RENATA PRZYBYLSKA
Uniwersytet Jagielloński
Kategorie komunikacyjne jako wyznaczniki stylów wystąpień publicznych *
We współczesnych warunkach mamy do czynienia z wielką rozmaitością mówionych wystąpień publicznych, które z trudem poddają się klasycznej typo- logii czy jeszcze węziej — genologii. Wyodrębnienie ewentualnych gatunków publicznego mówienia wymaga przede wszystkim refl eksji nad doborem kryte- riów porządkujących. Typologia form wymowy publicznej może być oparta na różnicach widocznych w ukształtowaniu stylistycznym wystąpień.
Moim celem jest poszukiwanie kryteriów — czynników stylotwórczych, któ- re mogłyby posłużyć do charakterystyki wystąpień publicznych pod względem ich stylu. Potocznie, charakteryzując jakieś przemówienia, mówimy na przykład o stylu osobistym, stylu bezosobowym, stylu ofi cjalnym, stylu emocjonalnym itp., a używając terminów język, retoryka w sensie zbliżonym do terminu styl, opisujemy przemówienia jako reprezentujące na przykład język agresji, język dia- logu czy też retorykę dominacji, retorykę władzy itd.
Na potrzeby niniejszej analizy chciałabym się posługiwać nieco zawężonym, specyfi cznym pojęciem stylu komunikacyjnego. Przez styl komunikacyjny rozu- miem charakterystyczne językowe ukształtowanie wypowiedzi uwarunkowane przez najważniejsze kategorie komunikacyjne, takie jak: nadawca (N), odbiorca (O), charakter interakcji między nadawcą a odbiorcami (I), sytuacja komunikacyj- na (S), cel wypowiedzi (C), temat i treść wypowiedzi (T) itp.
Takie rozumienie stylu różni się od tradycyjnego defi niowania stylu na grun- cie przede wszystkim stylistyki literackiej, gdzie styl to „sposób ukształtowania wypowiedzi polegający na określonym wyborze, interpretacji i konstrukcji ma- teriału językowego [...]” (por. Sławiński 1976), charakteryzowany głównie przez dobór określonych tzw. tradycyjnie środków stylistycznych: leksykalnych, mor- fologicznych, fonetycznych i innych.
* Tekst powstał na konferencję, która odbyła się w 2004 roku.
W niniejszym artykule wstępnie przedstawię udział poszczególnych katego- rii komunikacyjnych w kształtowaniu stylu wystąpień publicznych.
Kategoria odbiorcy
Tym, co wyróżnia wystąpienia publiczne spośród innych sytuacji komuni- kacyjnych, jest fakt, że odbiorcą jest prawie zawsze nie jedna osoba, lecz jakaś zbiorowość.
Uwzględniając kategorię odbiorcy, można podzielić wystąpienia publiczne na:
a) zorientowane na określonego, jasno zidentyfi kowanego odbiorcę, adreso- wane do audytorium rozpoznanego, specyfi cznego.
b) niezorientowane na określonego odbiorcę bez jasno sprecyzowanego adre- sata, adresowane do zbiorowości poniekąd anonimowej, bliżej nierozpoznanej.
Mówienie publiczne do zdefi niowanego audytorium może uwzględniać m.in.
takie parametry charakteryzujące publiczność, jak: wiek (por. praktyka osobnego wygłaszania np. kazań do dzieci, młodzieży i dorosłych); płeć, wykształcenie, specyfi ka zawodowa; orientacja światopoglądowa, ideologiczna, polityczna, wy- znawany przez audytorium system wartości itd. Wymienione czynniki mają cha- rakter względnie trwały, ale w przemówieniach publicznych równie istotne mogą być parametry charakteryzujące dane audytorium doraźnie, w aktualnej sytuacji wygłaszania mowy, dotyczące np. stanu uczuciowego zbiorowości słuchaczy (pa- nujący wśród słuchaczy nastrój np. smutku, przygnębienia, strachu, niepewności czy przeciwnie — rozbawienia, radości itp.). Ze względu na skuteczność przeka- zu dla nadawcy bardzo ważne jest też rozpoznanie, jak jest nastawione audyto- rium zarówno do osoby mówcy, jak i /lub do tych poglądów, które on głosi — czy jest to publiczność przychylna, czy nastawiona wrogo czy po prostu obojętna.
Najbardziej oczywistym wykładnikiem językowym kategorii odbiorcy są stosowane w przemówieniach zwroty adresatywne, eksplicytnie defi niujące dane audytorium.
W sumie w obrębie tej kategorii najistotniejsza jest poniższa opozycja:
wystąpienia do odbiorcy zidentyfi kowanego — niezidentyfi kowanego.
Kategoria nadawcy
Biorąc pod uwagę kategorię nadawcy można podzielić wystąpienia publiczne na dwa biegunowo różne rodzaje, a mianowicie takie, w których nadawca:
a) jest wyraźnie wyeksponowany, b) jest ukryty, przezroczysty.
Przemówienia z wyeksponowanym nadawcą albo przedstawiają mówcę jako osobę prywatną, zindywidualizowaną, mówiącą „od siebie”, w swoim imieniu, głoszącą sądy własne, albo jako osobę, która wygłaszając mowę, przyjmuje okre- śloną rolę społeczną, przemawia jako pewien określony X, np. dyrektor, gospodarz spotkania, przedstawiciel jakiejś grupy społecznej, rzecznik określonej instytucji (mówię w imieniu...; zabieram głos z upoważnienia....). W tym drugim przypadku osobiste „ja” nadawcy nie gra roli, przesłonięte jest przez jasno określoną funkcję społeczną nadawcy w stosunku do danej zbiorowości słuchaczy.
Najbardziej oczywiste sposoby ujawniania się nadawcy w takim typie przemówień to: zaimek osobowy ja w różnych przypadkach gramatycznych, zaimek dzierżawczy mój oraz pierwsza osoba liczby pojedynczej czasownika.
Oprócz tego nadawca może być wyznaczony także przez zaimki my, nasz oraz przez pierwszą osobę liczby mnogiej czasownika. Na marginesie przypomnę, że np. prezydentowi Lechowi Wałęsie często zarzucano nadużywanie zaim- ków i form pierwszej osoby, odczytując takie zachowania językowe jako chęć nadmiernego eksponowania własnej osoby, a tym samym ucieczkę od roli spo- łecznej prezydenta.
Na drugim biegunie sytuują się wystąpienia publiczne, w których nadawca jest prawie całkowicie pozornie nieobecny, a w rezultacie przekaz ma charakter właściwie bezosobowy. Na przykład w teorii homiletyki wyrażane jest przeko- nanie, że głoszący kazanie ksiądz powinien być nadawcą „przezroczystym”, bo przez niego mówi Bóg, nie powinien być widoczny jako zindywidualizowana jed- nostka o określonych poglądach prywatnych.
Językowymi wykładnikami nieobecności nadawcy są m.in. formy bezosobo- we czasownika (uważa się; mówiono, że…) stosowane zamiast form osobowych, różne konstrukcje nominalizujące czasownik (rzeczowniki odsłowne, imiesłowy przymiotnikowe itp.).
Tu znów, podsumowując, najważniejsza jest opozycja:
wystąpienia z nadawcą wyeksponowanym — wystąpienia z nadawcą ukrytym.
Ważnym czynnikiem stanowiącym swoistą subkategorię komunikacyjną podporządkowaną ogólniejszej kategorii nadawcy jest stopień ujawniania przez nadawcę wspólnoty dyskursywnej, z którą nadawca się identyfi kuje. Nie chodzi tu tym razem o instytucjonalną, formalną rolę społeczną nadawcy, lecz przy- znawanie się przez niego lub nie np. do wyznawanej opcji światopoglądowej, ideologicznej, politycznej itp. Nadawca sam opatruje się pewną „etykietką” (np.
przemawiam jako przeciwnik aborcji; jako zwolennik kary śmierci; jako patriota;
jako przedstawiciel opozycji antykomunistycznej) albo — jako osoba skądinąd już znana publicznie — choć nie ujawnia expressis verbis opcji, którą reprezentu- je, to jednak jest odbierany przez słuchaczy przez pryzmat noszonej przez siebie
„etykietki” typu: komunista/antykomunista, poplecznik Kościoła/antyklerykał itp. Taki akt samoidentyfi kacji lub publicznego „przyklejenia komuś etykietki”
ma istotny wpływ na recepcję przez audytorium głoszonych przez mówcę po- glądów. Z drugiej strony mamy wystąpienia, w których nadawca unika takiego samoetykietowania, pozostawiając odbiorcom ewentualne przyporządkowanie go do jakiejś opcji post factum, po wysłuchaniu głoszonych tez.
Podsumowując, można wskazać taką ważną opozycję:
wystąpienia z nadawcą eksponującym „ja” osobiste, prywatne — z nadawcą reprezentującym jakąś wspólnotę, eksponujące jego „ja” publiczne.
Charakter interakcji między nadawcą a odbiorcą
Ukształtowanie wystąpienia publicznego ma związek z charakterem sytuacji interakcyjnej między nadawcą a odbiorcami. Przede wszystkim w grę wchodzi relacja rangi społecznej między obiema stronami, która może być: a) równorzęd- na lub b) nierównorzędna. Można tu mówić o wertykalnym wymiarze interakcji społecznej.
Nadawca może bądź to respektować rzeczywistą równość lub nierówność rang społecznych, bądź też pod tym względem świadomie kreować sytuację ko- munikacyjną.
Niezależnie od rzeczywistego obiektywnego układu wzajemnych rang pod- czas przemówienia nadawca już przez sam fakt, że to on mówi, a inni go słuchają czy muszą go słuchać, zajmuje pozycję uprzywilejowaną, choćby chwilowo, tyl- ko na czas trwania przemówienia. To on „zajmuje kanał”, kontroluje sytuację ko- munikacyjną i steruje jej przebiegiem, jest stroną aktywną, podczas gdy odbiorcy są na ten czas pozbawieni głosu, przyjąć muszą rolę bierną. Ta doraźna wyższość nadawcy ścierać się może lub pokrywać z zastanym obiektywnym układem rang i wpływać na kształt przemówienia.
Zwykle jednak wytworzone przez społeczeństwo językowe sytuacje inter- akcyjne częściej dopuszczają do głosu nadawców, których ranga w stosunku do publiczności jest wyższa z jakichś powodów, np. wynika z tego, że nadawca ma władzę instytucjonalną. Taki nadawca albo wpasowuje się w rolę, podkreśla nie- równość rangi, eksponuje swoją wyższość albo też — ze względów strategicz- nych — celowo zastaną nierówność chce zniwelować. W pierwszym wypadku mamy do czynienia z tzw. retoryką władzy czy dominacji, nadawca przypisuje sobie prawo do pouczania odbiorców, udzielania pochwały lub nagany, piętno- wania lub nagradzania słowem, arbitralnego rozstrzygania, co jest złe, a co dobre itd. W drugim wypadku ukazuje siebie jako osobę o tej samej randze co odbiorcy, kreuje się na „równego chłopa”, sygnalizuje: „nie jestem inny, lepszy, przeciwnie
— jestem jednym z was”.
Swoistą odmianą stylu dominującego, autorytarnego jest styl, który można określić jako patriarchalno-troskliwy. Nadawca przyjmuje w nim rolę ojca, nato- miast odbiorcy — rolę dzieci. Nadawca, występując z pozycji ojcowskiego auto-
rytetu, przyznaje sobie prawo do tego, że „wie lepiej”, bo jest starszy, doświad- czony, mądrzejszy, a przy tym jak każdy ojciec kocha swe dzieci i chce dla nich jak najlepiej, nie musi jednak tłumaczyć przed nimi swych decyzji i przekonywać do swych poglądów, które powinny być przyjęte tylko dlatego, że przecież wy- powiada je ojciec. Odbiorcy — o ile uznają autorytet ojcowski nadawcy — czują się zwolnieni z potrzeby samodzielnego rozważenia problemu, oczekują prostych rozwiązań i jasnych dyrektyw, cała odpowiedzialność za daną sprawę zostawiając drugiej stronie.
Na wspomniany czynnik — ustanawianie relacji rangi — współczesny od- biorca w zdemokratyzowanym społeczeństwie jest szczególnie wyczulony. Nie- chętnie godzi się na status strony niższej, podporządkowanej, oczekuje raczej traktowania go po partnersku. Z drugiej strony — odbiorca mający świadomość swej faktycznej społecznej niższości może traktować podejrzliwie lub wręcz uznawać za obraźliwe dostrzegane celowe „zniżanie się” nadawcy do poziomu odbiorcy. Taka bowiem uwidoczniona w przemówieniu strategia, chcąc nie chcąc, potwierdza fakt, że nadawca ma się za kogoś lepszego.
W sumie wskazać można jako ważną następującą wyłaniającą się tu opo- zycję:
wystąpienia z nadrzędnym/podrzędnym nadawcą — wystąpienia z nadawcą równorzędnym.
Drugim czynnikiem interakcyjnym istotnym dla wystąpień publicznych jest stopień ustanawiania jakiegoś rodzaju wspólnoty między N a O, czyli horyzontalny wymiar interakcji społecznej. I tu znów można wskazać biegu- nowo różne wystąpienia: a) takie, w których nadawca celowo podkreśla lub buduje poczucie wspólnoty między sobą a odbiorcami i b) takie, w których nadawca występuje jako osoba z zewnątrz, ktoś spoza danej wspólnoty, pod- kreśla swą odmienność.
Budowanie poczucia wspólnoty między N a O opiera się na dwóch prze- ciwstawnych strategiach. Pierwsza strategia, tzw. pozytywna, polega na tym, że mówca skupia się na tym, co łączy daną społeczność, podkreśla więzi (etniczne, pokoleniowe, światopoglądowe, ideowe, polityczne, religijne, instytucjonalne itd.), integruje odbiorców wokół przywoływanych wspólnych wartości i celów.
Druga strategia, tzw. negatywna, zmierza do ustanowienia wspólnoty przez ne- gację w odróżnieniu do jakichś „innych”, którzy do danej wspólnoty nie należą.
Tożsamość grupy jest w takim wypadku ustalana przez odniesienie jej do jakie- goś prawdziwego lub wyimaginowanego przeciwnika. Odbiorcy mają poczuć się wspólnotą przez skontrastowanie własnej grupy z przywoływaną grupą przeciw- stawną, opozycyjną pod względem określonych cech społecznych oraz wyznawa- nych wartości i celów.
Jednym z wyrazistych środków językowych ujawniających strategie budo- wania wspólnotowości jest m.in. użycie zaimka osobowego my w sensie inklu-
zywnym (my = ‘ja+wy’) lub przeciwnie w sensie wyłączającym ekskluzywnym (my = ‘nie wy’).
W przemówieniach, w których dominuje strategia negatywna w budowaniu wspólnotowości, potrzebująca jako wyznacznika tożsamości prawdziwego lub wyimaginowanego „przeciwnika” pojawia się często język agresji, język uprze- dzeń, język wykluczenia.
Sytuacja komunikacyjna
Wystąpienia publiczne różnią się między sobą ze względu na stopień ich uwrażliwienia na kontekst sytuacyjny. Ten czynnik można określić jako tzw.
kontekst zewnętrzny aktu mowy w opozycji do tzw. kontekstu wewnętrznego, na który składają się przekonania wspólne lub różne nadawcy i odbiorcy dotyczą- ce tematu przemówienia, jak i zespół milcząco przyjmowanych założeń wspól- nych stanowiących konieczny wspólny grunt dla ewentualnego porozumienia obu stron. Biorąc pod uwagę kontekst zewnętrzny — sytuacyjny, można umieścić na jednym biegunie przemówienia, które są: a) silnie zakotwiczone w kontekście, odwołujące się do sytuacji towarzyszącej wygłaszaniu mowy, w znacznym stop- niu intertekstualne i b) oderwane od kontekstu, nienoszące znamion osadzenia wystąpienia w aktualnej sytuacji zewnętrznej.
Na kształt przemówienia może oddziaływać sytuacja zewnętrzna pojmowana zarówno w skali makro, jak i mikro. Makrokontekst sytuacyjny obejmuje takie czynniki, jak: czas w skali historycznej; obecna sytuacja społeczno-polityczna, na której tle w określony sposób wybrzmiewa przemówienie, aktualny stan dyskursu publicznego zależnie od problematyki mowy dotyczący dyskursu politycznego, religijnego, ideowego, światopoglądowego itd. toczącego się głównie w mediach.
Mikrokontekst sytuacyjny natomiast dotyczy takich czynników, jak: czas wy- głaszania danej mowy (dzień tygodnia, pora dnia; nawiązanie do tego, co się aktual- nie wydarzyło przed wystąpieniem, lub do tego, co ma się stać później; nawiązanie do czasu subiektywnego, percypowanego z punktu widzenia bądź to nadawcy, bądź odbiorcy, do subiektywnego „teraz”); aktualne miejsce wygłaszania (umożliwiające odwoływanie się do danych publiczności ad oculos znaków sytuacyjnych, do okre- ślonego „tu”). Pod tym względem przemówienia można podzielić na: a) wrażliwe na mikrokontekst, plastycznie dopasowywane do jednostkowych idiosynkratycz- nych czynników kształtujących sytuację w skali mikro lub b) niewrażliwe, nieczułe na kontekst, sztywne, nierespektujące osobliwości danej sytuacji.
W sumie kategoria sytuacji komunikacyjnej działa w obrębie podstawowej opozycji:
wystąpienia wyczulone na makro i mikrokontekst sytuacyjny — wystąpienia nieczułe na kontekst.
Typ ekspresji.
Stopień aksjologizacji i emocjonalizacji przekazu
Ze względu na typ ekspresji można podzielić wystąpienia publiczne na dwa biegunowo różne rodzaje: a) ekspresywnie neutralne, obojętne, „zimne” i b) eks- presywnie naładowane, „gorące”:
wystąpienia emocjonalnie gorące — wystąpienia emocjonalnie zimne.
Ekspresja obejmuje w przyjętym tu rozumieniu dwa główne aspekty: aksjo- logiczny, polegający na wyrażaniu ocen, i emocjonalny, sprowadzający się do wyrażania uczuć.
Wystąpienia publiczne różnią się co do stopnia nacechowania aksjologiczne- go. Te, w których aspekt aksjologiczny jest wyraźnie widoczny, oscylują bądź to wokół wyrażania głównie wartościowania negatywnego, sądów typu ‘to jest złe pod jakimś względem dla kogoś...’, bądź wartościowania pozytywnego, związa- nego z sądami typu ‘to jest dobre pod jakimś względem dla kogoś...’. W związku z tym można by mówić o stylu negatywistycznym lub stylu nastawionym na war- tościowanie pozytywne:
wystąpienia eksponujące oceny negatywne — wystąpienia eksponujące oce- ny pozytywne.
Podobnie ładunek uczuciowy w wystąpieniach publicznych albo przejawia się w eksponowaniu uczuć pozytywnych — w grę wchodzić może swoisty afi r- matywizm, albo uczuć negatywnych — tę postawę można określić jako pejora- tywizm. Na środku skali sytuują się przemówienia obojętne w swym tonie uczu- ciowym, a także pozbawione wyrazistego wydźwięku aksjologicznego, „mowa, która nikogo nie porusza”. Zatem w grę wchodzi kolejna opozycja porządkująca style wystąpień publicznych:
wystąpienia afi rmatywne — wystąpienia pejoratywne.
Cel wystąpienia
Wystąpienie publiczne, jak każdy inny rodzaj wypowiedzi, może być opisy- wane w kategoriach celów i intencji komunikacyjnych, które zamierza zrealizo- wać nadawca. Warto podzielić wystąpienia na takie, w których dominuje funkcja informacyjna, dające się umieścić w makroramie modalnej typu „chcę, żebyś wie- dział...” i takie, w których ważniejsze są inne pozainformacyjne funkcje, w tym funkcje działania (performatywne, sprawcze), które można ująć w makroramie modalnej typu „chcę, żebyś zrobił to i to, żebyś myślał, sądził tak i tak...”. Nad-
rzędna w drugim przypadku staje się funkcja perswazyjna, w naturalny sposób ukierunkowana na odbiorców przemówienia:
wystąpienia perswazyjne — wystąpienia informacyjne.
Ze względu na siłę perswazji i bezpośredniość lub pośredniość perswazyj- nego oddziaływania na publiczność ogół wystąpień można podzielić na: a) per- swazyjne w sposób bezpośredni, o charakterze dyrektywnym i b) perswazyjne w sposób mniej jawny, pośredni, o charakterze konsultatywnym. W wypadku wystąpień dyrektywnych dominuje wydawanie jawnych dyrektyw (poleceń, na- kazów, zakazów itp.) typu „w obliczu problemu/sytuacji X macie zrobić to i to...;
macie myśleć tak i tak...; każę wam postępować tak i tak...”, natomiast w wystą- pieniach konsultatywnych ujawnia się intencja inna, wspólnego rozważenia prob- lemu, którą wyraża rama intencjonalna typu „zastanówmy się, co robić w obliczu problemu/sytuacji X; jakie są drogi wyjścia z problemu?; która jest najlepsza?
itd.” Zazwyczaj w wystąpieniach dyrektywnych nadawca uzurpuje sobie pozy- cję wyższego autorytetu, w konsultatywnych — pozycję równorzędnego partnera w stosunku do odbiorców:
wystąpienia jawnie dyrektywne — wystąpienia konsultatywne.
Ukierunkowanie oddziaływań perswazyjnych może polegać na manifesto- waniu dyrektyw nakłaniających odbiorców ku czemuś (dyrektywność pro, ku czemuś) lub przeciwnie — odwodzących odbiorców od czegoś (dyrektywność contra, przeciw czemuś). Dyrektywność pro wyraża się w propagowaniu i promo- waniu jakiejś idei, określonych postaw, sposobów postępowania i myślenia oraz działania wobec problemu, natomiast dyrektywność contra widoczna jest w znie- chęcaniu odbiorców do danych idei i wartości lub zachowań, przestrzeganiu przed nimi, odradzaniu, ukazywaniu ich złych skutków:
wystąpienia nakłaniające do czegoś — odwodzące od czegoś.
Pod względem samej siły perswazji i stopnia pobudzania odbiorców do dzia- łań wystąpienia publiczne dzielą się na dynamiczne, silnie pobudzające wolę działania odbiorców i — z drugiej strony — statyczne, o nikłej lub żadnej sile pobudzającej:
wystąpienia dynamiczne — statyczne.
Stopień ceremonialności wystąpienia w opozycji do kreatywności
Zespół czynników określonych jako kategorie komunikacyjne kształtuje re- pertuar określonych wzorców wystąpień publicznych w podobnych sytuacjach,
na podobne tematy, przy podobnym układzie ról nadawcy i odbiorcy itd. Każ- dorazowo przemówienie może albo respektować istniejące wzorce, dopasowy- wać się do nich, w jakiś sposób je powielać, albo przeciwnie — może celowo te wzorce łamać bądź w ogóle ignorować. Pod tym względem przemówienia i wystąpienia publiczne można podzielić na: a) charakteryzujące się wysokim stopniem ceremonialności, odwzorowania niepisanego zespołu reguł i oczeki- wań odbiorców i b) przemówienia świeże pod względem stosowanej strategii komunikacyjnej, zaskakujące, nieprzystające do zakładanego przez publiczność wzorca.
Temat wystąpienia
Ta kategoria komunikacyjna z natury rzeczy trudno poddaje się jakimkol- wiek uogólnieniom. Jednak, jak sądzę, pierwszorzędny jest podział przemówień na takie, które są wygłaszane z jakiejś okazji, stanowią niezbędny składnik zło- żonej społecznej sytuacji interakcyjnej, powtarzającej się zgodnie z rytmem i rytuałami życia społecznego (politycznego, kulturalnego, codziennego) itd.
Są to przemówienia wygłaszane w sytuacjach, kiedy każdy wie, że trzeba, wy- pada coś powiedzieć publicznie, aby zrealizować przewidywany przez sytua- cję scenariusz danego rytuału społecznego. Tu można zaliczyć np. noworoczne przemówienia prezydenta do narodu, prymasa, każdorazowe exposé w sejmie nowego premiera, ale też mowy weselne, pogrzebowe, toasty, laudacje ku czci na różnorakich jubileuszach, przemówienia laureatów z okazji przyznanych im wyróżnień, np. doktoratu honoris causa, nagrody Nobla itp. przemówienia na rozpoczęcie i zakończenie roku szkolnego, przemówienia z okazji inauguracji roku akademickiego, przemówienia ważnych osób publicznych związane z ob- chodami świąt narodowych i państwowych, ważnych rocznic historycznych itp.
Na drugim biegunie znajdą się wystąpienia, z którymi nie wiążą się przewidy- walne scenariusze interakcji społecznych, przemówienia w pewnym sensie bez okazji lub wygłaszane w sytuacjach mało społecznie ustabilizowanych, efeme- rycznych. Tu można wymienić np. przemówienia wygłaszane w wyjątkowych, krytycznych momentach historycznych przez głowy państwa do narodu i spo- łeczeństwa, gdy dana wyjątkowa okoliczność rodzi doraźną potrzebę zabrania głosu publicznie (np. wystąpienie Jaruzelskiego w dniu ogłoszenia stanu wojen- nego w Polsce w 1981 roku). Ten ostatni typ wystąpień jest odbierany w wolnym od ewentualnych wzorców kontekście, podczas gdy pierwszy typ przemówień,
„z okazji x”, zawsze prowokuje do porównań z innymi wcześniej wygłaszanymi w analogicznych sytuacjach przemówieniami, ma swoje społeczne tło:
wystąpienia z określonej typowej okazji — wystąpienia bez typowej okazji.
Powyższe kategorie komunikacyjne traktowane jako wyznaczniki stylu prze- mówień prawdopodobnie nie stanowią zamkniętej listy i zostały tu przytoczone i scharakteryzowane zaledwie wstępnie.
Wpływają one na kształtowanie stylu komunikacyjnego wystąpień publicz- nych i w następstwie przekładają się oczywiście na dobór takich, a nie innych środków językowych, pojmowanych w kategoriach tradycyjnie wyróżnianych tzw. środków stylistycznych: brzmieniowych, leksykalnych, frazeologicznych, morfologicznych, składniowych, tekstowych itd. Zastosowanie pojęcia stylu ko- munikacyjnego umożliwia jednak lepszą i pełniejszą charakterystykę przemówień publicznych w kontekście ich społecznego odbioru i ewentualnej skuteczności lub nieskuteczności oddziaływania na audytorium niż tradycyjne pojęcie stylu jako doboru środków językowych. Zarazem pojęcie stylu komunikacyjnego umożli- wia płynne przejście w opisie przemówień do wspomnianego poziomu wyboru środków stylistycznych, ukazując lepiej ich funkcjonalność, zwłaszcza na tle celu danego przemówienia.
Literatura
Grabias Stanisław (1994), Język w zachowaniach społecznych, Lublin.
Hamlin Sonya (2001), Jak mówić, żeby nas słuchali, Warszawa.
Lalewicz Janusz (1975), Przemawianie publiczne — retoryka, [w:] idem, Komunikacja językowa i literatura, Wrocław, s. 41–53.
Przybylska Renata (2001), W poszukiwaniu współczesnych form retorycznych. Uwagi wstępne, [w:] Retoryka dziś — teoria i praktyka, red. Renata Przybylska, Wiesław Przyczyna, Kraków, s. 401–414.
Przybylska Renata (2008), Jak stworzyć typologię wystąpień publicznych polityków, „Język a Kul- tura” XX, tom jubileuszowy, red. Anna Dąbrowska, Wrocław, s. 279–288.
Sławiński Janusz (red.), (1976), Słownik terminów literackich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
Streszczenie
Artykuł ma na celu wyłonienie głównych kategorii komunikacyjnych wpływających na zróżni- cowanie gatunków wypowiedzi publicznych o nastawieniu perswazyjnym, zwłaszcza występujących w języku polityki. Autorka proponuje uwzględnić następujące kategorie: odbiorca wypowiedzi, na- dawca wypowiedzi, charakter interakcji między nadawcą a odbiorcą, sytuacja komunikacyjna, typ ekspresji, stopień aksjologizacji i emocjonalizacji przekazu, cel wystąpienia, stopień ceremonialności wystąpienia w opozycji do kreatywności, temat wystąpienia. Wymienione kategorie mogą stać się podstawą typologii współczesnych wystąpień publicznych w sferze życia politycznego i w rezultacie posłużyć do charakterystyki gatunków mowy w komunikacji publicznej.
Słowa kluczowe: styl, język polityki, retoryka, komunikacja publiczna
Communicative categories as determinants of the styles of public speeches
Summary
The aim of the article is to distinguish the main communicative categories which infl uence the typological diversity of public speeches that are persuasive in character and that appear mainly in the language of politics. The author proposes the following categories: receiver of the message, sender of the message, type of interaction between the sender and the receiver, communicative situation, type of expression, degree of the axiologisation and emotionalisation of the message, aim of the speech, degree of the ceremoniality of the speech in opposition to its creativity, theme of the speech. These cat- egories may form the basis for the typology of contemporary public speeches in the sphere of political life and may be used in defi ning the types of speech in public communication.
Keywords: style, the language of politics, rhetoric, public communication
