nr nr 87 87

Pełen tekst

(1)nr. 87. Polskie rolnictwo i gospodarstwa rolne w pierwszej i drugiej dekadzie XXI wieku (2). 2013. Wojciech Józwiak.

(2) Polskie rolnictwo i gospodarstwa rolne w pierwszej i drugiej dekadzie XXI wieku (2).

(3)

(4) Polskie rolnictwo i gospodarstwa rolne w pierwszej i drugiej dekadzie XXI wieku (2) Autor: prof. dr hab. Wojciech Józwiak. 2013.

(5) Prac zrealizowano w ramach tematu: Konkurencyjno obecna i w perspektywie rednioterminowej polskich gospodarstw rolnych i produktów rolniczych, w zadaniu: Moliwoci rozwojowe rónych grup gospodarstw rolnych i ich zdolnoci konkurencyjne w perspektywie rednioterminowej. Publikacja zawiera poprawion i uzupenion wersj projekcji zmian sytuacji ekonomicznej krajowego rolnictwa, gospodarstw i ludnoci rolniczej w perspektywie 2020 roku, sporzdzon na podstawie analizy zmian sytuacji ekonomicznej i strukturalnej obejmujcej lata 1990-2010.. Recenzent prof. dr hab. Eugeniusz Niedzielski. Opracowanie komputerowe Zofia Mirkowska. Korekta Joanna Gozdera. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-414-0. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) SPIS TRECI CEL, UWAGI METODYCZNE I ZAKRES OPRACOWANIA ......................... 7 I. WARUNKI PRODUKCJI, ROLNICTWO I GOSPODARSTWA ROLNE W LATACH 1989-2003 ................................................................................... 9 II. SYTUACJA ROLNICTWA I GOSPODARSTW ROLNYCH W LATACH 2004-2010........................................................................................................ 13 II.1. Ogólna charakterystyka warunków gospodarowania.......................... 13 II.2. Waniejsze zjawiska oraz trendy w zasobach ziemi, nakadach pracy i organizacji produkcji rolniczej ....................................................... 17 II.3. Zmiany wyników ekonomicznych i czynniki, które je warunkoway ....................................................................................... 26 II.3.1. Warto dodana brutto liczona w cenach bazowych..................... 26 II.3.2. Dochody przedsibiorców rolnych................................................ 32 II.4. Sytuacja gospodarstw rolnych ............................................................. 34 II.4.1. Gospodarstwa rolne wyróniajce si zdolnoci konkurencyjn 34 II.4.2. Innowacyjno gospodarstw.......................................................... 43 II.4.3. Gospodarstwa w grupach producenckich ...................................... 47 II.4.4. Gospodarstwa samowystarczalne i maotowarowe ....................... 53 II.4.5. Gospodarstwa na obszarach o niekorzystnych warunkach (ONW)............................................................................................ 58 II.4.6. Gospodarstwa na obszarach objtych Europejsk Sieci Ekologiczn Natura 2000 ............................................................. 64 III. PROJEKCJA EFEKTÓW EKONOMICZNYCH ROLNICTWA NA 2014 ROK I WIZJA SYTUACJI EKONOMICZNEJ ROLNICTWA, GOSPODARSTW ROLNYCH ORAZ LUDNOCI ROLNICZEJ W 2020 ROKU .............................................................................................. 67 III.1. Projekcja wartoci dodanej brutto na 2014 rok.................................. 67 III.1.1. Projekcja wstpna........................................................................ 67 III.1.2. Korekta projekcji wstpnej o koszty realizacji zasady wzajemnej zgodnoci ................................................................... 69 III.2. Czynniki ksztatujce sytuacj ekonomiczn gospodarstw rolnych i ludnoci rolniczej w latach 2014-2020 ........................................... 72 III.2.1. Zmiany poziomu i relacji cen..................................................... 73 III.2.2. Zmiana wspólnej polityki rolnej ................................................ 76 III.2.3. Zakaz importu pasz GMO .......................................................... 77 III.2.4. Likwidacja limitów mlecznych (kwot produkcji mleka) ........... 79 .

(7) III.2.5. Zniesienie kwot cukrowych ....................................................... 79 III.2.6. Zmiana systemu ubezpiecze spoecznych rolników indywidualnych i czonków ich rodzin pracujcych w posiadanym gospodarstwie rolnym....................................... 80 III.2.7. Zmiana sposobu opodatkowania gospodarstw rolnych ............. 81 III.2.8. Przeciwdziaanie niekorzystnym skutkom zmian klimatu......... 84 III.2.8.1 Nawadnianie upraw............................................................. 84 III.2.8.2. Sekwestracja dwutlenku wgla w glebie ........................... 86 III.3. Wizja sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych na 2020 rok ...... 88 IV. PODSUMOWANIE ...................................................................................... 91 Literatura ............................................................................................................. 94 ANEKS I ................................................................................................... 101 Opis metody projekcji wartoci dodanej brutto rolnictwa krajowego na 2014 rok........................................................................................ 101 ANEKS II .................................................................................................. 105 Opis metody liczenia kosztów realizacji zasady wzajemnej zgodnoci.......................................................................................... 105. . .

(8) CEL, UWAGI METODYCZNE I ZAKRES OPRACOWANIA Celem analiz prezentowanych w tej niewielkiej ksice jest ustalenie zmian sytuacji ekonomicznej, jakie nastpiy w krajowym rolnictwie i w waniejszych grupach gospodarstw rolnych w latach 2004-2010 w porównaniu z latami poprzednimi i sporzdzenie projekcji zmian tej sytuacji w perspektywie rednioterminowej (na 2014 rok) na podstawie wyników bada wasnych i informacji zaczerpnitych ze statystyk, a take wizji tej sytuacji w perspektywie 2020 roku na podstawie literatury tematu. Analiza sytuacji rolnictwa krajowego i gospodarstw rolnych wybranych grup w pierwszej dekadzie biecego wieku wymagaa odwoania si do zjawisk i procesów wystpujcych wczeniej. Ograniczono ten okres wychodzc z zaoenia, e wydarzenia zachodzce w latach 1989 i 1990 byy wystarczajco wan cezur, by pomin okres wczeniejszy. W kolejnych latach warunki gospodarowania rolnictwa polskiego ulegy bowiem gbokim i rozlegym przeobraeniom w zwizku ze zmian systemu gospodarczego nakazowo-rozdzielczego na rynkowy. Kolejna zmiana warunków gospodarowania o zblionym zasigu i nasileniu bya powizana z przygotowaniem do akcesji, a nastpnie z objciem polskich gospodarstw wspóln polityk roln. Obu tym zagadnieniom powicono dwa odrbne rozdziay, z tym jednak, e to co zdarzyo si w polskim rolnictwie w 2004 roku i w szeciu latach nastpnych potraktowano szerzej. Opisano w tej czci ksiki waniejsze zjawiska oraz procesy i uzyskane efekty ekonomiczne ze wskazaniem czynników, które wywary na nie wpyw. Analizie poddano take sytuacj waniejszych grup gospodarstw rolnych. Pierwsza cz trzeciego rozdziau zawiera projekcj sytuacji ekonomicznej krajowego rolnictwa na 2014 rok, a wic pierwszy rok nowej perspektywy finansowej w Unii Europejskiej. Cz druga tego rozdziau zawiera charakterystyk zjawisk pozwalajcych sformuowa wnioski dotyczce sytuacji gospodarczej rolnictwa jako caoci i grup gospodarstw rolnych w 2020 roku, czyli wyraajc si innymi sowy – wizji tej sytuacji. W tej ocenie wzito pod uwag: skutki ewentualnych zmian: cen produktów rolnych i rodków produkcji dla rolnictwa, stawek ubezpieczenia emerytalno-rentowego dla osób pracujcych w posiadanych gospodarstwach rolnych i opodatkowania gospodarstw rolnych podatkiem dochodowym oraz kwot dopat, moliwoci agodzenia efektów zmian klimatu, a take skutki: likwidacji limitów mlecznych i kwot cukrowych, oraz ewentualnego nieprzeduenia moratorium na import komponentów paszowych wytworzonych z surowca zmodyfikowanego z wykorzystaniem metod inynierii genetycznej (w skrócie – pasz GMO).. 7 .

(9) W ocenach sytuacji ekonomicznej rolnictwa i gospodarstw rolnych wykorzystano gównie kategori wartoci dodanej brutto. Powikszona o dopaty bezporednie jest ona ródem dochodów rodzin wacicieli gospodarstw rolnych i rodków na opat: pracy najemnej, dzierawy ziemi, odsetek od kredytów, podatków, napraw, remontów, a take na odtworzenie zuytych w procesie produkcji rodków trwaych itd. Definicje poj (wizja, zasada wzajemnej zgodnoci, itd.) oraz charakterystyk metod ustalenia danych wykorzystanych w sporzdzonych ocenach (metoda projekcji sytuacji ekonomicznej rolnictwa w perspektywie rednioterminowej, koszty realizacji zasady wzajemnej zgodnoci itd.) podano natomiast w rozdziaach, w których znalazy one zastosowanie. I jeszcze jeden komentarz, który nawizuje do oporu czci ekonomistów co do formuowania ocen wychodzcych poza granice obserwowanych zaszoci. Autor tej ksiki wyznaje pogld, e w coraz bardziej komplikujcym si wiecie wspóczesnym i przy szybko zachodzcych zmianach warunków gospodarowania bdem jest ocenianie przyszej sytuacji brany gospodarczej i gospodarujcych podmiotów tylko przez pryzmat obserwowanej rzeczywistoci. W analizowanej perspektywie mog bowiem pojawi si nowe i zarazem wakie czynniki, które te zaczn ksztatowa t przyszo. Nie jest to pogld nowy. Znany i ceniony autor A. Toeffler1 pisa bowiem, e „Ogólne wyobraenie o tym, co moe nastpi jest lepsze ni adne”, a inny znany futurolog J. Randers2 wyrazi opini, e studiowanie wydarze , które mog zaistnie w przyszoci i ocena ich skutków suy nie tylko zaspokajaniu czczej ciekawoci, ale take celom praktycznym. Podsumowanie ko czce ksik nie ogranicza si do oceny sytuacji ekonomicznej rolnictwa krajowego i waniejszych grup gospodarstw rolnych w latach 2004-2010 na tle lat poprzednich, ale dotyczy równie ekonomicznych skutków tego, co moe si zdarzy w 2014 roku, by na tej podstawie oraz na podstawie innych danych móc sformuowa wnioski dotyczce 2020 roku. 1 2. A. Toeffler: Szok przyszoci , Wyd. Zysk i S-ka, Pozna 2000, str. 455. J. Randers: A Global Forecast for the Next Forty Years, 2052, A Report to the Club of Rome Commemorating to the 40th Anniversary of the Limits to Growth, Chelsea Green Publishing, USA, 2012 (cytowanie za J. Auleytnerem: Rok 2052. Globalna prognoza rozwoju wiata, Biuletyn PTE, wydanie specjalne pt. „Paradoksy futurologii roku 2050”, nr 2(61), kwiecie 2013 r.). J. Randers by wspóautorem szeroko komentowanego dziea futurologicznego z 1972 roku pt. The Limits to Growth , a take wspóautorem aktualizacji tamtej ksiki, która ukazaa si równie w Polsce pt. Przekraczanie granic. Globalne zaamanie czy bezpieczna przyszo ; Biblioteka Dialogu, Centrum Uniwersalizmu Uniwersytetu Warszawskiego i Polskie Towarzystwo Wspópracy z Klubem Rzymskim, Warszawa 1995.. 8 .

(10) I. WARUNKI PRODUKCJI, ROLNICTWO I GOSPODARSTWA ROLNE W LATACH 1989-2003 . Polskie rolnictwo miao przed 1989 rokiem swoj wyra n specyfik na tle wikszoci innych krajów europejskich. Wyraaa si ona gównie przeludnieniem agrarnym oraz duym odsetkiem niewielkich gospodarstw, z których znaczca cz nie produkowaa na rynek lub w których produkcja rynkowa miaa znaczenie poboczne. Gospodarstwa te nie byy jedynym ródem dochodów dla rodzin ich posiadaczy. Czerpali oni bowiem dochody take z innych. róde, gównie z pracy zarobkowej poza posiadanym gospodarstwem. Zmiana ustroju spoeczno-gospodarczego na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku zburzya ten schemat. Zmiany ekonomicznych warunków gospodarowania w rolnictwie spowodowane wprowadzeniem gospodarki rynkowej zaczy obowizywa w sierpniu 1989 roku. Pocztkowo polegao to na uwolnieniu cen produktów rolniczych od urzdowej regulacji, otwarciu krajowego rynku rolno-ywnociowego na konkurencj zagraniczn i likwidacji wikszoci dotacji budetowych do rolnictwa i produktów ywnociowych. Do tego w 1990 roku doszo zniesienie urzdowego ustalania stóp procentowych kredytów rolnych i nasilenie si zjawiska bezrobocia wród osób z rodzin rolniczych pracujcych poza swoim gospodarstwem rolnym. W efekcie w 1990 roku tempo przyrostu cen produktów rolniczych byo mniej wicej o poow mniejsze ni li cen rodków produkcji nabywanych przez gospodarstwa i nastpi ponad 2,5-krotny wzrost kosztów obsugi kredytów. Malay gównie dochody gospodarstw wikszych, a wic towarowych. Rosnce jawne i utajone bezrobocie wród ludnoci rolniczej dotkno natomiast posiadaczy mniejszych gospodarstw rolnych. Zaistniaa sytuacja spowodowaa korekt krajowej polityki rolnej, która polegaa na ograniczeniu importu produktów rolno-ywnociowych, a to w poczeniu z rosncym popytem krajowym na produkty ywnociowe, wywoanym oywieniem w pozarolniczych dziaach gospodarki, wywaro korzystny wpyw na dochody rolnicze. W efekcie w latach 1995 i 1996 dochody te, liczone netto i przeliczone na osob penozatrudnion, byy odpowiednio o 31 i 34% mniejsze od redniego krajowego poziomu wynagrodzenia netto. Trzeba jednak podkreli, e w latach 1990 i 1991 rónica ta bya wiksza odpowiednio o 20 i 18 punktów procentowych. Mimo poprawy, ekonomiczne warunki gospodarowania w rolnictwie nadal byy wic mao korzystne w poowie ostatniej dekady ubiegego wieku. W efekcie liczba indywidualnych gospodarstw rolnych zmalaa w latach 1988-1996 o 126 tysicy, a wic ubytek postpowa w rednim rocznym tempie 9 .

(11) 0,7%. Zmniejszaa si liczba gospodarstw z uytkami rolnymi o powierzchni 2-15 ha. Przyczyny byy nastpujce: niewielka skala produkcji, zwizane z tym skromne moliwoci samofinansowania, przestarzae sposoby prowadzenia produkcji, a take trudnoci wynikajce z niedostatku umiejtnoci zarzdczych i marketingowych. Przez kilkadziesit poprzednich lat funkcjonowanie rynku regulowao pa stwo, a wówczas nagle okazao si, e nie kady wytworzony produkt znajduje nabywc. Ci natomiast producenci rolni, którzy potrafili reagowa na sygnay pynce z rynku, nie byli w stanie reorganizowa swych gospodarstw, poniewa kredyty byy dla nich zbyt drogie. Pojawiy si poza tym gospodarstwa due typu kapitalistycznego, poniewa zniesione zostay obowizujce dotd ograniczenia prawne, m.in. okoo 2,8 tys. gospodarstw wielkoobszarowych bdcych w posiadaniu osób fizycznych. Powstaway one gównie z majtku likwidowanych gospodarstw pa stwowych i bankrutujcych gospodarstw spódzielczych. W zwizku z tym udzia uytków rolnych w gospodarstwach obu tych ostatnich form wasnoci zmala z okoo 24% zasobu krajowego ziemi w 1990 roku do 7,4% w 1996 roku. Cz zwalnianej w toku przemian ustrojowych ziemi zostaa przejta przez funkcjonujce gospodarstwa rolne osób fizycznych, co spowodowao, e udzia tych z powierzchni 15-50 ha wzrós o okoo 25%. Bya to zapowied. korzystnych przemian zachodzcych w ramach wasnoci prywatnej w rolnictwie. Wzrosa nadto o okoo 11% liczba gospodarstw najmniejszych (o powierzchni 1-2 ha uytków rolnych), których posiadacze i ich rodziny czerpali dochody z co najmniej dwóch róde. Posiadanie takiego gospodarstwa byo traktowane jako gwarant minimalnego poziomu egzystencji w okresach, kiedy dochody spoza gospodarstwa malay lub ko czyy si. Poprawa efektywnoci produkcji rolniczej, zmiany diety konsumentów ywnoci i ograniczenie marnotrawstwa podów rolnych w gospodarstwach rolnych, przetwórstwie i handlu spowodoway, e w drugiej poowie lat dziewidziesitych ubiegego wieku powstaa sytuacja nadmiaru wikszoci dóbr wytwarzanych przez rolnictwo krajowe. Mimo korekty polityki rolnej zachcajcej do eksportu produktów rolno-ywnociowych, nadal niekorzystne byy relacje tempa przyrostu cen produktów rolniczych i cen rodków produkcji stosowanych w rolnictwie. Zaamanie koniunktury nie byo tak raptowne i gbokie jak w 1990 roku, ale trwao duej. Informuje o tym wska nik noyc cen, który w 1996 roku obniy si o okoo 6 punktów procentowych w porównaniu z sytuacj z roku poprzedniego, a skumulowany by w 2003 roku w stosunku do 1995 roku (rok 1995=100) mniejszy o okoo 25 punktów. Nie dziwi wic trwanie procesów dostrzeonych w poprzednich latach. Liczba gospodarstw rolnych bya w 2003 roku mniejsza o okoo 193 tysice ni 10 .

(12) w 1996 roku, a to wskazuje e rednioroczne tempo ubytku byo nawet wiksze ni w latach wczeniejszych, bo wynioso okoo 1%. Wzrosa te liczba gospodarstw bez produkcji rolniczej (nieaktywnych) do tego stopnia, e ich udzia w ogólnej liczbie gospodarstw wynosi okoo 17%, a zatem by wikszy o okoo 11 punktów procentowych ni w 1996 roku. W latach 1996-2003 postpowa ubytek gospodarstw o powierzchni 2-20 ha uytków rolnych, a wic nawet wikszych obszarowo ni w latach poprzednich, ale dodatnio wyróniay si wród nich gospodarstwa specjalizujce si w uprawach ogrodniczych i trwaych. Cechowaa je aktywno inwestycyjna i korzystanie z kredytów, a to umoliwiao wzrost dochodów i w konsekwencji powikszanie oraz modernizacj majtku. Powszechny spis rolny wykaza, e w 2002 roku udzia gospodarstw o powierzchni 2-20 ha uytków rolnych wyniós 67-68% ogólnej liczby gospodarstw rolnych i dysponoway one okoo 54% cznej powierzchni uytków rolnych w kraju. Tak jak w latach poprzednich rosa liczba gospodarstw, w tym przypadku jednak o powierzchni 20 i wicej ha uytków rolnych. Ich udzia w 2002 roku wyniós okoo 6% cznej liczby gospodarstw rolnych, a w ich dyspozycji znajdowao si okoo 42% krajowej powierzchni uytków rolnych. Wród tej grupy wyróniay si dwie podgrupy. Pierwsza, to te z powierzchni 20-200 ha i przewag wasnoci rodzinnej. Dua skala produkcji pozwalaa im osiga znaczce efekty ekonomiczne, a poza tym korzystay one z kredytów preferencyjnych oprocentowanych poniej stawek rynkowych, które byy dostpne w latach 1994-1998. Umoliwiao to inwestowanie w prowadzon dziaalno gospodarcz w stopniu, który pozwala unowoczenia sposoby prowadzenia produkcji, by móc sprosta rosncym wymogom rynku. Dziki temu jako jedyne zwikszyy one swój udzia w krajowej produkcji rolniczej. Wzrós on o 10,5 punktu procentowego, z okoo 19% w 1996 roku do okoo 29% w 2002 roku. Podgrup gospodarstw o powierzchni 20-200 ha charakteryzowao ponadto najlepsze wyposaenie w infrastruktur techniczn, i to zarówno t, która uatwiaa produkcj i podnosia standard ycia rodzin posiadaczy (np. dostp do wodocigu sieciowego), jak i t, która ograniczaa bd eliminowaa negatywne skutki funkcjonowania gospodarstw dla rodowiska (np. usuwanie mieci na zorganizowane wysypiska). Na tym tle sytuacja gospodarstw z powierzchni 200 i wicej ha, w wikszoci z pracownikami najemnymi przedstawiaa si nieco inaczej. Obniy si o 1-2 punkty procentowe ich udzia w wartoci krajowej produkcji rolniczej, a ich zbiorowo zmniejszya si o okoo 9%. W ujciu rednim gospodarstwa tej podgrupy utrzymay jednak rozszerzon reprodukcj majtku trwaego, ale poziom reprodukcji by znaczco mniejszy ni w poprzednio analizowanych latach. 11 .

(13) Wzrosa ponadto liczba gospodarstw dysponujcych powierzchni 1-2 ha uytków rolnych. Prowadzenie produkcji w takich gospodarstwach pozwalao uzupenia dochody posiadaczy i ich rodzin czerpane spoza gospodarstwa, ale nie by to cel jedyny. Osoby z takich rodzin podejmoway prac poza gospodarstwem (w czci – w tak zwanej szarej strefie) lub uruchamiay bd rozwijay pozarolnicz dziaalno gospodarcz bez koniecznoci rezygnacji z prawa do korzystnego opodatkowania i ubezpieczenia spoecznego, z którego korzystaj osoby fizyczne bdce posiadaczami gospodarstw rolnych i czonkowie ich rodzin. Znaczenie gospodarcze tych najmniejszych obszarowo gospodarstw byo jednak niewielkie. Ich udzia wynosi w 2002 roku co prawda a okoo 26% ogólnej liczby gospodarstw, ale w ich posiadaniu znajdowao si tylko okoo 5% krajowego obszaru uytków rolnych.. 12 .

(14) II. SYTUACJA ROLNICTWA I GOSPODARSTW ROLNYCH W LATACH 2004-2010 II.1. Ogólna charakterystyka warunków gospodarowania . W latach poprzedzajcych akcesj zacza by dostrzegana zmiana warunków gospodarowania. Zaczy wtedy obowizywa wspófinansowane przez Uni Europejsk programy PHARE i SAPARD3, które dostarczyy pozakrajowych rodków na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich i byy realizowane do ko ca 2006 r. Kwota rodków wydatkowanych tylko w ramach programu SAPARD wynosia rednio rocznie okoo 276 mln z w przeliczeniu na ceny z 2002 r. rodki te suyy rozwojowi i mimo stosunkowo niewielkich kwot (równowarto mniej wicej 10% kwot wydatkowanych na inwestycje produkcyjne w rolnictwie) miay due znaczenie w dostosowywaniu si krajowej gospodarki ywnociowej do warunków produkcji, które miay zaistnie po zyskaniu przez Polsk czonkostwa w Unii Europejskiej. Ocena zmian spowodowanych przysz akcesj budzia jednak kontrowersje. Chodzio przede wszystkim o dysproporcje midzy prawami a obowizkami4. Polska jako pa stwo kandydujce musiaa przyj na siebie z dniem czonkostwa obowizki wynikajce z acquis communautaire, podczas gdy penia praw miaa obowizywa dopiero po dziesicioletnim okresie przejciowym. Tak dugi okres dysproporcji grozi w opinii wielu osób zdolnociom konkurencyjnym krajowej gospodarki rolno-ywnociowej. W ocenie przewayy jednak korzyci finansowe i to, e Wspólna Polityka Rolna (WPR) miaa zapewni bardziej stabilne warunki dla prowadzenia produkcji. Zyskanie dostpu do rynku Unii Europejskiej byo nie do przecenienia dla polskich producentów ywnoci, poniewa wczeniej rynek ten by chroniony przez systemy celne i pozataryfowe. By to rynek duy, liczcy okoo 0,5 mld konsumentów o zamonoci ponad dwukrotnie wikszej ni w Polsce. Wane byo to, e koszty produkcji i ceny wikszoci towarów spoywczych w rozwinitych gospodarczo krajach dawnej UE-15 byy wiksze ni w Polsce. W tej sytuacji wejcie do Unii umoliwio ujawnienie polskich przewag komparatyw 3. PHARE – Poland and Hungary Assistance for Restructuring of their Economies (dziaania na rzecz restrukturyzacji gospodarki Polski i Wgier) oraz SAPARD Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development, czyli rodki przeznaczone na rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich. 4 W. Józwiak, A. Kowalski, W.A. Wrzaszcz: Oczekiwania, korzyci i zagroenia czonkostwa w Unii Europejskiej dla polskiego rolnictwa, IERiG

(15) -PIB, maszynopis, Warszawa, 18.04.2013. 13 .

(16) nych i spowodowao, e rozwój eksportu z Polski by znacznie szybszy ni si spodziewano, a zagroenie importem byo mniejsze [Urban 2010]. Stworzyo to dodatkowe moliwoci rozwoju polskiego sektora ywnociowego, tym bardziej e stan dostosowa przemysu spoywczego do integracji by wikszy ni oczekiwano wczeniej. Stosunkowo dobry stan przemysu spoywczego w pierwszych latach czonkostwa by w czci rezultatem wsparcia procesów transformacji rodkami budetu pa stwa polskiego w poowie lat dziewidziesitych XX wieku, a w czci rodkami unijnymi, które zostay udostpnione w latach poprzedzajcych wejcie Polski do Unii Europejskiej w formie wczeniej wspomnianych programów PHARE i SAPARD. W wyniku przeksztacania i modernizacji przemysu spoywczego nastpio jego: wczenie w procesy globalizacji, wyprzedzajce wprowadzenie systemów regulacji gównych rynków rolnych (zblionych do unijnych) i stopniowe dostosowywanie do standardów unijnych, gównie dotyczcych jakoci ywnoci. Wprawdzie stopie integracji pionowej produkcji rolnej z przetwórstwem by wci niewielki, cho stale rosncy, ale wymagania stawiane przez producentów ywnoci prowadziy do zmiany struktur produkcyjnych rolnictwa przy do stabilnej strukturze agrarnej. Zgodnie z oczekiwaniami w 2004 roku zarówno gospodarka ywnociowa, jak i obszary wiejskie, zostay objte unijnym systemem wsparcia, który mia trwa do 2006 roku. W odniesieniu do rolnictwa zoyy si na to: patnoci dla gospodarstw uzalenione od powierzchni uytków rolnych, Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich i Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnociowego oraz rozwój obszarów wiejskich”. czna kwota rodków przeznaczona na te cele wyniosa 20,6 mld z. Byy to wic rodki (liczone w cenach staych i na 1 rok) wielokrotnie wiksze ni te wydatkowane w ramach SAPARD. Ich przeznaczeniem byo wspieranie poczyna sucych poprawie konkurencyjnoci gospodarki ywnociowej i zrównowaonego rozwoju rolnictwa oraz obszarów wiejskich. W 2007 roku zacz obowizywa nowy program rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, na który skaday si: poprawa konkurencyjnoci rolnictwa i lenictwa, rodowiska naturalnego i obszarów wiejskich, jakoci ycia na tych obszarach, a take rónicowanie gospodarki wiejskiej oraz wspieranie inicjatyw lokalnych. Program ten, obowizujcy do 2013 roku, przyniós kolejny powany wzrost iloci rodków wspomagajcych podane przemiany w rolnictwie, lenictwie i na obszarach wiejskich. By on jednak ukierunkowany w mniejszym stopniu na modernizacj rozwoju gospodarki ywnociowej, a zwaszcza na 14 .

(17) wspieranie modernizacji gospodarstw rolnych, ni programy realizowane w latach 2004-2006. Objcie wspóln polityk roln polskiego rolnictwa przynioso znaczcy wzrost subwencji (dopat) powikszajcych dochody gospodarstw rolnych. Subwencje te liczone w cenach staych (z 2003 roku) wynosiy rednio rocznie w latach 1998-2003 okoo 807 mln z, by w 2004 roku wzrosn do kwoty 6 792 mln z, a wic okoo omiokrotnie, a w nastpnych latach kwoty subwencji nadal rosy (tabela 1). Tabela 1 Dopaty (subsydia) bdce elementem skadowym dochodów krajowych gospodarstw rolnych w latach 1998-2010 Lata. Kwoty w cenach biecych (mln z). 1998. 810. 1999. 759. 2000. 859. 2001. 861. 2002. 928. 2003. 802. 2004. 7 726. 2005. 8 527. 2006. 11 377. 2007. 12 404. 2008. 12 723. 2009. 16 413. 2010. 17 218. 2011. 19 321. ródo: Rachunki ekonomiczne dla rolnictwa (RER).. Jeli wic udzia subwencji w dochodach przedsibiorców rolnych5 (dochody rolnicze gospodarstw osób fizycznych i zyski przedsibiorstw rolnych) wynosi blisko 4% w 2003 roku, to rok pó niej udzia ten wyniós okoo 21%, by w 2010 roku osign poziom okoo 38%. Udzia subwencji w dochodach przedsibiorców rolnych byby wikszy, gdyby nie korzystne relacje cen pro 5. Dochody liczone wedug metodyki FADN. 15. .

(18) duktów rolniczych do cen rodków produkcji nabywanych przez producentów rolnych (tabela 2). Tabela 2 Wska niki „noyc cen” w latach 2004-2010 (rok poprzedni=100) Lata Zmiany wielkoci wska ników (%) 2004 102,2 2005 96,0 2006 102,0 2007 107,2 2008 90,1 2009 96,1 2010 110,2 2011 107,3 2012 98,3 Wielko wska nika skumulowanego 108,0 w 2012 roku (rok 2003=100). ródo:(a) Rolnictwo w 2007 r., GUS, Departament Rolnictwa, Warszawa, 2008 r. str. 137 i (b) Rolnictwo w 2011 r., GUS, Departament Rolnictwa, Warszawa, 2012 r. str. 149.. Gospodarstwa rolne otrzymay ponadto w 2004 roku i w latach nastpnych wsparcie polegajce na subsydiowaniu niektórych rodzajów realizowanych inwestycji (tabela 3). Tabela 3 Warto inwestycji w rolnictwie w cenach biecych i rodków unijnych w ich finansowaniu w latach 2004-2009 (ceny biece) Lata 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011. Warto inwestycjia (mln z) 2 155 2 398 2 959 3 555 3 929 3 710 3 716 4 284. Kwoty rodków unijnych (mln z)b 395 1 213 1 755 1 923 1 579 1 674 1 576 1 010. Udzia rodków unijnych (%) 18,3 50,6 59,3 54,1 40,2 45,1 27,2 23,6. . . 2012 1 851 dane zaczerpnite z Roczników Statystycznych GUS b wsparcie tylko w ramach funduszy unijnych. ródo: Obliczenia wasne sporz dzone na podstawie danych liczbowych zaczerpniĊtych z Roczników Statystycznych GUS i ustale A. Kagana dotycz cych wsparcia inwestycji w ramach funduszy unijnych, sporz dzone na podstawie danych ARMiR oraz MRiRW. a. 16 .

(19) rodki te, w poczeniu z zasobami wasnymi gospodarstw i kredytami, byy przeznaczane na modernizacj majtku gospodarstw, popraw warunków bezpiecze stwa pracy i ochron rodowiska. To ostatnie znajdowao wyraz w nabywaniu opryskiwaczy, pozwalajcych zmniejsza zuycie chemicznych rodków ochrony i wody oraz kombajnów zboowych i rozsiewaczy nawozów z urzdzeniami umoliwiajcymi stosowanie precyzyjnie okrelonych dawek nawozów mineralnych (ograniczanie marnotrawstwa nawozów poczone z ograniczeniem wpywu prowadzonej produkcji rolniczej na rodowisko). W latach 2000-2004 warto inwestycji w polskim rolnictwie, liczona w cenach biecych, utrzymywaa si na poziomie wikszym o 49,4-61% w porównaniu z sytuacj z 1995 roku. Dopiero w 2005 roku zapocztkowany zosta szybki wzrost wartoci inwestycji. W roku tym warto inwestycji wzrosa do poziomu o okoo 77% wikszego ni w 1995 roku, a w 2011 roku warto ta bya wiksza ju o okoo 216%. Due znaczenie w tym wzrocie miay rodki unijne, z których mogli korzysta krajowi producenci rolni. Najkorzystniejszy udzia pod tym wzgldem wystpi si w 2006 roku. W latach nastpnych udzia ten zacz male z dwojakiego powodu. Unijne wsparcie procesów inwestycyjnych przestao rosn, a po 2007 roku zaczo male, i – po drugie – inwestycje zaczy by realizowane z wykorzystaniem rodków wasnych producentów rolnych.. II.2. Waniejsze zjawiska oraz trendy w zasobach ziemi, nakadach pracy i organizacji produkcji rolniczej W 2004 roku i w latach nastpnych trway zmiany: zasobów uytkowanej rolniczo ziemi, nakadów pracy, organizacji produkcji i poziomu nakadów materiaowych. Zaobserwowano take dokonujcy si postp. W czci bya to kontynuacja dotychczasowych trendów (niekiedy o nieco zmienionym nasileniu), w czci za zmiana ich kierunków spowodowana nowymi okolicznociami. Tabela 4 Zatrudnienie i powierzchnia uytków rolnych w polskim rolnictwie w latach 1995-2012 Wyszczególnienie. 1995-1999. rednio w latach: 2000-2004 2005-2009. 2010 2011 Zatrudnienie w osobach 2 397 2 279 1 994 1 994 . penozatrudnionycha (tys.) Powierzchnia uytków 17 888 16 999 16 052 15 503 15 442 rolnych (tys. ha) a nie podano liczb odnoszcych si do zatrudnienia w latach 1995-1999 z uwagi na odmienny sposób jego liczenia.. ródo: Ustalenia wasne sporz dzone na podstawie Rachunków Ekonomicznych dla Rolnictwa (RER) i roczników statystycznych GUS.. 17 .

(20) Zmiany powierzchni uytków rolnych mona analizowa poczynajc od 1995 roku, poniewa od owej daty obowizuje jednolita ich definicja (tabela 4). rednia roczna powierzchnia uytków rolnych wynosia 17 888 tys. ha w picioleciu 1995-1999, w nastpnym bya mniejsza o 5%, a w picioleciu 2005-2009 ju o nieco ponad 10%. Dalszy spadek odnotowano te w latach 2010 i 2011. Na tej podstawie mona wnioskowa, e objcie polskiego rolnictwa wspóln polityk roln nie wywaro wikszego wpywu na charakteryzowany trend. Hipotetycznie mona sformuowa opini, e rolnicy rezygnowali z prowadzenia produkcji rolniczej na gruntach charakteryzujcych si niekorzystnymi warunkami przyrodniczymi (w czci miao to zwizek ze skutkami zmian klimatu) i rozdrobnieniem pól, które utrudniao prac i podnosio koszty produkcji. Ta druga przyczyna nabieraa znaczenia z powodu postpujcej mechanizacji pracy. Cz uytków rolnych bya przeznaczana na cele nierolnicze. Istotnym elementem skadowym nakadów jest praca. W latach 20006 -2004 w rolnictwie pracowao rednio rocznie 2 397 tys. osób w przeliczeniu na penozatrudnionych7, obejmujcych cznie pracujcych we wasnym gospodarstwie i pracowników najemnych (tabela 4). W nastpnym picioleciu rednie roczne zatrudnienie ulegao zmniejszeniu o 118 tysicy osób (o 4,9%), a dalsze ograniczenie poziomu nakadów pracy odnotowano w latach 2010 i 2011. Wród przyczyn tego zjawiska mona wymieni: zmniejszenie liczby gospodarstw, ograniczenie powierzchni uytków rolnych i pogowia zwierzt, zmiany w strukturze zasiewów oraz strukturze stad zwierzt, substytucj pracy kapitaem itd. Tendencj spadkow liczby osób zatrudnionych w krajowych gospodarstwach rolnych bdcych w posiadaniu osób fizycznych wskazan wyej potwierdzaj liczby ustalone na podstawie powszechnych spisów rolnych z lat 2002 i 20108. czne zatrudnienie uytkowników gospodarstw rolnych i czonków ich rodzin w przeliczeniu na osoby penozatrudnione (AWU) ulego w tym czasie zmniejszeniu o 12,6%. W 2010 roku byo ono take mniejsze o 8,2% w przeliczeniu na jednostk powierzchni uytków rolnych. Na spadek liczby osób zatrudnionych wywierao zatem wpyw nie tylko ograniczenie powierzchni uytków rolnych, ale take inne czynniki. 6. Podane liczby zostay zaczerpnite z rachunków RER. Dane wczeniejsze liczone byy wedug innej metody i dlatego nie mogy by uyte w tej analizie. 7 Osoba pracujca rocznie w gospodarstwie rolnym 2120 godzin. 8 A. Kagan: Gospodarstwa z chowem rónych gatunków zwierz t, w opracowaniu zbiorowym pt. Zmiany zachodz ce w gospodarstwach rolnych w latach 2002-2010, Gówny Urzd Statystyczny, Powszechny Spis Rolny 2010, Warszawa, 2013, str. 121. 18 .

(21) Spadkowa tendencja liczby osób penozatrudnionych bya korzystna dla tych, którzy utrzymywali si z prowadzenia produkcji rolniczej przy jednoczesnej zmianie jej wolumenu i wartoci. Oznaczao to bowiem wzrost wydajnoci pracy, bdcy trwa podstaw poprawy dochodów ludnoci rolniczej. Po 2004 roku odnotowano kontynuowanie wieloletniego trendu polegajcego na spadku powierzchni zasiewów mimo okresowych waha . Midzy picioleciami 1990-1994 i 2000-2004 powierzchnia ta zmniejszya si o 13,8%, a wic rednie roczne tempo ubytku wynosio 1,3%. W latach 2005-2009 w stosunku do piciolecia 2000-2004 ubyo co prawda tylko 1,4% powierzchni obsiewanej, czyli tempo ubytku ulego okoo czterokrotnemu ograniczeniu, co mogo by spowodowane subwencjonowaniem gospodarstw w zalenoci od posiadanego obszaru uytków rolnych, na których produkcja bya prowadzona. W kolejnym trzyleciu jednak trend spadkowy nasili si i w rezultacie rednia powierzchnia zasiewów midzy trzyleciem 2010-2012 a picioleciem 2000-2004 zmniejszya si o 8,6%, co wskazuje na rednie roczne tempo ubytku w wysokoci 1,7%. Byo wic ono nawet nieco wiksze ni w okresie przedakcesyjnym. Trudno wskaza jednoznacznie na przyczyny ubytku powierzchni zasiewów po 2004 roku. By moe zostao ono spowodowane dopatami do gruntów, które nie byy obsiewane, a utrzymywane w stanie tzw. gotowoci produkcyjnej. W 2010 r. bowiem istniao okoo 268 tys. gospodarstw bdcych w posiadaniu osób fizycznych, których nie zdoano zaklasyfikowa do okrelonych typów rolniczych, poniewa nie prowadziy produkcji rolniczej. Bya to liczba okoo dziesiciokrotnie wiksza od analogicznej liczby z 2002 roku9. Zaliczanie gospodarstw do typów produkcyjnych w obu tych latach odbywao si przy pomocy nieco innej metody, wic cz tej zmiany moga by spowodowana t wanie przyczyn, ale mogy by przyczyny jeszcze inne (np. wzrost powierzchni sadów). Grupa gospodarstw o niesklasyfikowanym w 2010 r. typie produkcyjnym obejmowaa na ogó te niewielkie obszarowo, ale okoo 4,9 tys. sporód nich dysponowao uytkami rolnymi o powierzchni 10-30 ha, a 1,5 tys. 30 ha i wicej. Gospodarstwa te, a moe równie nieco mniejsze, mogy wic tylko utrzymywa grunty orne w stanie gotowoci produkcyjnej, aby móc korzysta z dopat bezporednich.. 9. W. Józwiak: Wnioski odnosz ce siĊ do wszystkich krajowych gospodarstw rolnych, w pracy zbiorowej pt. Zmiany zachodz ce w gospodarstwach rolnych w latach 2002-2010 wykonanej pod kierunkiem W. Józwiaka i W. Zitary, Gówny Urzd Statystyczny, Powszechny Spis Rolny 2010, Warszawa, 2013, str. 196. 19. .

(22) Tabela 5 Powierzchnia zasiewów i sadów w polskim rolnictwie w latach 1990-2012 Wyszczególnienie. rednio w latach (tys. ha) 1995-1999 2000-2004 2005 -2009. 2010-2012 Zasiewy ogóem 13497 12 570 11 632 11 472 10479 w tym: Zboa 8 484 8 747 8 501 8 449 7715 Strczkowe na 238 148 117 123 182 nasiona Ziemniaki 1 749 1 347 902 562 380 Roliny 883 900 828 996 1082 przemysowe Warzywa 275 250 229 212 149 Roliny 1 607 954 826 911 839 pastewne Uprawy 261 225 229 219 280 pozostae Sady 283 266 263 317 393. ródo: Ustalenia wasne sporz dzone na podstawie: (a) tabeli z opracowania W. Józwiaka, W. Michny, Z. Mirkowskiej: Procesy zachodz ce w rolnictwie polskim w latach 1990-2010, projekcja na rok 2013 i po dana wizja rolnictwa w 2020 roku – zagadnienia wybrane, IERiG-PIB, Program Wieloletni 2011-2014, Warszawa 2011, str. 12 i (b) danych liczbowych zaczerpniĊtych z opracowania pt. „Rolnictwo w 2012 r.”, GUS, Departament Rolnictwa, Warszawa, 2013 r., str. 76. 1990-1994. Wikszo powierzchni zasiewów zajmoway zboa. W ich ramach równie nastpoway znaczce przemiany (tabela 6). W latach po akcesji polegay one na kontynuowaniu trendu wystpujcego co najmniej w dwóch poprzednich picioleciach. Charakteryzowa on si zastpowaniem yta uprawianego na nieco lepszych glebach i pszenicy (gównie jarej) na glebach nieco gorszej jakoci upraw zbó paszowych – kukurydzy na ziarno, pszenyta i w mniejszym stopniu owsa i mieszanek zboowych. Gówn przyczyn byo substytuowanie ziemniaków pastewnych paszami treciwymi w chowie trzody chlewnej, rosnca produkcja drobiu rze nego i rosnce zuycie pasz treciwych spowodowane intensyfikacj produkcji mleka. Znaczce zmiany zachodziy take w powierzchni zasiewów rolin przemysowych wyraajce si wzrostem udziau powierzchni uprawy rzepaku. W picioleciu 1990-1994 wyniós on 47,6%, a w nastpnych picioleciach odpowiednio 49,2, 55,2 i 71,5%. Szybko postpowa te wzrost powierzchni uprawy rzepaku w latach 2010-2012. To, co zaszo po akcesji, byo zatem kontynuacj procesu majcego pocztki co najmniej kilkanacie lat wczeniej.. 20 .

(23) Tabela 6 Powierzchnia zasiewów zbó w latach 1990-2009 Rodzaje zbó. 1990-1994. Ogóem 8 484 w tym: Pszenica 2 401

(24) yto 2 257 Jczmie 1 162 Owies i mieszanki 1 917 jare Kukurydza 58 Pszenyto . Inne (proso, . gryka, szarat). ródo: Jak w tabeli 5.. rednio w latach (tys. ha) 1995-1999 2000-2004 2005-2009. 2010-2012. 8 747. 8 501. 8 449. 7715. 2 531 2 340 1 133. 2 419 1 744 1 050. 2 226 1 368 1 186. 2159 1063 1051. 1 976. 1 962. 2 001. .. 77 558. 341 827. 381 1 242. . 1197. 132. 158. 45. .. Zwraca uwag ograniczanie powierzchni upraw intensywnych (wymagajcych duych nakadów pracy i nakadów rodków produkcji na jednostk powierzchni) na gruntach ornych – warzyw, buraków cukrowych i ziemniaków. czna powierzchnia tych upraw bya w picioleciu 1995-1999 mniejsza rednio o 433 tys. ha (o okoo 17%) ni w picioleciu poprzednim, a w dwóch kolejnych picioleciach mniejsza odpowiednio o 565 tys. ha (o okoo 27%) i 425 tys. ha (o okoo 28%). Trend ten utrzyma si take w latach 2010-2012. Zjawisko ograniczania powierzchni upraw intensywnych byo zatem po 2004 r. czci wieloletniego trendu, trwajcego co najmniej od 1990 r., tj. od chwili przywrócenia w naszym kraju gospodarki rynkowej. Jednoczenie po 2004 r. uleg osabieniu trend polegajcy na szybkim ograniczaniu powierzchni uprawy rolin bardziej ekstensywnych (zboa, rzepak, roliny strczkowe, itd.). Nie warto byo rezygnowa z upraw ekstensywnych, bo w poczeniu z dopatami bezporednimi do jednostki powierzchni zaczy one przynosi znaczce dochody nawet w mniej sprzyjajcych warunkach przyrodniczych. Zmiany powierzchni upraw pastewnych na gruntach ornych byy niewtpliwie powizane ze zmianami pogowia zwierzt przeuwajcych i koni. W latach po akcesji powierzchnia ta bya w picioleciu 2005-2009 i w latach 2010-2012 wiksza odpowiednio o 10% i 2% ni w latach 2000-2004. Równie kosztochonna jak uprawy intensywne na gruntach ornych, a w czci przypadków nawet bardziej jest produkcja owoców. Mimo to powierzchnia sadów bya w latach 2005-2009 wiksza o 51-54 tys. ha (o 20-20,5%) w porównaniu do picioleci 1995-1999 i 2000-2004. Udzia dopat w dochodach gospodarstw sadowniczych by niewielki, wic przyczyn tego zjawiska trzeba upatrywa 21 .

(25) w dobrej koniunkturze na owoce, a w czci take w szybkim wzrocie liczby grup i organizacji producenckich, które producentom owoców pozwalay przejmowa cz mary handlowej i dziki temu powiksza uzyskiwane dochody. Istotne zmiany zaszy w pogowiu zwierzt liczonym w sztukach przeliczeniowych (tabela 7). Szybki spadek pogowia obserwowany w picioleciach 1995-1999 i 2000-2004 zosta zahamowany w kolejnym picioleciu, a w latach po akcesji uleg on odwróceniu. Najwikszy udzia w pogowiu zwierzt miao bydo, a trend zmian pogowia zwierzt tego gatunku mia zbliony przebieg jak w caym pogowiu, z tym jednak, e zahamowanie spadku pogowia miao miejsce dopiero w okresie poakcesyjnym i w tym okresie nastpio take odwrócenie trendu. To ostatnie zjawisko nie objo jednak krów mlecznych, lecz pozostae grupy wiekowe i uytkowe byda, w tym zwaszcza bydo rze ne. Wan tego przyczyn byo zrónicowane tempo przyrostu cen. rednie ceny skupu mleka mieciy si w latach 2000-2003 w granicach 0,72-0,78 z za 1 litr, by w 2009 roku osign poziom 0,9 z, tj. o 15-25% wicej, za w latach 2011 i 2012 wzrosn do poziomu 1,2 z za 1 litr, czyli wicej o 54-64% ni w okresie przedakcesyjnym. rednie roczne ceny byda rze nego natomiast wahay si w kilku latach poprzedzajcych akcesj w granicach 2,5-2,9 z/kg, w 2004 roku wyniosy one 3,4 z/kg, a w 2009 r. wzrosy one do 4,5 z za 1 kg, to jest o 55-80% w stosunku do okresu przedakcesyjnego. W latach 2011i 2012 natomiast ceny te wyniosy odpowiednio 5,58-6,40 z/kg, a to oznacza, e byy wiksze ni w okresie przedakcesyjnym o 92- 156%. Tabela 7 Pogowie zwierzt gospodarskich w krajowym rolnictwie w latach 1990-2009 rednie stany w tysicach sztuk przeliczeniowycha w latach: 1990-1994 1995-1999 2000-2004 2005-2009 2010-2012 4613 Krowy i pozostae bydo 6 738 5 642 4 526 4 577 . Pozostae przeuwacze 237 204 195 169 3095 Trzoda chlewna 4 673 4 319 4 062 3 892 . Drób 691 739 1 210 1 745 . Konie 849 575 416 311 . Razem pogowie 13 188 11 479 10 409 10 694 a jedna sztuka przeliczeniowa = 1 LU (livestock unit). Przyjto, e sztuka redniego stanu: byda to 0,8 LU, innych przeuwaczy 0,1 LU, trzody chlewnej 0,23 LU, drobiu 0,0138 LU i koni 1 LU.. ródo: Jak w tabeli 5. Rodzaje zwierzt. Spadek pogowia w caym analizowanym okresie (1990-2009) obj natomiast inne gatunki zwierzt ywione paszami objtociowymi, gównie owce i konie. 22 .

(26) Na drugim miejscu pod wzgldem liczby zwierzt liczonych w sztukach przeliczeniowych znajdowaa si trzoda chlewna. Jej udzia kurczy si w caym analizowanym wieloleciu. Spadek pogowia tego gatunku zwierzt mia charakter niemal liniowy, a tempo spadku wynosio rocznie okoo 0,24 mln sztuk redniego stanu. Istotn przyczyn tego zjawiska bya niewielka krajowa poda dostatecznie duych i jednolitych pod wzgldem jakociowym partii surowca dla przemysowych ubojni zwierzt, brak tzw. wskiej specjalizacji gospodarstw w chowie trzody (produkcja prosit i warchlaków w jednych gospodarstwach, a tucz w innych), ograniczanie pogowia zwierzt w gospodarstwach specjalizujcych si w chowie trzody ze wzgldu na wymóg przestrzegania tzw. reguy azotanowej itd. Wyjtkowa sytuacja panowaa w chowie drobiu. Pogowie zwierzt tej grupy roso bardzo szybko w caym analizowanym okresie, bo w rednim rocznym tempie 4-5%. W pewnym stopniu produkcja ywca drobiowego substytuowaa malejc poda ywca wieprzowego. Wzrost pogowia zwierzt przyczyni si do poprawy poziomu nawoenia gleby nawozami organicznymi. Ich produkcja w picioleciu (2005-2009) w przeliczeniu na jednostk powierzchni uytków rolnych wzrosa bowiem o okoo 11% w relacji do piciolecia poprzedniego, w czci jednak take z powodu ograniczenia powierzchni uytków rolnych. W wyniku tych okolicznoci redni krajowy poziom nawoenia tymi nawozami przekracza poziom minimalny o okoo 10%. rednia liczba nie jest jednak dobrym wska nikiem. Produkcja zwierzca miaa bowiem miejsce w okoo 61% aktywnych produkcyjnie gospodarstwach rolnych o powierzchni co najmniej 1 ha, a to oznacza, e pozostae (okoo 39%) nie dysponoway nawozami organicznymi pochodzenia odzwierzcego. Jedne gospodarstwa miay wic wygórowany poziom nawoenia organicznego, inne za w najlepszym przypadku stosoway jego substytuty (np. przyorywanie odpowiednio spreparowanej somy i nawozów zielonych). Nieznany by jednak udzia tych, w których dawki tych substytutów nie przekraczay minimalnego poziomu nawoenia organicznego. Naley mie na uwadze to, e nawoenie organiczne ma do spenienia kilka wanych funkcji. Poprawia ono yzno gleby, a to oznacza, e jest czynnikiem plonotwórczym, a ponadto ogranicza wahania plonów z roku na rok, zmniejszajc tym samym ryzyko przyrodnicze gospodarowania.

(27) yzna gleba jest poza tym ogromnym magazynem dwutlenku wgla, a to jest nie do przecenienia w warunkach ocieplenia klimatu. Jest ona ponadto miejscem bytowania drobnych krgowców, a take licznych gatunków: owadów, robaków, luzowców, grzybów, bakterii, itd.

(28) yzna gleba przyczynia si zatem do utrzymania biorónorodnoci rodowiska. 23 .

(29) W latach objtych analiz (lata 1990-2009) rosy nakady chemicznych rodków ochrony rolin, nawozów mineralnych, a to oznacza, e postpowa wzrost intensywnoci produkcji rolinnej. Zuycie nawozów mineralnych, np. liczone w kilogramach NPK przeliczonych na 1 ha uytków rolnych byo bowiem w roku gospodarczym 2011/12 wiksze o okoo 34% ni w roku gospodarczym 2001/02. Spado natomiast znaczco zuycie nawozów wapniowych liczonych w CaO w przeliczeniu na tak sam jednostk powierzchni, bo o okoo 64%10. Inaczej przedstawiaa si sytuacja z nakadami nasion i sadzeniaków kwalifikowanych. W przypadku zbó podstawowych (pszenica, yto, jczmie , owies i pszenyto) dopiero w roku gospodarczym 2010/11 zaopatrzenie w nasiona kwalifikowane w przeliczeniu na jednostk powierzchni zasiewów zrównao si z zaopatrzeniem w roku gospodarczym 2003/04. W roku gospodarczym 2011/12 zaopatrzenie to byo ju wiksze od tamtego poziomu o okoo 8%. Cz rolników kupowaa jednak niewielkie iloci nasion kwalifikowanych, by je rozmnaa we wasnym zakresie i w nastpnym roku uy jako nasiona na caej powierzchni, lub okrelonej jej czci. Nie mona wic wykluczy sytuacji, e wartociowe genetycznie nasiona zbó podstawowych byy stosowane na ponad poowie powierzchni zasiewów zbó podstawowych. Kupowane nasiona kwalifikowane stosowali natomiast w peni producenci kukurydzy, rzepaku i buraków cukrowych. Sytuacja zbliona do tej w zboach podstawowych wystpia w przypadku zaopatrzenia rolników w kwalifikowane sadzeniaki ziemniaków. Zmianom zachodzcym w intensywnoci produkcji rolinnej towarzyszy zrónicowany wzrost plonów rolin uprawnych. W latach 2010-2012 w stosunku do lat 2000-2001 plony buraków cukrowych wzrosy o 37,2%, ziemniaków o 25,1%, zbó podstawowych w granicach 14,4-19,2%, strczkowych na nasiona o 11,3% i rzepaku oraz rzepiku o 6,6%. Na przyrost plonów negatywny wpyw wywary niewtpliwie niekorzystne zmiany klimatu. Wzrost czstotliwoci wystpowania posuch w okresach wegetacji rolin spowolni wzrost plonów rolin uprawianych na glebach gorszej jakoci, poniewa zachowuj one wilgo dostpn korzeniom rolin przez okres kilkakrotnie krótszy ni gleby dobrej jakoci. Zrónicowanie tempa przyrostu rednich plonów rolin byo te najprawdopodobniej powizane ze zmian powierzchni ich uprawy. Ograniczanie tej powierzchni oznaczao zazwyczaj rezygnacj z produkcji w mniej korzystnych warunkach i przyczyniao si dodatkowo do wzrostu plonów, podczas gdy powik Szacunki wasne sporzdzone na podstawie opracowania pt. Rolnictwo w 2012 r., GUS, Departament Rolnictwa, Warszawa, 2013 r. str. 127 i 128.. 10. 24 .

(30) szanie powierzchni wizao si z wkraczaniem z upraw na obszary o mniej korzystnych warunkach, a to ograniczao tempo wzrostu rednich plonów krajowych. W produkcji zwierzcej odnotowano wzrost wydajnoci jednostkowej zwierzt. rednie roczne tempo przyrostu wydajnoci mlecznej wynosio okoo 85 litry w przeliczeniu na krow w caym tym okresie, a produkcja ywca wieprzowego w przeliczeniu na sztuk redniego stanu rosa, w rednim rocznym tempie 1,7 kg. Przyczyn tych zjawisk naley upatrywa w postpie genetycznym utrzymywanych zwierzt, poprawie sposobu ich ywienia, poprawie jakoci pasz wasnych i kupowanych, w ograniczeniu strat pasz objtociowych wytwarzanych w gospodarstwach itd. Nie mona ponadto wykluczy hipotezy, e poprawa wydajnoci jednostkowych miaa powizanie ze spadkiem pogowia zwierzt. Likwidowany by chów tradycyjny o maej efektywnoci ponoszonych kosztów. Reasumujc mona stwierdzi, e po 2004 roku: ¾ kontynuowane byy wieloletnie trendy wyraajce si malejcym tempem spadku powierzchni uytków rolnych i powierzchni zasiewów, którym towarzyszy wzrost intensywnoci produkcji rolinnej i plonów rolin uprawnych; ¾ tempo wzrostu plonów byo ograniczane z powodu znaczcego spadku udziau gospodarstw stosujcych nawozy fosforowe i potasowe i tych, które wapnoway gleby; ¾ postpowao trwajce od wielu lat ograniczanie powierzchni uprawy rolin koszto- i pracochonnych: warzyw, buraków cukrowych, ziemniaków; rosa natomiast powierzchnia równie kosztochonnych upraw sadowniczych; ¾ kontynuowana bya trwajca od wielolecia substytucja powierzchni zajtej pod upraw yta i pszenicy powierzchni uprawy zbó paszowych: pszenyta, kukurydzy na ziarno, owsa, mieszanek zboowych jarych i jczmienia; ¾ kontynuowany by proces substytucji (zastpowania) upraw rolin przemysowych innych gatunków upraw rzepaku i rzepiku; ¾ poziom nawoenia organicznego w znaczcej czci gospodarstw nie pokrywa potrzeb, a to ograniczao yzno gleby i nasilanie si waha plonów; ¾ odwrócony zosta wieloletni trend wyraajcy si malejcym tempem spadku pogowia zwierzt na trend wzrostowy, któremu towarzyszy wzrost wydajnoci jednostkowych zwierzt, w caym analizowanym dwudziestoleciu (1990-2009); ¾ ograniczany (tak jak w poprzednich latach) by chów trzody chlewnej, owiec i koni na rzecz rozwoju chowu drobiu rze nego, podczas gdy w chowie byda odnotowano zahamowanie tendencji spadkowej pogowia krów i wzrost liczby pozostaych wiekowych i uytkowych grup byda.. 25 .

(31) II.3. Zmiany wyników ekonomicznych i czynniki, które je warunkoway II.3.1. Warto dodana brutto liczona w cenach bazowych . Warto dodana brutto jest wan miar efektów rolnictwa. Z tego róda pochodz rodki suce: odtwarzaniu majtku i opacie pracy wasnej, obcych czynników produkcji i podatków, a take ewentualnie rodki, które mog by przeznaczone na inne cele. Warto dodana liczona w cenach bazowych jest rónic przychodów z rolnictwa i kosztów zuycia poredniego. Na warto przychodów z rolnictwa skada si warto: produkcji rolniczej, wpywy z usug produkcyjnych wiadczonych na rzecz gospodarstw rolnych11 i warto produktów rolniczych przetworzonych domowym sposobem, dopat do produkcji i produktów okrelonego rodzaju, które z zaoenia wywieraj wpyw na wielko produkcji, penic w istocie funkcj cen. Zuycie porednie natomiast obejmuje koszty: nasion, sadzeniaków i sadzonek, noników energii i smarów, nawozów mineralnych i rodków doskonalcych cechy uytkowe gleby, rodków ochrony rolin, usug weterynaryjnych, pasz wasnych objtociowych i treciwych, pasz pochodzcych z zakupu, napraw i konserwacji maszyn i budynków, usug rolniczych, innych nakadów i usug, amortyzacji rodków trwaych, wynagrodze pracowników najemnych i koszty towarzyszce, opaty dzierawne i odsetki od kredytów pomniejszone o kwoty odsetek od rodków ulokowanych w bankach. Studiujc rachunki ekonomiczne dla rolnictwa (RER)12 mona dostrzec, e w analizowanym okresie rosa warto produkcji rolinnej i zwierzcej, a take warto usug produkcyjnych wiadczonych przez producentów rolnych na rzecz innych podmiotów funkcjonujcych w rolnictwie. Nie byo to spowodowane jedynie zmian cen, ale take rónymi formami postpu, rosncym wyposaeniem gospodarstw w rodki techniczne itd. Na spadek wartoci produktów rolniczych przetwarzanych domowym sposobem mimo wzrostu cen wpywaa natomiast postpujca tzw. denaturalizacja spoycia. Jest poza tym oczywisty wpyw skokowego wzrostu kwot dopat do produkcji i produktów okrelonych rodzajów poczwszy od 2004 r. Wszystko to powodowao, e szybciej postpowa wzrost wartoci przychodów z rolnictwa liczonych w cenach bazowych ni wzrost kosztów zuycia poredniego, a w efekcie wzrost wartoci dodanej brutto. 11. Wpywy z usug produkcyjnych wiadczonych przez jedne gospodarstwa rolne na rzecz innych i warto przetwórstwa sposobem domowym s dziaalnociami, których koszty trudno jest oddzieli od kosztów prowadzenia produkcji rolniczej, a zatem musz one by uwzgldnione w cakowitych przychodach rolnictwa. 12 Rachunki satelickie wzgldem czci rachunków narodowych, wykonywane na potrzeby Komisji Europejskiej w IERiG

(32) -PIB we wspópracy z GUS. 26 .

(33) rednia roczna warto dodana brutto liczona w biecych cenach bazowych wzrosa w latach 2006-2010 o blisko 50% w stosunku do sytuacji z lat 1998-2002 (tabela 8). Przedstawienie charakteryzowanej wartoci w cenach staych koryguje te spostrzeenia. Kwota tak liczonej wartoci bya w latach 20062010 wiksza o 33,6% ni li w latach 1998-2002. Z analizy danych zawartych w tabeli 8 wynika midzy innymi, e na skok, jaki dokona si w 2004 roku i w latach nastpnych we wzrocie wartoci dodanej brutto liczonej w cenach bazowych i w ujciu nominalnym (a wic w cenach biecych) miay duy wpyw zmiany cen produktów rolnych i rodków produkcji oraz relacje, jakie zachodziy midzy nimi. O kierunku i skali tego wpywu informuje poza tym skumulowany wska nik noyc cen podany wczeniej w tabeli 2, który w 2010 roku wynosi 104,1% w stosunku do wska nika z 2003 roku przyjtego za 100. Tabela 8 a) Zmiany wartoci dodanej brutto liczonej w cenach bazowych w polskim rolnictwie w latach 1998-2010 Warto dodana brutto w cenach bazowych (mln z) obliczenia w cenach: biecych staych z 2003 r. 1998 19 912 18 452 1999 17 677 17 490 2000 18 697 17 100 2001 21 652 19 171 2002 19 135 18 619 2003 18 247 18 247 2004 26 468 23 594 2005 24 509 . 2006 25 319 21 950 2007 31 538 24 531 2008 27 917 23 809 2009 28 808 26 664 2010 31 916 24 393 a) w przychodach uwzgldniono dopaty do produkcji i produktów okrelonego rodzaju. ródo: Rachunki ekonomiczne dla rolnictwa (RER) i obliczenia dodatkowe wykonane w IERiG-PIB przez J. Buks. Lata. Drug wan przyczyn wzrostu wartoci dodanej brutto liczonej w cenach bazowych by w analizowanym okresie postp, jaki dokonywa si w polskim rolnictwie. Problematyka ta nie jest rozumiana jednoznacznie, wic wymaga komentarza13. 13. Komentarz opracowano na podstawie artykuu W. Józwiaka, A. Kagana, Z. Mirkowskiej Innowacje w polskich gospodarstwach rolnych. Zakres ich wdraania i znaczenie, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 3(332), 2012 r. 27. .

(34) Na postp, jaki dokonywa si w krajowym rolnictwie zoyy si poczynania producentów rolnych spowodowane zmianami cen czynników produkcji, produktów rolniczych i rodków produkcji oraz dopatami do produkcji i produktów okrelonego rodzaju, ale take wprowadzone innowacje. Pod tym ostatnim pojciem rozumie si kad znaczc zmian w zakresie produktów (np. uruchomienie nowego rodzaju produkcji lub wiadczonych usug, albo znaczce udoskonalenie produktów ju wytwarzanych czy te wiadczonych usug) i w zakresie procesów produkcji (np. wprowadzenie nowego sposobu magazynowania produktu). Wyrónia si poza tym innowacje marketingowe (np. zmiana formy sprzeday produktu gotowego) i organizacyjne, które czsto warunkuj uzyskiwanie korzyci pyncych z wprowadzenia pozostaych rodzajów innowacji. W kadym takim przypadku pojawiaj si stae, lub wzgldnie stae, relacje strumieni i zasobów czynników produkcji wzgldem iloci i jakoci wytwarzanego produktu lub usugi danego rodzaju. Nowatorski produkt, nowa metoda produkcji i nowatorskie zmiany natury organizacyjnej czy marketingowej s innowacjami w danym gospodarstwie, nawet jeli wczeniej zostay wdroone gdzie indziej. Innowacj nie jest natomiast zaprzestanie okrelonych dziaa , nawet gdy suy to poprawie efektywnoci gospodarowania, lub te uruchomienie produkcji danego rodzaju, która nie ma nowych cech funkcjonalnych czy uytkowych. ródem innowacji s: rozwizania powstajce w kraju na podstawie kupionych za granic licencji, zagraniczne nowatorskie rodki produkcji, wyniki krajowych bada naukowych i lokalna dziaalno wynalazczo-racjonalizatorska. Wana jest dyfuzja innowacji, na któr skadaj si zjawiska i procesy, dziki którym poszczególne innowacje „przenikaj” do gospodarstw rolnych. Postp nie jest tosamy z wprowadzaniem wszelkich innowacji, lecz z dyfuzj tych ich rodzajów, które sprawdziy si w trakcie testowania rozwiza prototypowych lub we wczesnej fazie wdraania. Postp moe wyraa si wzrostem dochodów posiadaczy gospodarstw, popraw efektywnoci produkcji, popraw jakoci wytwarzanych dóbr, czy te pojawieniem si dóbr nowych (nie wytwarzanych wczeniej). Innowacje mog ponadto wpyn w rónym stopniu na rodowisko przyrodnicze, a dodatkowo zachci do wprowadzenia innowacji kolejnych. Wielo skutków rozwiza nowatorskich wdroonych w gospodarstwach rolnych moe niekiedy prowadzi do konfliktów. Zakup maszyn oszczdzajcych nakady moe np. wyeliminowa lokalny popyt na sezonow prac najemn. Trzeba jednak podkreli, e sytuacje konfliktowe spowodowane wprowadzeniem rozwiza innowacyjnych nie s zazwyczaj trwae. Osoby, które utraci-. 28 .

(35) y moliwo zarobkowania u innowacyjnych producentów rolnych mog wic z czasem znale prac gdzie indziej. Due znaczenie w analizowanym okresie miay w rolnictwie polskim innowacje zwizane z przechowywaniem wytworzonych dóbr, co zostao wymuszone wzrostem wymaga odbiorców odnonie jakoci produktów sprzedawanych przez producentów rolnych. Przykadem jest produkcja mleka z uyciem zbiorników do schadzania i przechowywania gotowego produktu, magazynowanie zbó w silosach i budowa chodni do przechowywania jabek, lub chodni z kontrolowan atmosfer. Upowszechniy si nadto nowe techniki konserwacji traw zbieranych na pasz, które ograniczyy znaczco straty powodowane midzy innymi niekorzystn pogod. W produkcji zwierzcej te pojawiy si innowacje. Zrezygnowano np. susznie z hodowli krów rasy nizinnej czarno-biaej nastawionej jednoczenie na doskonalenie cech zwizanych z produkcj mleka i ywca woowego na rzecz hodowli rozdzielnej, w kierunku mlecznym i z ukierunkowaniem na bydo rze ne dobrej jakoci. W hodowli krów mlecznych innowacyjno bya oparta przede wszystkim na osigniciach genetyki wiatowej poprzez: stosowanie nasienia buhajów rasy holszty sko-fryzyjskiej pochodzcych z krajów o najwyszych osigniciach hodowlanych, transplantacj zarodków pochodzcych przede wszystkim z importu, ale take od krajowych krów – dawczy i import wysokiej klasy jaówek14. W chowie drobiu i trzody chlewnej due znaczenie miao zastpowanie pasz krajowych importowan rut pozyskiwan z nasion soi15, co ograniczao znaczco koszty wytwarzania ko cowej produkcji drobiarskiej oraz prosit i warchlaków itd. Byy jednak take niedostatki. Znikomy by np. zakres upowszechnienia nawodnie upraw mimo nasilajcych si posuch powodowanych zmianami klimatu. Nawadniano np. zaledwie 0,4% powierzchni uytków rolnych, w tym tylko cz udziau miay techniki wodooszczdne. Mimo niedostatków dokonujcy si postp, zmiany w zasobach czynników i organizacji produkcji i znaczcy wzrost dopat bezporednich do produkcji okrelonych dóbr przyniosy w latach 2006-2010 w stosunku do okresu poprzedniego, przyjtego do porówna , znaczcy wzrost przychodów rolnictwa liczonych w cenach staych (rednio rocznie o 6 899 mln z, tj. o 13%) i relatywnie niewielki wzrost redniej rocznej kwoty zuycia poredniego (o 797 mln 14 W. Józwiak, W. Jaga: Korekta obci e gospodarstw rolnych osób fizycznych a moliwoci rozwojowe tych gospodarstw, IERiG

(36) -PIB, maszynopis z 1 czerwca 2010 r. 15. ruta ta jest wytwarzana z nasion soi zmodyfikowanej z wykorzystaniem inynierii genetycznej (GMO), co budzi niepokój czci polskiego spoecze stwa. 29. .

(37) z, tj. o 2,3%). Wskazuje to na wzrost efektywnoci kosztów zuycia poredniego w okresie po akcesji. I istotnie, rachunek przedstawiony w tabeli 9 wskazuje, e pozyskania jednostki przychodów z rolnictwa liczonych w cenach staych wymagao w latach 2006-2010 mniejszych o 10,7% kwot zuycia poredniego ni w latach 1998-2002. Niewielki przyrost kosztów zuycia poredniego wskazuje na jeszcze jedno znamienne zjawisko. Rosnca warto nadwyki bezporedniej zachcaa w niewielkim stopniu producentów rolnych do powikszania kwoty rodków wydatkowanych w ramach zuycia poredniego. S przesanki, które wskazuj, e rodki pochodzce z wartoci dodanej brutto liczonej w cenach bazowych byy przeznaczane w duym stopniu przez ludno rolnicz na wzrost spoycia, a zjawisko to byo szczególnie nasilone w niewielkich gospodarstwach rolnych bdcych w posiadaniu osób fizycznych. Tabela 9 Zmiany kosztów zuycia poredniego na jednostk wartoci przychodów w polskim rolnictwie w latach 1998-2010 (ceny stae z 2003 r.) Wyszczególnienie. rednie roczne wielkoci w latach 1998-2002 2006-2010. Wielkoci z lat 1998-2002=100. Przychody w cenach bazowych 52 852 59 751 113,0 (mln z) Zuycie porednie (mln z) 34 685 35 482 102,3 Warto dodana brutto (mln z) 18 167 24 269 133,6 Zuycie porednie 0,66 0,59 89,3 w z na 1 z przychodów. ródo: Obliczenia wasne sporz dzone z wylicze J. Buks wykonanych na podstawie danych zaczerpniĊtych z rachunków ekonomicznych dla rolnictwa (RER).. Wzrost kosztów zuycia poredniego w latach 2006-2010 spowodowa redni roczny przyrost wartoci dodanej brutto liczonej w cenach bazowych z 2003 r. w kwocie 327 mln z [797 mln z ྶ (1-0,59)], a to wynosio zaledwie 5,4% caego przyrostu tej wartoci (6 102 mln z). Kolejna cz przyrostu wartoci dodanej brutto liczonej w ten sam sposób (52,4%) miaa swoje ródo w dopatach [6 102-4 694 ྶ 1,466), które wywary wpyw na wolumen przychodów, a o pozostaej czci przyrostu kwoty tej wartoci (42,2%) zadecydowa postp, jaki dokona si midzy porównywanymi podokresami. Kierujc si powyszymi ustaleniami mona doj do wniosku, e na przyrost wartoci dodanej brutto liczonej w cenach bazowych i ujciu nominalnym w latach 2006-2010 w porównaniu z latami 1998-2002 najwikszy wpyw wywary korzystne zmiany cen i dopaty do poszczególnych rodzajów produkcji oraz produktów. Udzia rónych form postpu, jaki si dokona w krajowym rolnictwie wynosi w tym przyrocie okoo 29%. 30 .

(38) Poprawa efektywnoci produkcji rolinnej i zwierzcej przedstawiaa si odmiennie. Zmiany, jakie zaszy w intensywnoci i organizacji produkcji rolinnej nie przyniosy poprawy efektywnoci wydatków poniesionych przez producentów rolnych na zakup nawozów mineralnych, chemicznych rodków ochrony rolin i nasion oraz sadzonek. Liczby zestawione w tabeli 10 informuj bowiem, e w latach 2006-2009 koszty te przeliczone na jednostk wartoci produkcji rolinnej liczone w cenach bazowych i zarazem staych byy w ujciu redniorocznym o 6,7% wiksze ni w latach 1998-2002. Tabela 10 Zmiany kosztów jednostkowych waniejszych stymulatorów produkcji rolinnej w polskim rolnictwie w latach 1998-2009 rednie roczne kwoty (ceny stae z 2003 r.) w latach: 1998-2003 2005-2009 28 175 31 954. Wyszczególnienie. Warto produkcji rolinneja (mln z) Koszty stymulatorów produkcji (mln z), 4 348 5 110 w tym: nawozy mineralne 2 425 2 575 rodki ochrony rolin 1 335 1 859 nasiona, sadzeniaki i sadzonki 588 676 Koszty (z) na 1 z wartoci produkcji 0,15 0,16 a warto liczona w cenach bazowych. ródo: Obliczenia wasne sporz dzone na podstawie ustale J. Buks wykonane z wykorzystaniem rachunków ekonomicznych dla rolnictwa (RER).. Przyczynami tego niekorzystnego zjawiska by zapewne spadek udziau gospodarstw stosujcych nawozy fosforowe i potasowe, a take wapnowanie gleb. Doda trzeba, e zjawisko to wystpowao w latach 2002-2010 w szczególnie duym nasileniu w okoo 750 tys. mniejszych obszarowo gospodarstw rolnych. Wród innych przyczyn naley jeszcze wymieni nieuregulowan gospodark nasienn i przestarzae technologie produkcji16, a take zapewne zmiany klimatu. W produkcji zwierzcej odnotowano natomiast w latach 2006-2010 spadek cznych rednich rocznych kosztów pasz i usug weterynaryjnych o 3,2% 16. W. Józwiak, A. Kagan, Z. Mirkowska: Innowacje w polskich gospodarstwach rolnych, zakres ich wdraania i znaczenie, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 3 (332), 2012 r., pisali, e plony pszenicy w latach 2005-2007 byy w Danii, Francji, Niemczech i Wielkiej Brytanii wiksze o 2,1-12,1% ni w latach 1986-1990 mimo mniejszego poziomu nawoenia mineralnego. Wikszy w tamtych krajach móg by postp w hodowli nowych odmian rolin uprawnych, lepiej zapewne funkcjonowao nasiennictwo, a poza tym wdroone byy technologie umoliwiajce dopasowywanie dawek nawozów do zasobnoci gleb w skadniki pokarmowe i potrzeb rolin w poszczególnych fazach ich rozwoju. 31. .

(39) w porównaniu z sytuacj w latach 1998-2002, przy jednoczesnym wzrocie produkcji o 16,6%. Z tabeli 11 wynika, e koszty te przeliczone na jednostk wartoci produkcji zwierzcej ulegy w tej sytuacji wyra nemu obnieniu. Prawdopodobnymi przyczynami tych korzystnych zmian w efektywnoci produkcji zwierzcej w analizowanych latach bya rezygnacja z tradycyjnego chowu zwierzt w maych stadach i koncentracja chowu zwierzt w gospodarstwach specjalistycznych. Okrelony wkad wniós tu take postp genetyczny w chowie zwierzt, wzrost udziau pasz treciwych pochodzcych z zakupu w ywieniu, poprawa jakoci pasz wasnych itd. Tabela 11 Zmiany kosztów jednostkowych waniejszych stymulatorów produkcji zwierzcej w polskim rolnictwie w latach 1998-2010 rednie roczne kwoty w mln z (ceny stae z 2003 r.) w latach 1998-2002 2006-2010 22 349 26 058. Wyszczególnienie Warto produkcji zwierzceja (mln z) Koszty stymulatorów produkcji (mln z), w tym: pasze wasne i z zakupu usugi weterynaryjne Koszty (z) na 1 z wartoci produkcji a warto liczona w cenach bazowych.. ródo: Jak w tabeli 10.. 16 038. 15 527. 15 648 390 0,72. 15 053 474 0,60. II.3.2. Dochody przedsibiorców rolnych Warto dodana brutto liczona w cenach bazowych jest dobr podstaw do oblicze dochodów przedsibiorców rolnych, które s ródem rodków pozwalajcych powiksza i modernizowa posiadany majtek produkcyjny oraz rodków, które mog by przeznaczone na inne cele gospodarcze. W gospodarstwach rolnych bdcych w posiadaniu osób fizycznych dochody przedsibiorców peni ponadto wan funkcj, jak jest wynagradzanie pracy wasnej posiadaczy i czonków ich rodzin. Aby policzy dochody przedsibiorców, naley warto dodan brutto liczon w cenach bazowych powikszy o kwoty dopat wypacanych gospodarstwom, które nie s zwizane bezporednio z rodzajem prowadzonej produkcji lub wytwarzanych dóbr (np. dopaty dla gospodarstw funkcjonujcych na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania), a nastpnie odj kwoty: amortyzacji, podatków, opat obcych czynników produkcji, itd.. 32 .

(40) Tabela 12 Zmiany udziau dopat powikszajcych dochody polskich gospodarstw rolnych w latach 1998-2010 Lata. Kwoty w cenach biecych (mln z) Dochody Dopaty przedsibiorców rolnych. Udzia dopat w dochodach (%). 1998 11 062 810 7,3 1999 8 120 525 6,5 2000 9 095 590 6,5 2001 11 310 474 4,2 2002 8 986 411 4,6 2003 8 196 311 3,8 2004 19 928 4 236 21,2 2005 18 364 4 774 26,0 2006 21 394 6 792 31,7 2007 27 576 7 978 28,9 2008 23 505 8 601 36,6 2009 27 094 11 107 41,0 2010 31 891 12 182 38,2. ródo: Obliczenia wasne sporz dzone na podstawie wyników rachunków ekonomicznych dla rolnictwa (RER).. Tabela 13 Zmiany dochodów przedsibiorców rolnycha) w polskim rolnictwie w latach 1998-2010. Lata 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010. Dochody przedsibiorców w procentach wartoci dodanej brutto. Dochody przedsibiorców rolnych w cenach biecych (mln z). Skumulowane wska niki zmian cen towarów i usug kupowanych na cele konsumpcji (%). Dochody przedsibiorców rolnych wedug cen z 2003 r. (mln z). rednie dochody przedsibiorców w latach 1998-2003b)= 100. 55,5 45,9 48,6 52,2 47,0 44,8 73,3 . 84,5 87,4 84,2 94,0 99,0. 11 062 8 120 9 095 11 310 8 986 8 196 19 928 18 364 21 394 27 576 23 505 27 094 31 891. 139,5 126,0 118,0 106,5 101,8 100,0 96,1 94,1 93,6 91,6 87,7 85,2 83,3. 15 431 10 231 10 732 12 045 9 148 8 196 19 151 17 280 20 025 25 260 20 613 23 084 26 565. X X X X X X 174,6 157,6 182,6 230,4 188,0 210,5 242,3. a). cznie dochody gospodarstw rolnych bdcych w posiadaniu osób fizycznych i zyski gospodarstw bdcych w posiadaniu osób prawnych b) rednie roczne dochody przedsibiorców rolnych wedug cen towarów i usug kupowanych na cele konsumpcji z 2003 r. wyniosy 10 964 mln z w latach 1998-2003. ródo: Dane liczbowe zaczerpniĊte z tabeli 8 i rachunków ekonomicznych dla rolnictwa (RER), a take wska

(41) niki pochodz ce z opracowa GUS: (a) Rolnictwo w 2002 r., (b) Rolnictwo w 2008 r. i (c) Rolnictwo w 2011 r. 33 .

(42) Istotnym czynnikiem wywierajcym wpyw na wzrost dochodów przedsibiorców rolnych w 2004 roku i w latach nastpnych stay si dopaty dla gospodarstw, których kwoty nie byy uzalenione od rodzaju prowadzonej produkcji lub wytwarzanych okrelonych dóbr pochodzenia rolniczego. Wskazuje na to rosncy ich udzia w dochodach przedsibiorców rolnych w miar upywu czasu. Informuje o tym tabela 12. Tabela 13 zawiera m.in. liczby okrelajce zdeflowane kwoty dochodów przedsibiorców rolnych wedug cen produktów i usug kupowanych w 2003 roku na cele konsumpcji. Z liczb tych wynika nie tylko to, e analizowane dochody wzrosy znaczco w 2004 roku w stosunku do okresu poprzedniego, o czym powszechnie wiadomo, ale take to, e dochody te w wymiarze realnym wykazyway tendencj do wzrostu w kolejnych latach.. II.4. Sytuacja gospodarstw rolnych . II.4.1. Gospodarstwa rolne wyróniajce si zdolnoci konkurencyjn Konkurencyjno to zdolno gospodarujcych podmiotów do oferowania dóbr i usug w okrelonym miejscu i czasie podmiotom ich poszukujcym po cenach równych lub mniejszych w porównaniu do innych dostawców, w sytuacji gdy przychody ze sprzeday pokrywaj co najmniej koszty odtworzenia wykorzystanych zasobów wasnych i obcych17. Pojciu konkurencyjnoci bliskie jest pojcie zdolnoci konkurencyjnej. Zdolno ta cechuje podmioty, które trwale osigaj nadwyki ekonomiczne, a to wskazuje na ich siln pozycj na rynku. Zdolno konkurencyjna zatem to umiejtno gospodarujcych podmiotów do zdobywania, a nastpnie zachowania udziau w rynku lokalnym, regionalnym, krajowym, bd nawet midzynarodowym w warunkach dostpu do danego rynku lub danych rynków. O zdolnoci konkurencyjnej podmiotów gospodarujcych wiadczy przede wszystkim dua nadwyka ekonomiczna i inwestycje. Dua nadwyka ekonomiczna pozwala opaci na poziomie rynkowym wasne i obce czynniki produkcji i informuje o moliwociach (przynajmniej czciowego) finansowania inwestycji z wasnych rodków. Realizowane inwestycje wskazuj natomiast na umiejtnoci i ch przystosowania si do zmieniajcego si otoczenia, co jest istotnym warunkiem trwaego utrzymywania zdolnoci konkurencyjnej. 17. Definicj konkurencyjnoci i zdolnoci konkurencyjnej zaczerpnito z opracowania J. Kulawika: Efektywno a konkurencyjno , w pracy zbiorowej Analiza efektywnoci gospodarowania i funkcjonowania przedsiĊbiorstw rolniczych powstaych na bazie maj tku Skarbu Pastwa wykonanej pod kier. J. Kulawika i W. Józwiaka, IERiG

(43) -PIB, Warszawa, 2007 r., str. 25-30. 34. .