
KLIFOWE
utworzone w wyniku niszczenia wysokiego brzegu przez fale morskie (abrazja)
wysokie strome brzegi nazywane klifami,
podcinane przez fale tworzące nisze abrazyjne u podstawy brzegu i usypujące platformy
abrazyjne w dnie morza
równolegle do brzegu
Normandia, Wielka Brytania, południowe
wybrzeże Bałtyku na Wolinie
i w okolicach Trzęsacza,
Rozewia i Pucka
Polecenie 2
Wymień znane ci typy wybrzeży spotykane na polskim brzegu Bałtyku. Wyjaśnij, co je łączy, a czym się różnią.
Ciekawostka
Działalność człowieka może znacząco przeobrażać niewielkie fragmenty wybrzeży. Ludzie, budując porty, falochrony, zapory i inne budowle, zmieniają charakter wybrzeży.
Podsumowanie
Falujące wody mórz i oceanów niszczą brzegi,
transportują materiał skalny i akumulują go w nowych miejscach..
W zależności od ukształtowania dna morza i brzegów lądu, procesów geologicznych, prądów morskich
i obecności niektórych organizmów wyróżniamy wiele typów wybrzeży.
Zobacz także
Zapoznaj się z następującymi hasłami ze słowniczka:
o abrazja
o akumulacja
o delta
o erozja
o erozja boczna o erozja wgłębna o erozja wsteczna
o estuarium
o izostazja
o klif
o meander
o starorzecze o ujście rzeczne o ujście lejkowate
o źródło
Słowniczek
Abrazja proces niszczenia brzegów przez falującą wodę
izostazja proces zachodzący na granicy litosfery i astenosfery (płynnej warstwy podścielającej twardą litosferę), polegający na grawitacyjnej stabilizacji górotworu; astenosfera jest plastyczna i jeśli zostanie obciążona na przykład pokrywą lądolodu lub dużą masą skał litosfery, ugnie się grawitacyjnie pod ich ciężarem; odwrotnie dzieje się podczas zmniejszania się ciężaru górotworu na przykład podczas jego erozji albo po stopnieniu lądolodu; takie zjawisko zachodzi obecnie w Skandynawii, która po niedawnym ustąpieniu lądolodu podnosi się
klif wysoka, stroma, czasem nawet pionowa ściana brzegu morskiego, ukształtowana w wyniku abrazji
