Jarosław Zarzycki
Bezpieczeństwo
pożarowe lasów
dr hab. inż. Jerzy Gałaj, prof. SGSP
dr hab. inż. Bogdan Michailiuk, prof. ASzWoj Przygotowanie do druku
Agnieszka Wójcik
Małgorzata Romanowska Okładka
123rf.com
Wydano na licencji Creative Commons:
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska Wydanie drugie uzupełnione
Warszawa 2018
ISBN: 978-83-88446-94-8 Wydawca
Szkoła Główna Służby Pożarniczej 01-629 Warszawa
e-mail: wydawnictwo@sgsp.edu.pl www.sgsp.edu.pl
tel. 22 561 73 83 Łamanie
Studio Grafpa, www.grafpa.pl Objętość: 10 arkuszy wydawniczych
Wstęp . . . 7
1. Wprowadzenie do tematyki leśnej i bezpieczeństwa pożarowego lasów . . . 17
2. Wybrane pojęcia związane z lasami . . . 27
3. Lasy na świecie, w Europie i w Polsce – dawniej i dziś . . . 31
4. Zagrożenie pożarowe lasów w Europie i w Polsce . . . 39
5. Rodzaje i przyczyny pożarów lasów . . . 45
6. Przepisy prawne związane z działaniami zapobiegającymi powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożarów lasów . . . 71
7. Kategorie zagrożenia pożarowego lasów w Polsce oraz metoda oznaczania i prognozowania stopnia zagrożenia pożarowego lasów . . . 91
8. Orientacja i rozprzestrzenianie pożarów lasów . . . 103
9. Pasy przeciwpożarowe i linie obrony w kompleksach leśnych . . . 109
10. Sposoby obserwacji i patrolowania kompleksów leśnych w celu wczesnego wykrycia pożarów lasów . . . 119
11. Dojazdy pożarowe i źródła wody do celów przeciwpożarowych oraz tworzone przy nich przeciwpożarowe stanowiska czerpania wody w kompleksach leśnych . . . 123
12. Bazy sprzętu do gaszenia pożarów lasów nadleśnictw i parków narodowych oraz wyposażenie Państwowej Straży Pożarnej w pojazdy i sprzęt do gaszenia pożarów lasów . . . 131
13. Statki powietrzne stosowane do wykrywania i gaszenia pożarów lasów . . . 139
14. Dokumentacja związana z zabezpieczeniem przeciwpożarowym kompleksów leśnych . . . 147
15. Dysponowanie sił gaśniczych do pożarów lasów . . . 159
16. Metody, warianty i formy działań gaśniczych oraz kierowanie działaniami ratowniczymi podczas gaszenia pożarów lasów . . . 171
17. Moduły gaszenia pożarów lasów w Unii Europejskiej . . . 193
Zakończenie . . . 201
Literatura . . . 205
Spis rysunków . . . 215
Spis tabel . . . 217
CAFS – system wytwarzania piany przy pomocy sprężonego powietrza CBRN – skażenia chemiczne, biologiczne, radiologiczne i jądrowe CMCP – Wspólnotowy Mechanizm Ochrony Ludności
COO – centralny odwód operacyjny DWP – działko wodno-pianowe
FAO – Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa Narodów Zjednoczonych
GBA – średni samochód ratowniczo-gaśniczy z autopompą GCBA – ciężki samochód ratowniczo-gaśniczy z autopompą GCBM – ciężki samochód ratowniczo-gaśniczy z motopompą
GFFFV – moduł gaszenia pożarów lasów z ziemi, z użyciem pojazdów GUS – Główny Urząd Statystyczny
IGiK – Instytut Geodezji i Kartografi i JRG – jednostka ratowniczo-gaśnicza
JW – jednostka wojskowa
KDR – kierujący działaniem ratowniczym
KG PSP – Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej
KP(M) PSP – komenda powiatowa (miejska) Państwowej Straży Pożarnej KSRG – krajowy system ratowniczo-gaśniczy
KW PSP – komenda wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej KZPL – kategoria zagrożenia pożarowego lasów
MMR – maksymalna masa rzeczywista MON – Ministerstwo Obrony Narodowej NOD – nieostrożność osób dorosłych NON – nieostrożność osób nieletnich NSA – Najwyższy Sąd Administracyjny
OAR – odcinek akcji ratowniczej (odcinek bojowy) OSP – Ochotnicza Straż Pożarna
PAD – punkt alarmowo-dyspozycyjny
PGL LP – Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe POPiDR – plan ochrony przeciwpożarowej i działań ratowniczych POPOL – plan ochrony przeciwpożarowej obszarów leśnych PSP – Państwowa Straż Pożarna
PSZPL – prognozowany stopień zagrożenia pożarowego lasów PZPĆW – plan zabezpieczenia przeciwpożarowego ćwiczenia wojsk RDLP – regionalna dyrekcja Lasów Państwowych
SAR – sztab akcji ratowniczej
SCRt – ciężki samochód ratownictwa technicznego SILP – system informacji Lasów Państwowych SRt – średni samochód ratownictwa technicznego
SW – samochód wężowy
SZPL – stopień zagrożenia pożarowego lasów
UE – Unia Europejska
UNFCCC – konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu WOP – wojskowa ochrona przeciwpożarowa
WSP – wojskowa straż pożarna
ZG ZOSP – Zarząd Główny Związku Ochotniczych Straży Pożarnych ZOL – zespół ochrony lasu
P
ublikacja jest skierowana do tych, którym lasy nie są obce i obojętne, a wie-dza o ich ochronie, w szczególności przed pożarem, warta jest ugruntowa-nia i poszerzeugruntowa-nia w różnych aspektach składających się na to, co nazywamy bezpieczeństwem pożarowym lasów. Czytelnik znajdzie tu podstawowe i szcze-gółowe, a także specjalistyczne informacje dotyczące zagadnień związanych z po-żarami lasów i samym lasem. Przybliżone zostaną lasy świata, Europy i Polski oraz stan prawny działań związanych z rozpoznawaniem zagrożeń pożarowych. W opracowaniu zawarto informacje dotyczące rodzajów, przyczyn i charaktery-styki pożarów lasów, a także sposobów zabezpieczenia przeciwpożarowego kom-pleksów leśnych. Opisane zostały również środki techniczne (statki powietrz-ne, pojazdy i sprzęt) służące do gaszenia pożarów lasów, jak również zasady ich dysponowania do takich zdarzeń ratowniczych. Omówione zostały zagadnienia związane z organizowaniem i prowadzeniem działań ratowniczych w czasie ga-szenia pożarów lasów, a także możliwości wsparcia z użyciem modułów między-narodowych przeznaczonych do gaszenia pożarów lasów.Monografi a pt. Bezpieczeństwo pożarowe lasów podejmuje problemy znajdu-jące odzwierciedlenie zarówno w teorii, jak i w praktyce. Oba aspekty postrzegane są w kontekście kwestii dotyczących ogólnego bezpieczeństwa, a w szczególności bezpieczeństwa pożarowego traktowanego jako interdyscyplinarna perspektywa badawcza.
Wyniki badań przedstawione w monografi i obejmują głównie problematy-kę bezpieczeństwa pożarowego lasów. Obszary leśne to swoiste dobro narodowe,
a bezpieczeństwo pożarowe odpowiada za istnienie możliwości przeciwdziałania zagrożeniom pożarowymi wymierzonymi przeciwko lasom przez ogień. W mo-nografi i zawarto syntezę wyników wieloletnich badań autora, stanowiących po-szerzenie wiedzy dotyczącej bezpieczeństwa pożarowego lasów, która stanowi ważny element i wpisuje się w obszar nauk o bezpieczeństwie.
Treść i materiał opracowania zestawiono, kierując się kilkoma założeniami. Jednym z nich była potrzeba przybliżenia wiedzy o lasach. Drugi cel stanowiło pokazanie zagrożeń pożarowych występujących w lasach, trzeci – przedstawienie aspektu prawnego związanego z działaniami profi laktyki pożarowej w komplek-sach leśnych, zaś czwarty, to analiza podjętej problematyki dotyczącej sposobów osiągnięcia zwalczania zagrożeń pożarowych i samych pożarów w lasach w kon-tekście istnienia współzależności elementów zabezpieczenia lasów przed poża-rami i ich praktycznego wykorzystania. Złożoność podejmowanej problematyki sprawiła, że w monografi i skupiono się głównie na analizie głównych elementów składających się na bezpieczeństwo pożarowe lasów, które w sposób zasadniczy wpływają na jego kształt i wymiar.
Główny cel naukowy monografi i to przedstawienie analizy aspektów skła-dających się na bezpieczeństwo pożarowe kompleksów leśnych, zarówno składo-wych rozpoznawania zagrożeń pożaroskłado-wych w lasach, przygotowania komplek-sów leśnych do gaszenia pożarów, jak i elementów związanych z organizowaniem i prowadzeniem działań ratowniczych w czasie pożarów lasów. Wynikiem pro-wadzonej analizy i oceny merytorycznej jest przede wszystkim wyodrębnienie elementów bezpieczeństwa pożarowego lasów, mających wpływ na jego stan.
Analizy i oceny pożarów lasów wskazują, że w ich bezpieczeństwie poża-rowym można wyodrębnić trzy główne fi lary, z których każdy odgrywa bar-dzo istotną rolę: prewencyjny, potencjał (zasób) ratowniczy i organizacyjny już w trakcie działań ratowniczych. Owe trzy fi lary bezpieczeństwa pożarowego la-sów są ze sobą również wzajemnie powiązane i zależne.
Dostępna literatura przedmiotu badań nie w pełni porusza zagadnienia, które mają silny związek z bezpieczeństwem pożarowym lasów, w szczególności z możliwościami operacyjno-technicznymi przygotowania kompleksów leśnych do gaszenia pożarów lasów, jak i możliwościami taktycznymi działań ratowni-czych organizowanych i prowadzonych podczas pożarów lasów. W monografi i poszukiwano i starano się ukazać te czynniki, które rzutują na poziom bezpie-czeństwa pożarowego lasów.
Z obserwacji autora wynika, że badania nad bezpieczeństwem pożarowym lasów wymagają podejmowania naukowych wyzwań zmierzających do szukania
drobnych elementów, których poznanie i zastosowanie może wpływać na pod-noszenie poziomu bezpieczeństwa pożarowego lasów, a tym samym skutecznie przeciwdziałać zagrożeniom, które godzą w to bezpieczeństwo.
Analizy i oceny elementów poddanych badaniom dowodzą, że obecność każ-dej składowej bezpieczeństwa pożarowego lasów wpływa na eliminację zagrożeń tego bezpieczeństwa. Badania wykazały również, że istnieją zależności między częścią prewencyjną, zasobami ratowniczymi oraz organizowaniem i prowadze-niem działań ratowniczych podczas pożarów lasów. W monografi i podjęto próbę znalezienia odpowiedzi na pytania dotyczące bezpieczeństwa pożarowego lasów i ukazania mechanizmów istniejących pomiędzy składowymi tworzącymi to bez-pieczeństwo. W opracowaniu dążono do odpowiedzi na pytania:
1) Jaka jest charakterystyka polskich lasów na tle lasów świata, zarówno pod względem ilościowym, jak i drzewostanowym?
2) Z jakimi elementami związane jest zagrożenie pożarowe lasów?
3) Jaka działalność i przepisy prawne regulują zapobieganie powstawaniu poża-rów w lasach?
4) Jakie są sposoby zabezpieczania lasów przed pożarami?
5) Jaki jest potencjał ratowniczy i pomocniczy przeznaczony do gaszenia poża-rów lasów?
6) Jakie są metody, warianty i formy działań gaśniczych podczas pożarów lasów? 7) Na czym polega kierowanie działaniem ratowniczym podczas pożarów lasów? Monografi a jest wielowątkową analizą opracowaną na podstawie dostęp-nego piśmiennictwa w której przybliżono główne fi lary bezpieczeństwa po-żarowego z ich elementami składowymi. Zaprezentowanie w niej wielu skła-dowych bezpieczeństwa pożarowego lasów stanowi również próbę nowego zdefi niowania tego pojęcia i wskazanie na te elementy, które pozwalają pro-gnozować poziom bezpieczeństwa. Zastosowana w monografi i formuła me-todologiczna polegająca na sposobie prowadzenia analizy wszystkich składo-wych bezpieczeństwa pożarowego lasów w oparciu o dostępne normy i źródła, stanowi nowe koncepcyjne ujęcie istoty tego bezpieczeństwa i nadaje publika-cji charakter analityczno-empiryczny.
Złożoność problematyki poruszanej w tym opracowaniu sprawiła, że poja-wiła się potrzeba badania każdego elementu mającego wpływ na funkcjonowanie różnych fi larów bezpieczeństwa pożarowego lasów, których skala i wielkość rzu-tuje na bezpieczeństwo pożarowe małych, dużych i bardzo dużych kompleksów leśnych. Metodą badawczą zastosowaną w monografi i jest analiza dokumentów źródłowych i normatywnych, a także krytyczna analiza literatury przedmiotu
badań. Obie metody zostały z powodzeniem użyte w celu poszerzania wiedzy o poruszanej problematyce. W opracowaniu wykorzystano wiele narzędzi ba-dawczych: opis istoty problematyki, wyjaśnianie, projektowanie, wartościowanie i interpretację.
Wiedzę z zakresu bezpieczeństwa pożarowego lasów można podzielić na trzy główne obszary. Obszar pierwszy związany jest ze specyfi ką struktury la-sów i jego charakterystyką leśną. Drugi, to możliwości właścicieli, zarządców i użytkowników lasów w zakresie gaszenia pożarów lasów, jako obszar bardziej znany leśnikom, oraz trzeci obszar, bardziej znany strażakom, czyli odpowiedź na pytanie, jakie pojazdy, sprzęt i urządzenia oraz zasady obowiązują podczas organizowania i prowadzenia działań ratowniczych w czasie pożarów lasów. W publikacji omówiono zarówno zagadnienia związane z charakterystyką le-śną, przygotowaniem kompleksów leśnych do gaszenia pożarów, jak i samo ga-szenie pożarów.
Monografi a skierowana jest do dwóch środowisk – leśnego i pożarniczego. Dzięki temu możliwe jest przenikanie wiedzy pomiędzy tymi grupami podmio-tów, co może przyczynić się do lepszego zrozumienia właścicieli lasów w stosun-ku do działań, jakie przeprowadzają strażacy w lasach na płaszczyźnie profi lakty-ki i działań ratowniczych. Strażakom dane będzie pozyskanie wiedzy leśnej, jakże potrzebnej i użytecznej podczas gaszenia pożarów lasów. Obu środowiskom przyświeca jeden cel, jakim jest bezpieczeństwo dobra narodowego, którym są polskie lasy. Często niewiedza z jednego i drugiego obszaru skutkuje pogorsze-niem przygotowania kompleksów leśnych do gaszenia pożarów, a z drugiej strony próbą zastosowania uniwersalnych rozwiązań, zasad i możliwości służących ga-szeniu pożarów wewnętrznych do gaszenia pożarów zewnętrznych.
W pierwszym rozdziale monografi i przybliżono znajomość defi niowania lasu i jego znaczenia we współczesnym świecie, jak również charakter zagro-żeń obniżających stan bezpieczeństwa pożarowego lasów, a także jego elementy. Omówiono rodzaje lasów na świecie i ich uproszczoną strukturę występowania na przybliżonych szerokościach geografi cznych.
W rozdziale drugim przedstawiono najważniejsze pojęcia związane z lasami – z punktu widzenia bezpieczeństwa pożarowego lasów, które wykorzystane zo-stały następnie w dalszej treści opracowania.
W trzecim rozdziale zawarto wybrane informacje o lasach na świecie, w Eu-ropie i w Polsce, zarówno w ujęciu obecnym, jak i historycznym, dla podkreślenia znaczenia lasów w dzisiejszym świecie, ich występowania na różnych szeroko-ściach geografi cznych i niestety zmniejszających się z roku na rok
powierzch-niach leśnych w ujęciu globalnym. Omówiono uproszczoną historię lesistości ziem polskich.
Rozdział czwarty, to opis zagrożeń pożarowych lasów w Europie i w Polsce i związanych z tym zagrożeniem występowania coraz częstszych i bardzo dużych pożarów lasów, nawet w miejscach, gdzie do tej pory takie pożary były rzadko-ścią. Przytoczone zostały również podstawowe informacje o największych poża-rach lasów na świecie w ostatnich latach.
W piątym rozdziale dokonano przeglądu oraz omówienia rodzajów i przy-czyn pożarów lasów, zaprzy-czynając od antropogenicznych przy-czynników stresowych oddziałujących na środowisko leśne, w tym w szczególności pożarów oraz ele-mentów kształtujących zagrożenie pożarowe w lasach. Podkreślono, że poża-ry lasów są zjawiskiem niepożądanym w środowisku leśnym, gdyż powodują ogromne straty, w szczególności w lasach gospodarczych, czyli w hodowlanych lasach planowanych na potrzeby surowca drzewnego niezbędnego w produkcji przemysłowej. Dokonano własnej interpretacji zjawiska pożaru lasu i zapropo-nowano nową autorską defi nicję. Wyodrębniono jego rodzaje oraz charakter ich rozwoju i rozprzestrzeniania się, a także zalecenia wielowariantowe doty-czące ich gaszenia z przykładowymi prostymi wyliczeniami matematycznymi. Pokazano również zjawiska mogące towarzyszyć wielkopowierzchniowym po-żarom lasów. W tym rozdziale przedstawiono również klasyfi kację przyczyn pożarów lasów, a także dane o pożarach lasów z ostatnich lat, aby pokazać skalę zjawiska.
W kolejnym, szóstym rozdziale, wskazano na podstawy prawne, które dla problematyki zawartej zarówno w tym rozdziale, jak i w całej monografi i są bar-dzo ważne, gdyż związane są z działaniami zapobiegającymi powstawaniu i roz-przestrzenianiu się pożarów lasów, jako element upowszechniania działań infor-macyjno-edukacyjnych oraz ostrzegawczych wśród ludności. W tym rozdziale podjęto próbę zdefi niowania kompleksu leśnego z punktu widzenia bezpieczeń-stwa pożarowego z uwzględnieniem parametrów technicznych.
W siódmym rozdziale omówiono rodzaje kategorii zagrożenia pożarowego obejmujących lasy o podobnym poziomie podatności na pożar, ustalonym na podstawie częstotliwości występowania pożarów, warunków drzewostanowych i klimatycznych oraz czynników antropogenicznych. Wskazano dokumenty z nimi związane, podkreślając wpływ ustalanych kategorii zagrożenia pożaro-wego lasów na ich zabezpieczenie przeciwpożarowe. W rozdziale tym opisano również metodę oznaczenia stopnia i prognozowanego stopnia zagrożenia poża-rowego lasów, jako poziomu prawdopodobieństwa zaistnienia pożaru w danym
dniu, w zależności od dynamicznych zmian pogodowych i wilgotności ściółki. Opisano też zadania i przedsięwzięcia ochronne realizowane przez jednostki or-ganizacyjne Lasów Państwowych w zależności od stopnia zagrożenia pożarowego lasów. Przedstawiona została również treść porozumienia w sprawie warunków użytkowania lasów na potrzeby związane z obronnością i bezpieczeństwem pań-stwa, a w końcowej części rozdziału pokazano schemat funkcjonowania ochrony przeciwpożarowej w jednostkach organizacyjnych LP.
W kolejnym rozdziale opisano czynniki wpływające na łatwe powstanie i rozprzestrzenianie się pożarów lasów, kształtujące tzw. pogodę pożarową, a tak-że specyfi kę orientacji pożaru i dość częste zjawiska towarzyszące różnym poża-rom lasów. Wskazano na kierunki ewakuacji podczas pożarów lasów.
W rozdziale dziewiątym pokazano jeden ze sposobów zabezpieczenia prze-ciwpożarowego lasów, czyli pasy przeciwpożarowe, omówiono ich defi nicję, rodzaje, sposób wykonywania i obiekty stanowiące zagrożenie dla lasów, przy których powinny zostać urządzone pasy przeciwpożarowe. Zinterpretowa-no i zilustrowaZinterpretowa-no pojęcie szerokości lasu mające związek z tworzeniem pasów przeciwpożarowych i stosowaniem zakazów pozostawiania na gruncie leśnym materiałów pochodzenia organicznego, zwiększających obciążenie ogniowe. Zi-lustrowano także tworzenie pasów przeciwpożarowych w sąsiedztwie linii kole-jowych, na których prowadzony jest ruch kolejowy. W rozdziale tym zdefi niowa-no i skategoryzowaniowa-no linie obrony, które obok pasów przeciwpożarowych służą do spowolnienia, a czasami też samoistnego zatrzymania rozprzestrzeniania się ognia. Linie obrony i pasy przeciwpożarowe są także miejscem do zatrzymania przesuwającej się linii frontu (czoła), boków (skrzydeł) lub tyłu rozprzestrzenia-jącego się pożaru przy udziale sił ratowniczych.
W kolejnym, dziesiątym rozdziale, opisano sposoby obserwacji i patrolo-wania kompleksów leśnych w celu wczesnego wykrycia pożaru, zawiadomie-nia o jego powstaniu, a także podjęcia działań ratowniczych. Ten sposób zabez-pieczenia przeciwpożarowego kompleksów leśnych jest bardzo ważny, gdyż od sprawności tego systemu zależy powierzchnia pożaru w pierwszej fazie działań i wielkość zadysponowanych do pożarów lasów sił ratowniczych. Opisano pod kątem technicznym wyznaczanie pół obserwacji w kompleksach leśnych. W roz-dziale tym opisano również kierunki modyfi kacji systemu obserwacji lasów, po-dając przykłady krajowe i zagraniczne.
W jedenastym rozdziale opisano kolejny sposób przygotowania kompleksów leśnych do gaszenia pożarów lasów, czyli dojazdy pożarowe, ich oznakowanie, parametry techniczne i rozmieszczenie w lasach po to, aby była lepsza
przejezd-ność po kompleksach leśnych dla pojazdów pożarniczych uczestniczących w ga-szeniu pożarów lasów. Brak dojazdów pożarowych, zły ich stan techniczny lub mała liczba skutkuje opóźnieniem działań gaśniczych wpływających na zwięk-szenie się powierzchni leśnej objętej pożarem. Wskazano na orientację w lesie na podstawie kierunku linii oddziałowych i linii gospodarczych oraz słupów od-działowych. W tym samym rozdziale opisano również jeden z najważniejszych elementów przygotowania kompleksów leśnych do gaszenia pożarów lasów, czyli obowiązek dostępności wody na terenie lasów, jako środka gaśniczego. W roz-dziale tym przedstawiono parametry techniczne związane ze źródłami wody do celów przeciwpożarowych w lasach, stanowiska czerpania wody, ich oznako-wanie i dojazdy do nich, a także obręby chronionej powierzchni leśnej od tych stanowisk, jak również sposoby dostarczania wody do pożaru na znaczne odle-głości. Podjęto próbę kwalifi kowania stanowisk czerpania wody do celów prze-ciwpożarowych w lasach i źródeł wody do celów przeprze-ciwpożarowych. Wskazano na docelowe parametry techniczne stanowisk czerpania wody.
W rozdziale dwunastym przedstawiono zasadę naliczania liczby naziem-nych baz sprzętu do gaszenia pożarów lasów w nadleśnictwach i parkach naro-dowych oraz minimalne wyposażenie tych baz. W rozdziale tym przedstawiono również aktualne zasady wyposażenia jednostek organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej, a w szczególności minimalne standardowe i dodatkowe wypo-sażenie komend powiatowych (miejskich) Państwowej Straży Pożarnej, w tym jednostek ratowniczo-gaśniczych w pojazdy, sprzęt i środki gaśnicze do gasze-nia pożarów lasów, a także normy minimalnego wyposażegasze-nia w każdym wo-jewództwie krajowych baz sprzętu specjalistycznego i środków gaśniczych na potrzeby działań ratowniczych. W rozdziale tym zaproponowano zmiany, jakie powinny nastąpić w jednostkach ratowniczo-gaśniczych Państwowej Straży Po-żarnej, w aspektach związanych z udziałem sił ratowniczych w czasie gaszenia pożarów lasów.
W trzynastym rozdziale opisano leśne bazy lotnicze w Polsce, dane technicz-no-eksploatacyjne samolotów i śmigłowców używanych w ochronie przeciwpo-żarowej lasów na świecie i w Polsce, a także zasady stosowania statków powietrz-nych podczas gaszenia pożarów lasów. Przedstawiono również rodzaje lotów i rodzaje zrzutów gaśniczych.
W rozdziale czternastym przedstawiono zawartość dokumentacji związa-nej z zabezpieczeniem przeciwpożarowym kompleksów leśnych, czyli treści
„Sposobów postępowania na wypadek powstania pożaru, klęski żywiołowej
wyjścio-wym do opracowania przez komendy powiatowe (miejskie) Państwowej Stra-ży Pożarnej „Planów działań ratowniczych w kompleksach leśnych na terenie powiatu, a te z kolei powinny stanowić, podobnie jak „Sposoby postępowania na wypadek powstania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego za-grożenia” załącznik do „Powiatowych planów ratowniczych”. W tym rozdziale opisano również „Plan ochrony przeciwpożarowej obszarów leśnych poligonu”, który powinien być załącznikiem do „Planu ochrony przeciwpożarowej i dzia-łań ratowniczych jednostki wojskowej”. Omówiono też „Plan zabezpieczenia przeciwpożarowego ćwiczenia wojsk w warunkach poligonowych”, który opra-cowuje się w przypadku, gdy siły i środki określone w „Planie ochrony przeciw-pożarowej obszarów leśnych poligonu” są niewystarczające do zabezpieczenia ćwiczenia wojsk. Wskazano również na podstawowe zasady działania podod-działów wojskowych w natarciu i obronie w lasach podczas pożarów.
W rozdziale piętnastym omówiono zasady dysponowania minimalnych sił ratowniczych z jednostek ochrony przeciwpożarowej do pożarów lasów w zależności od powierzchni pożarów i stopnia zagrożenia pożarowego la-sów, kategorie pojazdów pożarniczych, uproszczone wyliczenia matematycz-ne wariantów gaszenia pożarów w zależności od rodzaju i wielkości pożaru, od liczby pojazdów pożarniczych oraz od siły wiatru. Przedstawiono także typy plutonów w kompaniach gaśniczych centralnego odwodu operacyjnego krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego mogące być użyte do gaszenia żarów lasów w danym powiecie, jeżeli możliwości zasobu ratowniczego po-wiatu są niewystarczające.
W przedostatnim rozdziale opisano metody, warianty i formy działań ga-śniczych podczas pożarów lasów oraz kierowanie działaniem ratowniczym podczas pożarów lasów. Przedstawiono elementy procesu podejmowania de-cyzji przez kierującego działaniem ratowniczym, łącznie z procedurą przej-mowania kierowania działaniem ratowniczym, rolą i zadaniami zespołów sztabu akcji ratowniczej oraz funkcjonowaniem odwodu operacyjnego kra-jowego systemu ratowniczo-gaśniczego. W tym rozdziale zaproponowano autorski podział rozpoznania podczas pożarów lasów na cztery grupy infor-macyjne, opisując każdą z nich, które to pakiety informacji były już z powo-dzeniem wykorzystywane podczas ćwiczeń ratowniczych i akcji ratowniczych związanych z gaszeniem pożarów lasów.
W ostatnim, siedemnastym rozdziale, przedstawiono rodzaje, skład i zasady funkcjonowania modułów do zwalczania pożarów lasów, w szczególności pol-skich modułów zwalczania z ziemi pożarów lasów z użyciem pojazdów.
O wkładzie na rzecz bezpieczeństwa i nauk o bezpieczeństwie, na podstawie treści, jakie zawarto w monografi i, mogą przemawiać następujące elementy: 1) bezpieczeństwo lasów jako bezpieczeństwo dobra narodowego;
2) kompleksowe ujęcie problematyki bezpieczeństwa pożarowego lasów; 3) systematyzacja wiedzy z obszaru bezpieczeństwa pożarowego lasów;
4) opis podstaw teoretycznych elementów składowych bezpieczeństwa pożaro-wego lasów, wraz z odpowiednimi propozycjami autorskich defi nicji; 5) przybliżenie czynników mających wpływ na poziom bezpieczeństwa
pożaro-wego lasów;
6) wskazanie potrzeby ochrony lasów przed pożarami i dążenie do poprawy bezpieczeństwa pożarowego lasów, poprawiając niektóre jego elementy; 7) rozważania i interpretacje autorskie stanowią rodzaj kompendium wiedzy
o bezpieczeństwie pożarowym lasów oraz wskazują na potrzebę i dają możli-wości dalszych badań problematyki dotyczącej bezpieczeństwa pożarowego lasów.
Przedkładana czytelnikowi monografi a jest obecnie jednym z niewielu opublikowanych w Polsce opracowań naukowych, ujmujących w sposób kom-pleksowy i usystematyzowany przedstawioną problematykę bezpieczeństwa po-żarowego lasów na gruncie nauk o bezpieczeństwie. Jest to jedno z pierwszych i nowatorskich opracowań, w którym problematyka bezpieczeństwa pożarowego lasów pokazana została w taki sposób, aby dostrzec jej wieloaspektową złożoność.
leśnej i bezpieczeństwa
pożarowego lasów
Ż
yjemy w świecie zagrożeń, których stan jest zmienny i zależy od wie-lu czynników, a ich zmienność powoduje różny poziom bezpieczeństwa. Człowiek korzysta z wielu wytworów świata technicznego, żyjąc w środo-wisku, które go otacza. Istotnym środowiskiem jest środowisko przyrodnicze, z którego społeczeństwo czerpie wiele korzyści. Składnikiem tego środowiska jest las, który daje ludziom i zwierzętom pożywienie, budulec i opał, a jego za-soby wykorzystywane są na setki sposobów w przemyśle i medycynie.Lasy w dość znacznym stopniu schładzają naszą planetę, zapewniając nam nie tylko większą wilgotność gleby i powietrza, ale także gromadząc deszczów-kę i pokrywę śnieżną. Wpływają na obniżenie temperatury powietrza i po-wstawanie suszy a także absorbują miliardy ton dwutlenku węgla, zwłaszcza na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, spowalniając tym samym globalne ocieplenie. Wiecznie zielone lasy deszczowe nad brzegami rzeki Kongo w Afry-ce, to przede wszystkim naturalny fi ltr, który pochłania około 25 proc. świato-wych emisji dwutlenku węgla.
Las to biocenoza leśna, czyli pewien zespół roślin i zwierząt wzajemnie na siebie oddziaływujących i występujących na określonym obszarze. Jeżeli do tej biocenozy dodamy jeszcze glebę i klimat, to otrzymamy ekosystem leśny. Ważną
rolę w lesie odgrywa również mikoryza, czyli powiązanie grzybni z korzeniami drzew. Brak grzybów w lesie doprowadza drzewa do zniszczenia, gdyż to właśnie grzybnia pobiera z gleby wodę wraz z rozpuszczonymi w niej substancjami od-żywczymi i przekazuje korzeniom drzew.
Las jest najbardziej rozpowszechnionym lądowym zbiorowiskiem roślin-nym, jaki występuje w wielu miejscach na Ziemi. Lasy występują nad morzem, na nizinach, bagnach, terenach prawie pustynnych oraz w górach. Jego rodzaj uzależniony jest od warunków glebowych i klimatycznych. Rozróżniamy lasy ni-zinne i górskie, tropikalne (wiecznie zielone lasy deszczowe) i borealne (iglaste na dalekiej północy). Są też lasy liściaste, iglaste lub mieszane. Rodzaje lasów na świecie i ich uproszczoną strukturę występowania na odpowiednich szeroko-ściach geografi cznych przedstawiono na rysunku 1.
Z rozpoznania literaturowego wynika, że nie ma jednej defi nicji lasu. Czasa-mi defi nicja ta związana jest z określonym celem, np. geodezyjnym, przyrodni-czym, środowiskowym, gospodarprzyrodni-czym, handlowym i innym. Inaczej las, m.in. ze względu na rodzaj roślinności (drzewa, krzewy) lub nawet ze względu na grunt o określonym spadku, będzie postrzegany w różnych szerokościach geografi cz-nych, np. w strefi e klimatu chłodnego, umiarkowanego, wilgotno-tropikalnego czy na terenach półpustynnych lub suchych.
W ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC), określanej w skrócie jako konwencja klimatyczna przyjęto, że la-sem jest obszar o powierzchni przynajmniej 0,05–1,0 ha, o pokryciu koronami drzew (lub czynniku zadrzewienia) powyżej 10–30 proc. i z drzewami zdolny-mi osiągnąć wysokość 2–5 m. Decyzję o wyborze konkretnych wielkości wy-mienionych parametrów pozostawiono poszczególnym krajom. Polska zgłosiła do UNFCCC następujące wskaźniki defi nicji lasu (wartości min.): powierzch-nia 0,1 ha, pokrycie koron drzew – 10 proc., wysokość drzew – 2 m, szerokość kompleksu leśnego – 10 m (…). Taka defi nicja przyjęta dla potrzeb pierwszego okresu zobowiązań Protokołu z Kioto, obowiązuje również w kolejnym okresie rozliczeniowym, tj. dla lat 2013–2020. [2] Wedle defi nicji lasu zgodnej z usta-leniami z Protokołu z Kioto, do lasów zalicza się także obszary spełniające kry-teria defi nicji i wykorzystywane na inne cele, np. mieszkaniowe, rekreacyjne, cmentarne czy sadownicze.
Rys. 1. Rodzaje lasów na świecie i ich uproszczona struktura występowania na odpo-wiednich szerokościach geografi cznych
Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa Narodów Zjednoczonych (FAO), która prowadzi regularną ocenę światowych zasobów leśnych, staje przed pro-blemem agregowania danych pochodzących z różnych państw. Dlatego wpro-wadziła własne kryteria leśne, na które składa się minimalny próg wysokości drzew (5 m), minimalne pokrycie koron (10 proc., określa się przez szacunek powierzchni ziemi znajdującej się w cieniu koron drzew) oraz minimalna po-wierzchnia (0,5 ha). (…) W 1990 roku raport FAO określał lasy w krajach rozwiniętych jako obszary ziemi z 20-proc. pokryciem drzewostanu. 10 lat później defi nicja ta została zmieniona, w celu zharmonizowania jej z defi ni-cją dla krajów rozwijających się: limit minimalnego pokrycia terenu obni-żono do 10 proc. [4] Do lasów zalicza się ponadto powierzchnie z młodymi drzewami, będącymi w stanie osiągnąć wymienione kryteria w przyszłości, obszary czasowo pozbawione roślinności drzewiastej w wyniku działalności gospodarczej (zręby zupełne) lub zjawisk (katastrof) naturalnych, które zo-staną zasadniczo odnowione w okresie pięciu lat. Za las FAO uznaje też drogi leśne, pasy przeciwpożarowe i małe otwarte powierzchnie, lasy w parkach na-rodowych, rezerwaty przyrody oraz inne powierzchnie podlegające ochronie, charakteryzujące się walorami środowiskowymi, naukowymi, historycznymi, kulturowymi i duchowymi, pasy wiatrochronne, o ile ich powierzchnia wy-nosi ponad 0,5 ha, a szerokość co najmniej 20 m. Wreszcie na miano lasu zasługują porzucone grunty uprawne z naturalną sukcesją drzew, które osią-gnęły lub będą w stanie osiągnąć wysokość 5 m i pokrycie ponad 10 proc. [2] Defi nicja ta nie uwzględnia obszarów użytkowanych rolniczo, np. sadów czy upraw drzew (plantacji), jak i obszarów wykorzystywanych dla potrzeb komunalnych na terenach zurbanizowanych, np. parków miejskich. Są to, we-dług FAO, inne grunty z pokrywą leśną.
Defi niowanie lasu, to również prawna klasyfi kacja gruntów leśnych, która w poszczególnych państwach jest różna. W Polsce, zgodnie z treścią ustawy o la-sach [15], lasem jest grunt:
1) o zwartej powierzchni, co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (upra-wami leśnymi) – drze(upra-wami i krze(upra-wami oraz runem leśnym – lub przejściowo jej pozbawiony:
a) przeznaczony do produkcji leśnej lub
b) stanowiący rezerwat przyrody lub wchodzący w skład parku narodowe-go albo
2) związany z gospodarką leśną, zajęty pod wykorzystywane dla potrzeb gosdarki leśnej: budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie po-działu przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna, a także wykorzystywany na par-kingi leśne i urządzenia turystyczne.
W kwestii zdefi niowania pojęcia „las” wypowiedział się Sąd Najwyższy w wy-roku z 28 stycznia 2009 wy-roku IV CSK 353/08 (OSNC ZD 2009/D/99), stwierdza-jąc, że w świetle art. 3 pkt 1 ustawy o lasach [15] – za las należy uznać także grunt o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi) – drzewami i krzewami oraz runem leśnym, który nie spełnia żadnego dodatkowego kryterium z art. 3 pkt 1 lit. a, b, i c tej ustawy [15] (nie jest przezna-czony do produkcji leśnej, nie stanowi rezerwatu przyrody ani nie został wpisany do rejestru zabytków).
Jak stwierdził Sąd Najwyższy (I CSK 258/09 z 28 stycznia 2010 roku), ze sfor-mułowania tego wynika jasno, że podstawą rozróżnienia między „lasem” – jako gruntem pokrytym roślinnością leśną, a „gruntami zadrzewionymi i zakrzewio-nymi” – jako również gruntami pokrytymi roślinnością leśną – jest wyłącznie kryterium obszarowe, a nie przeznaczenia do produkcji leśnej. Lasem jest zatem grunt pokryty roślinnością leśną o zwartym obszarze co najmniej 10 arów, zaś gruntami zadrzewionymi i zakrzewionymi są grunty pokryte roślinnością leśną o obszarze poniżej 10 arów.
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie „w nawiązaniu do wykładni NSA stwierdził, że zalicza się do lasów również obiekty, dla których nie opraco-wano jeszcze dokumentacji urządzeniowej i nie określono zadań z zakresu go-spodarki leśnej” [2].
Nadzór nad gospodarką leśną sprawują [15]:
1) minister właściwy do spraw środowiska – w lasach stanowiących własność Skarbu Państwa;
2) starosta – w lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa.
W lasach, przez które przebiega granica powiatów, nadzór nad gospodarką leśną sprawuje starosta, na którego terenie znajduje się większa część obszaru lasu.
Lasami stanowiącymi własność Skarbu Państwa zarządza Państwowe Go-spodarstwo Leśne Lasy Państwowe (PGL LP), zwane „Lasami Państwowymi”, oprócz lasów [15]:
2) wchodzących w skład Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa; w lasach będących w użytkowaniu wieczystym1, określone w ustawie prawa i
obo-wiązki Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa wykonuje użytkownik wieczysty;
3) będących w użytkowaniu wieczystym na mocy odrębnych przepisów.
Środowisko przyrodnicze narażone jest na zagrożenia, zarówno ze strony natury, jak i cywilizacyjne. Każde zagrożenie środowiska przyrodniczego po-woduje jego degradację w małej lub wielkiej skali, stanowiąc czasami klęskę ekologiczną.
Las może być zagrożony wieloma czynnikami, których pochodzenie jest abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne. Rodzaje negatywnie oddziałujących czynników, zwanych stresowymi, na środowisko leśne przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Czynniki stresowe oddziałujące na środowisko leśne
Abiotyczne Biotyczne Antropogeniczne
1) Czynniki atmosferyczne a) anomalie pogodowe – ciepłe zimy – niskie temperatury – późne przymrozki – upalne lata – obfi ty śnieg i szadź b) termiczno-wilgotnościowe – niedobór wilgoci – powodzie c) wiatr (huragany) 2) Właściwości gleby a) wilgotnościowe (niski poziom wód gruntowych) b) żyznościowe – gleby piaszczyste – grunty porolne 3) Warunki fi zjografi czne
(warunki górskie) 1) Struktura drzewostanów (niezgodność z siedliskiem – drzewostany iglaste na siedliskach lasowych) 2) Szkodniki owadzie a) pierwotne b) wtórne 1) Grzybowe choroby infekcyjne a) liści i pędów b) pni c) korzeni 2) Nadmierne występowanie roślinożernych ssaków a) zwierzyny b) gryzoni 1) Zanieczyszczenia powietrza a) energetyka b) gospodarka komunalna c) transport 2) Zanieczyszczenia wód i gleb a) przemysł b) gospodarka komunalna c) rolnictwo 3) Przekształcenia powierzchni ziemi (górnictwo) 4) Pożary lasu 5) Szkodnictwo leśne a) kłusownictwo i kradzieże b) nadmierna rekreacja c) masowe grzybobrania
Źródło: Raport o stanie lasów w Polsce 2014, CILP Warszawa 2015, s. 54 [5].
1 Użytkowanie wieczyste polega na oddaniu w użytkowanie gruntów stanowiących własność Skarbu
Państwa, gminy lub związku gmin osobie fi zycznej lub prawnej na czas określony – 99 lat (wyjątkowo krócej, lecz nie mniej niż 40 lat); jest to forma specyfi czna dla prawa polskiego, wprowadzona w 1961 r.
Czynnik abiotyczny może również generować pożar lasu. Przykładem są wiatrołomy i wywroty drzew w lesie po przejściu silnego wiatru lub tornada. W Borach Tucholskich, na pograniczu województw kujawsko-pomorskiego i pomorskiego, na północny wschód od Chojnic, w nocy z 11 na 12 sierpnia 2017 roku, wiatr prostoliniowy, nazywany szkwałem lub prądem zstępującym (ang. downburst) o sile wiatru huraganowego (powyżej 118 km/h), który towa-rzyszył burzy, połamał i przewrócił w jednym kierunku prawie 7 mln m3 drzew
w lesie na powierzchni ponad 26 tys. ha (śmierć poniosły dwie harcerki, ran-nych zostało 20 uczestników obozu harcerskiego, który rozbity był w tym miej-scu). Około 30 km na południowy wschód od tego miejsca, w roku 2012 przez Bory Tucholskie przeszło tornado, niszcząc około 500 ha lasu. Wówczas drzewa były porozrzucane w różnych kierunkach, a pas zniszczeń miał szerokość około 400 m i długość ponad 10 km.
7 lipca 2017 roku tornado przeszło na Śląsku w okolicach Rud Raciborskich, łamiąc i przewracając około 300 tys. m3 drzew w lesie na powierzchni około 1500 ha.
Z podobnym zjawiskiem mieliśmy do czynienia w Polsce 4 lipca 2002 roku Wówczas huraganowy wiatr zniszczył 11 proc. Puszczy Piskiej na Mazurach, tj. 2,3 mln m3 połamanych i przewróconych drzew na powierzchni około 12 tys. ha.
Wiatrołomy i wywroty w lesie, w szczególności przy dojazdach pożarowych oraz stanowiskach czerpania wody, powinny zostać usuwane w pierwszej kolej-ności – ze względu na zapewnienie możliwości przejazdu dla pojazdów pożar-niczych. Zalegające wiatrołomy i wywroty w lesie stanowią zwiększone obciąże-nie ogniowe na powierzchni pokrywy gleby ze względu na opadłe pobciąże-nie i korony drzew. Należy dążyć do jak najszybszego ich usunięcia, gdyż utrzymująca się wysoka temperatura powietrza zwiększa zagrożenie pożarowe takich obszarów, a powstały pożar na terenie, na którym zalegają wiatrołomy i wywroty, charak-teryzuje się zwiększoną masą paliwową, przyczyniając się łatwego rozwoju i roz-przestrzeniania się pożaru, a tym samym utrudniając prowadzenie działań gaśni-czych i wymuszając dysponowanie dużo większych sił i środków do jego gaszenia w porównaniu z typowym pożarem pokrywy gleby. Ze względu na trudny dostęp do środka oddziału leśnego z wiatrołomami i wywrotami, podczas pożaru lasu zasadne jest dysponowanie w I rzucie gaśniczych statków powietrznych dokonu-jących izoludokonu-jących lub bezpośrednich zrzutów środków gaśniczych. W przypad-ku zalegających podczas powstałego pożaru lasu wiatrołomów i wywrotów na dojazdach pożarowych i stanowiskach czerpania wody, należy zwiększyć liczbę dysponowanych sił i środków ze względu na usuwanie zalegających wiatrołomów i wywrotów z dojazdów pożarowych i stanowisk czerpania wody, celem
przywró-cenia ich drożności. W tego typu pożarach lasów, do przywracania drożności do-jazdów pożarowych i stanowisk czerpania wody, oprócz sił pożarniczych zaleca się wykorzystanie sił i środków zakładów usług leśnych dysponujących sprzętem specjalistycznym oraz sił i środków wojskowych, dysponujących ciężkimi pojaz-dami gąsiennicowymi.
W grupie antropogenicznych czynników stresowych oddziałujących na śro-dowisko leśne występują pożary lasów. Należą one do największych zagrożeń zakłócających rozwój ekosystemów, w szczególności w przypadku wystąpienia wielkoobszarowych pożarów uznawanych za klęskowe. Po przejściu pożaru lasu straty biocenotyczne są dużo większe niż straty materialne. Całkowicie lub czę-ściowo uszkodzone zostają rośliny, czasami rzadkie i chronione, które łatwo opa-nowywane są przez szkodliwe owady i grzyby pasożytnicze. Giną także organi-zmy glebowe i zwierzęta. Podczas pożarów lasów wydzielane są znaczne ilości dwutlenku węgla. Poza nim, w dymie występują również znaczne ilości tlenku węgla, cząstek stałych i ciekłych, węglowodory oraz tlenki azotu.
Z wielu źródeł wynika, że następuje stopniowa zmiana klimatu na pogodę bar-dziej gorącą i suchą. Związane są one z podnoszeniem się temperatury powietrza i występowaniem długotrwałych susz, które prawdopodobnie spowodują wzrost podatności lasów na pożary. Już można zaobserwować, że rośnie liczba pożarów roślinności na wszystkich kontynentach, na których ona występuje. Największy wzrost pożarów lasów odnotowywany jest ostatnio w Ameryce Południowej.
Pożary lasów były, są i będą nadal zagrażały lasom, mniej tym o charakterze naturalnym, a bardziej lasom gospodarczym przekształconym przez człowieka lub całkowicie przez niego wyhodowanym, które dominują w Polsce. Lasy natu-ralne w Europie to zaledwie 4 proc. wszystkich lasów i znajdują się w północnej Skandynawii, północnej europejskiej części Rosji, Alpach i regionie bałkańskim. Istnieją na świecie zbiorowiska ekosystemów leśnych, gdzie pożary powstałe od wyładowań atmosferycznych traktowane są jak naturalny czynnik ekologiczny, który wpływa na ekologię zespołu leśnego, umożliwiając m.in. naturalne odno-wienia niektórych gatunków drzew, które do swojego istnienia wymagają specy-fi cznych warunków, a takie daje im wysokie promieniowanie cieplne pochodzące od płomieni pożaru oraz wypalony i spopielony teren popożarowy (pożarzysko). Dotyczy to głównie naturalnego środowiska leśnego z wybranym drzewostanem iglastym w strefi e lasów borealnych i niektórych drzewostanów w lasach twardo-listnych w strefi e podzwrotnikowej. Od kilkudziesięciu lat niektóre państwa, na wytypowanym wcześniej obszarze, stosują zasadę ograniczonego gaszenia poża-rów lasów.
Wypalanie. W niektórych krajach (np. w USA, Australii, Hiszpanii, Portu-galii), dopuszczono celowe i kontrolowane wypalanie pokrywy. Dzięki temu co kilka lat można usuwać nadmiar nagromadzonego materiału palnego, w szcze-gólności w lasach sąsiadujących z dużymi skupiskami ludzi. W odniesieniu od lasów gospodarczych, a nie naturalnych, polityka wypalania kontrolowanego jest nadal bardzo dyskusyjna.
W Polsce, w marcu 2015 roku w Nadleśnictwie Przemków w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych (RDLP) we Wrocławiu, pod nadzorem zastępów ratowniczych jednostek ochrony przeciwpożarowej, po raz pierwszy podjęto pró-bę kontrolowanego wypalenia 5,5 ha suchych wrzosowisk wrzosu zwyczajnego, który jest rośliną przystosowaną do krótkotrwałego oddziaływania na nią ognia. Takie wypalenia kontrolowane od wielu lat przeprowadza się w wielu krajach, np. Hiszpanii, Kanadzie, Niemczech, Szwecji czy USA. Nie sprawdza się nato-miast wykaszanie wrzosu, gdyż wówczas szybciej odradzają się trawy.
Wiele dobroczynnych elementów, które wynikają z istnienia lasów i przewa-ga lasów gospodarczych nad naturalnymi, sprawia, że podleprzewa-gają one szczególnej ochronie. Rozwijająca się działalność proekologiczna dąży do określonego celu, którym jest ochrona środowiska, a więc podnoszenie poziomu bezpieczeństwa środowiska przyrodniczego, w tym bezpieczeństwa pożarowego lasów. Aby za-pewnić bezpieczeństwo pożarowe lasów, należy spełnić wiele warunków podyk-towanych prawem, a na jego mocy wdrażać w życie działania profi laktyczne, inżynieryjno-techniczne oraz ratownicze polegające na wyznaczaniu, utrzymy-waniu i przygotoutrzymy-waniu do działań ratowniczych i pomocniczych sił i środków przeznaczonych do utrzymania bezpieczeństwa pożarowego lasów. Wszystkie te elementy składające się na bezpieczeństwo pożarowe lasów są ze sobą ściśle po-wiązane. Współdziałanie tych elementów wymaga wiedzy i umiejętności o każ-dym z nich.
Bezpieczeństwo pożarowe nazywane bardzo często zamiennie ochroną prze-ciwpożarową, jest to stan eliminujący zagrożenie dla życia, zdrowia, mienia lub środowiska, uzyskiwany przez sprawne i skuteczne funkcjonowanie systemu tego bezpieczeństwa (ochrony przeciwpożarowej), który polega na realizacji przed-sięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia, mienia lub środowiska przed pożarem, klęską żywiołową lub innym miejscowym zagrożeniem poprzez [13]: 1) zapobieganie powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożaru, klęski
żywioło-wej lub innego miejscowego zagrożenia;
2) zapewnienie sił i środków do zwalczania pożaru, klęski żywiołowej lub inne-go miejscoweinne-go zagrożenia;
3) prowadzenie działań ratowniczych.
Bezpieczeństwo pożarowe terenów sprowadza się do zapobiegania powsta-wania i rozprzestrzeniania się pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia, zapewnienia sił o charakterze i wyposażeniu ratowniczym do likwi-dacji takich niebezpiecznych zdarzeń ratowniczych, a także szybkiego, sprawne-go, skutecznego i bezpiecznego prowadzenia działań ratowniczych przez pod-mioty ratownicze i pomocnicze (podpod-mioty wsparcia działań ratowniczych).
Jednym z elementów szeroko rozumianego bezpieczeństwa pożarowego jest bezpieczeństwo pożarowe lasów, istniejące obok bezpieczeństwa pożarowego in-nych nieruchomości (budynków i obiektów budowlain-nych). Można powiedzieć, że bezpieczeństwo pożarowe lasów jest także elementem składowym ogólnie poj-mowanego bezpieczeństwa ekologicznego. Bezpieczeństwo pożarowe lasów to też nic innego, jak szeroko rozumiana ochrona kompleksów leśnych przed poża-rem, na którą składają się m.in.:
1) działania zapobiegające powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożaru w po-staci upowszechniania działań informacyjno-edukacyjnych oraz ostrzegaw-czych wśród ludności;
2) działania związane z operacyjno-technicznym przygotowaniem komplek-sów leśnych do prowadzenia działań gaśniczych podczas pożarów lakomplek-sów; 3) zapewnienie sił i środków ratowniczych do gaszenia pożarów lasów; 4) organizowanie i prowadzenie działań gaśniczych podczas pożarów lasów.
Dlatego tak ważnym przedsięwzięciem jest przeciwdziałanie skutkom za-grożeń pożarowych lasów poprzez publikowanie opracowań opisujących bezpie-czeństwo pożarowe lasów, których treści staną się przydatne szerokiej rzeszy Czy-telników, z których niemal każdy miał i ma z nim kontakt.
związane z lasami
Budowa przerębowa – typ budowy pionowej drzewostanów polegający na wzajem-nym przenikaniu się grup i kęp drzew o różwzajem-nym wieku i różnej wysokości. [5] Droga leśna – droga położona w lesie niebędąca drogą publiczną w rozumieniu
przepisów o drogach. [15]
Drzewo – wieloletnia roślina o zdrewniałym jednym pędzie głównym (pniu) albo zdrewniałych kilku pędach głównych i gałęziach tworzących koronę w jakimkolwiek okresie podczas rozwoju rośliny. [18]
Halizna – zjawisko niepożądane w gospodarce leśnej – to powierzchnia leśna, która nie została odnowiona, obsadzona (sztucznie lub naturalnie), w ciągu 2 lat od wycięcia drzewostanu. Halizną można również nazwać kilkuletnią uprawę leśną lub młodnik o zadrzewieniu2 poniżej 0,5 lub słabej jakości. [47]
Klasa wieku drzewostanu – umowny okres, zwykle 20-letni, umożliwiający zbiorcze grupowanie drzewostanów według ich wieku. Oznacza się ją nastę-pująco: [5]
2 Cecha drzewostanu określana poprzez porównanie rzeczywistej masy drzewnej (miąższości)
rosnącego gatunku drzewostanu na powierzchni 1 ha do ustalonej dla danego gatunku w tzw. tablicach zasobności, jaką mógłby w najlepszym przypadku osiągnąć określony drzewostan w odpowiednim wieku i na danym siedlisku. Np. masa rzeczywista drzewostanu wynosi 250 m³, a wykazana w tablicach – 310 m³. Wówczas zadrzewienie określa się poprzez podzielenie 250:310 = 0,80, czyli zadrzewienie wynosi 0,80.
3) I klasa wieku (do 20 lat), w tym podklasa Ia (1–10 lat) i podklasa Ib (11–20 lat); 4) II klasa wieku (21 – 40 lat), w tym podklasa IIa (21–30 lat) i podklasa IIb
(31–40 lat) itd.
Powyżej V klasy wieku drzewostanów nie wyodrębnia się podklas w danej klasie. W Polsce dominują drzewostany III i IV klasy wieku, występujące odpowied-nio na 25,9 proc. i 19 proc. powierzchni. Drzewostany powyżej 100 lat wraz z klasą odnowienia (KO – typ drzewostanu), klasą do odnowienia (KDO – typ drzewostanu) i budową przerębową (BP – typ drzewostanu) zajmu-ją w PGL Lasy Państwowe 12,3 proc. powierzchni, a w lasach prywatnych – 2,8 proc. Udział powierzchni niezalesionej w lasach prywatnych wyno-si 6,7 proc., 3,2 proc. – w PGL LP. Przeciętny wiek drzewostanów w lasach wszystkich form własności wynosi obecnie 56 lat (w Lasach Państwowych – 58 lat, a w lasach prywatnych – 47 lat). [5]
Krzew – wieloletnia roślina rozgałęziająca się na wiele równorzędnych zdrewnia-łych pędów, nietworzącą pnia ani korony, niebędącą pnączem. [18]
Plantacja – uprawa drzew lub krzewów o zwartej powierzchni co najmniej 0,1 ha, założoną w celu produkcyjnym. [18]
Płazowina – powierzchnia leśna z drzewostanem II klasy wieku o zadrzewieniu do 0,3 włącznie, albo drzewostanem III i wyższych klas wieku o zadrzewie-niu do 0,2 włącznie, który z różnych powodów uległ nadmiernemu przerze-dzeniu (zjawisko niepożądane w gospodarce) [47].
Podrost – młode pokolenie drzew o wysokości około 50 cm, rosnące pod oka-pem drzewostanu.
Podszyt – głównie krzewy i drzewa, których wysokość nigdy nie przekracza 4 m, rosnące w cieniu dojrzałych drzew.
Pożarzysko – zgliszcza terenu (np. lasu) w końcowej fazie dogaszania pożaru (dozorowania miejsca pożaru zapobiegającego możliwości powstania wtór-nego zapalenia materiałów palnych), a także miejsce po pożarze, w którym występują niedopalone resztki materiałów palnych. Ostatnim etapem dzia-łań gaśniczych, przed całkowitym ugaszeniem pożaru, a więc po zlokali-zowaniu (opanowaniu) pożaru (niedopuszczeniu do jego dalszego rozwo-ju i rozprzestrzeniania się) jest dozór pożarzyska, jako element dogaszania mogących jeszcze wystąpić sporadycznie płonących, żarzących lub tlących się materiałów palnych. Dogaszanie powinno trwać do czasu zupełnego wy-gaśnięcia ognia gwarantującego całkowity zanik zarzewi ognia, celem zapo-bieżenia możliwości powstania wtórnego zapalenia materiałów palnych na pożarzysku.
Runo leśne – najniższa warstwa roślinności w drzewostanie, złożona z roślin zie-lonych, mchów, porostów i grzybów.
Ściółka leśna – nadziemna część opadu leśnego (liście, igliwie, gałązki, fragmen-ty kory, szyszki itp.).
Tereny zieleni – tereny urządzone wraz z infrastrukturą techniczną i budynka-mi funkcjonalnie z nibudynka-mi związanybudynka-mi, pokryte roślinnością, pełniące funk-cje publiczne, a w szczególności parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe, cmentarze, zieleń towa-rzysząca drogom na terenie zabudowy, placom, zabytkowym fortyfi kacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom, dworcom kolejowym oraz obiektom przemysłowym. [18]
Uprawa drzew – plantacja produkcyjna, np. drewna, kauczuku itp. Uprawa leśna – młody drzewostan do czasu połączenia się koron drzew. Wywrot3 – drzewo lub krzew wywrócone w wyniku działania czynników
natu-ralnych, wypadku lub katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrz-nym, lub katastrofy budowlanej. [18]
Zadrzewienie – pojedyncze drzewa, krzewy albo ich skupiska niebędące lasem w rozumieniu ustawy z 28 września 1991 roku o lasach (Dz.U. z 2014 roku poz. 1153 oraz z 2015 roku poz. 349 i 671) lub plantacją, wraz z terenem, na którym występują, i pozostałymi składnikami szaty roślinnej tego terenu. [18] Zalesienia – lasy założone na gruntach nieleśnych, dotychczas użytkowanych
rolniczo lub stanowiących nieużytki. [5]
Złom – drzewo, którego pień uległ złamaniu, lub krzew, którego pędy uległy złamaniu w wyniku działania czynników naturalnych, wypadku lub kata-strofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, lub katakata-strofy budow-lanej. [18]
Zręby zupełne – powierzchnia, na której w ramach użytkowania rębnego usu-nięto cały drzewostan, przewidywana do odnowienia w najbliższych 5 latach. [5] Obowiązuje zasada, aby na zrębach zupełnych pozostawiać na nich od 5 do 10 drzew na każdym hektarze po to, aby zwiększyć bioróżnorodność lasu.
3 Usuwanie drzew lub krzewów w sytuacjach nie objętych prowadzeniem akcji ratowniczej przez
jednostki ochrony przeciwpożarowej lub inne właściwe służby ustawowo powołane do niesienia pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia życia lub zdrowia, a także w sytuacjach nie objętych usuwaniem m.in. przez jednostki ochrony przeciwpożarowej drzew lub krzewów stanowiących złomy lub wywroty jest szczegółowo opisane w art. 29 ustawy z 25 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1045) [74] i na jej podstawie zmienionej ustawie z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2013 r. poz. 627, z późn. zm.) [75], w szczególności w treści art. 83.
Zwarcie drzewostanu – stopień konkurowania koron drzew określane w opisie taksacyjnym w czterostopniowej skali jako [47]:
1) zwarcie pełne (korony drzew stykają się brzegami lub częściowo zacho-dzą na siebie);
2) zwarcie umiarkowane (między koronami występują wąskie przerwy, w tym przerwy, w które mieści się jedno drzewo);
3) zwarcie przerywane (między koronami występują szerokie przerwy, w które łatwo mieści się jedno, a nawet dwa drzewa);
4) zwarcie luźne (w drzewostanie brak konkurencji między drzewami). Typ siedliskowy lasu (siedlisko) – jednostka określająca warunki rozwoju
ro-ślinności (drzewostanów) uwzględniająca: żyzność i wilgotność gleby oraz położenie geografi czne. Rodzaje wilgotności gleb: suche (skrajnie suche, su-che); świeże (umiarkowanie świeże, silnie świeże); wilgotne (umiarkowanie wilgotne, silnie wilgotne); bagienne (dość mokre odwodnione, mokre, bar-dzo mokre); łęgowe (słabo wilgotne, wilgotne, silnie wilgotne). Największą powierzchnię leśną zajmują siedliska borowe (około 51 proc. powierzchni leśnej), a połowa z nich to bory świeże. Siedliska lasowe zajmują 49 proc. po-wierzchni leśnej. W obu grupach wyróżnia się dodatkowo siedliska wyżyn-ne, zajmujące łącznie 6 proc. powierzchni lasów i siedliska górskie, występu-jące na 8,6 proc. powierzchni. Typy nizinnych siedlisk leśnych zajmują około 85 proc. wszystkich siedlisk w Polsce. Najwięcej siedlisk borowych występuje w województwie lubuskim (około 70 proc. powierzchni wszystkich siedlisk w województwie), a najwięcej siedlisk lasowych występuje w województwie małopolskim i podkarpackim (powyżej 70 proc. powierzchni wszystkich sie-dlisk w województwie). Typy siesie-dliskowe lasu przedstawiono w załączniku 1. Ze względu na duży udział siedlisk borowych z dominacją sosny, lasy polskie należą do najbardziej palnych w Europie Środkowej. Do najbardziej palnych zalicza się lasy z drzewostanem I i II klasy wieku (do 40 lat) stanowiących prawie 30 proc. powierzchni leśnej LP, z których te w wieku od 5 do 10 lat płoną najczęściej [5].
w Europie i w Polsce
– dawniej i dziś
O
becnie na świecie jest prawie 4 mld ha użytków leśnych, które zajmują około 30 proc. powierzchni lądowej Ziemi. W połowie XX w. było ich około 4,4 mld ha, a w XVI w. około 7,6 mld ha. Niestety poziom zalesienia na naszej planecie nadal się zmniejsza, a w ogólnym bilansie światowym użytków leśnych na Ziemi ubywa w tempie około 10 mln ha rocznie, czyli kilkanaście mi-liardów drzew. Do połowy XX w. większość wylesiania miało miejsce w Europie, Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. W XXI w. problem ten dotyka inne kontynenty. W ostatnich latach najwięcej wylesień rocznie było głównie w kli-macie tropikalnym, w państwach strefy międzyzwrotnikowej – Afryki, Ameryki Środkowej i Południowej, a także w południowej i południowo-wschodniej Azji, np. w Brazylii, Kanadzie, Rosji, Indonezji, Malezji, Paragwaju, Boliwii, Zambii i Angoli. W kilkunastu państwach Afryki Południowej co roku ubywało oko-ło 0,5 proc. lasów. Przyczynami takiego stanu rzeczy jest zmiana użytkowania gruntów, czyli pozyskiwanie gruntów leśnych do upraw roli i hodowli, a także zła gospodarka leśna prowadząca do nadmiernego pozyskiwania drewna dla prze-mysłu, budownictwa i na opał. Nielegalna wycinka lasów w Kambodży przybrała ostatnio ogromne rozmiary i jest ona mocno uzależniona od popytu na luksuso-we meble wykonywane z rosnących tam gatunków drzew.Z powodu rozwoju rolnictwa przemysłowego, w tym plantacji palmy olejo-wej i upraw soi, największe wylesienia (deforestacja) od wielu lat występują w kil-kunastu obszarach na świecie, głównie w Amazonii (Chaco i Cerrado) i w Afryce w dorzeczu Konga oraz Choco-Darien na wschodnim wybrzeżu Australii, a także w regionie Azji Południowo-Wschodniej na wyspie Borneo i w delcie Mekongu. Amazonia jest wyniszczana z powodu wycinki drzew na masową skalę. Dawniej las pokrywał ponad 4 mln km2, a od lat 70. XX wieku około 20 proc. z tych
zaso-bów zostało wykarczowane.
Jeżeli gruntów leśnych nadal będzie ubywać w dotychczasowym tempie, to prawdopodobnie w ciągu następnych 100 lat lesistość Ziemi zmniejszy się o kolej-nych kilka procent. Najprawdopodobniej, najwcześniej znikną lasy w strefi e rów-nikowej Afryki i Ameryki Południowej oraz w Oceanii. Szczątkowe powierzchnie leśne znajdują się obecnie w Katarze, San Marino, Bahrajnie i Malediwach. Od 2005 roku rośnie zaangażowanie państw Ameryki Północnej i Europy Zachod-niej w zapobieganie wylesianiu krajów ubogich położonych w strefi e okołorów-nikowej, gdzie rosną głównie lasy tropikalne.
Nadal najwięcej drzew i pozostałych pierwotnych lasów, nietkniętych przez człowieka, znajduje się w subarktycznych regionach Rosji, Skandynawii, Kana-dzie, na Alasce oraz północnozachodniej części Amazonii. Za lasy pierwotne uważanych jest około 35 proc. lasów świata. Największa powierzchnia tak ska-tegoryzowanych lasów naturalnych odnotowana jest w Europie, z czego 80 proc. stanowią lasy Federacji Rosyjskiej. Lasy podlegają też ochronie, a znaczny ich udział znajduje się w Indonezji, Wenezueli i Brazylii.
Są też regiony na świecie, gdzie lasów przybywa i jest to głównie wschodnia, zachodnia i środkowa część Azji, przede wszystkim w Chinach, Australii, Euro-pie, a także Chile i na Karaibach.
W Europie lasów przybywa w tempie około 0,5 mln ha rocznie. Komisja Eu-ropejska w „Strategii leśnej” z 2012 roku stwierdziła, że powierzchnia lasów w UE zwiększa się w ostatnich latach o około 0,4 proc. rocznie, mimo, że w ostatnich dwóch dekadach największy ubytek powierzchni leśnej wystąpił w Estonii i Ło-twie oraz Portugalii. Wzrasta też powierzchnia szybkorosnących drzew planta-cyjnych, w tempie ponad 3 mln ha rocznie, głównie w Azji i Ameryce Północnej.
Obecnie krajami o największych zasobach leśnych jest Rosja (około 800 mln ha, co stanowi około 80 proc. powierzchni lasów Europy i około 20 proc. ogól-nej powierzchni lasów świata), Brazylia (około 480 mln ha, co stanowi ponad 10 proc. ogólnej powierzchni lasów świata), Kanada (ponad 300 mln ha, co stano-wi około 8 proc. ogólnej postano-wierzchni lasów śstano-wiata), USA (około 300 mln ha, co
stanowi około 7 proc. ogólnej powierzchni lasów świata), Chiny (około 180 mln ha, co stanowi około 5 proc. ogólnej powierzchni lasów świata). Do krajów o naj-większych zasobach lasów borealnych i lasów klimatu umiarkowanego należy Rosja – ponad 700 mln ha, Kanada – około 250 mln ha i USA – ponad 200 mln ha, a w Europie Szwecja – około 25 mln ha. Najwięcej zaś lasów tropikalnych wy-stępuje w Brazylii – około 450 mln ha, Demokratycznej Republice Konga – około 100 mln ha i Indonezji – około 80 mln ha.
Lasy w Europie (bez europejskiej części Federacji Rosyjskiej) pokrywa-ją obecnie prawie 1/3 powierzchni lądowej (32,2 proc.), a z europejską częścią Rosji około 45 proc. Najbardziej zalesioną częścią Europy jest Skandynawia (aż 60 proc.), a najmniej północno-zachodnia część Europy (tylko około 10 proc.). Lasy w Europie (47 państw, w tym Kosowo) zajmują około 375 mln ha, w tym około 100 mln ha są lasami prywatnymi. Lasy w UE (28 państw z Cyprem, który w całości należy do Azji) zajmują powierzchnię około 160 mln ha, czyli około 37 proc. powierzchni lądowej UE i około 4 proc. powierzchni lasów świata.
Pod względem ogólnej powierzchni lasów (ponad 9 mln ha) Polska zajmu-je 55. miejsce na świecie, a 7. miejsce w Europie za Szwecją (około 28 mln ha), Finlandią (około 22 mln ha), Francją (około 16 mln ha), Niemcami (około 11,5 mln ha), Norwegią (około 10 mln ha), Ukrainą (około 10,3 mln ha) i Bia-łorusią (około 9,3 mln ha). Mniej lasów od Polski w Europie ma np. Rumunia (około 7 mln ha), Austria (około 4 mln ha), Republika Czeska (około 2,5 mln ha), Litwa (około 2,1 mln ha), Węgry (około 2 mln ha), Słowacja (około 2 mln ha) i Szwajcaria (około 1,5 mln ha).
W Europie występują głównie lasy zwane lasami strefy umiarkowanej, gdzie klimat nie jest ani zbyt gorący, ani zbyt zimny, a występujące pory roku odzna-czają się wyraźnym zróżnicowaniem temperatury powietrza. 2/3 lasów w Euro-pie składa się z drzew liściastych, a 1/3 z drzewostanu iglastego. Dominującymi gatunkami drzew liściastych w lasach europejskich jest brzoza, dąb, buk i grab, a wśród gatunków iglastych dominuje jodła, sosna i świerk.
Poza powierzchnią leśną, ważnym wskaźnikiem jest też lesistość. Lesistość danego państwa, to procentowy stosunek powierzchni lasu do ogólnej jego po-wierzchni. Lesistość bywa różnie określana w poszczególnych krajach. W nie-których z nich porównuje się powierzchnię lasu tylko do powierzchni lądowej danego kraju, a w innych – do powierzchni lądowej i powierzchni wód śródlądo-wych. Lesistość jest większa w krajach, w których występuje duży udział terenów nieprzydatnych rolniczo (np. bagna i góry) oraz w krajach o niskim zaludnieniu. Największą lesistością na świecie mogą poszczycić się takie państwa, jak Surinam
(około 95 proc.), Gujana (około 94 proc.), Gujana Francuska (około 92 proc.), Belize (około 91,5 proc.) oraz Papua Nowa Gwinea (około 91 proc.).
W tabeli 2 przedstawiono lesistość państw Europy, Unii Europejskiej, Ro-sji i kilku państw Europy i Azji. Nawiązując do danych zawartych w tabeli 2, na uwagę zasługuje Albania. W ciągu ostatnich 25 lat lesistość tego kraju zmalała o połowę – z około 50 proc. w 1990 roku do 25 proc. w 2015 roku W ciągu każ-dego roku wycinano średnio 2,5 miliona drzew. Ministerstwo Środowiska w tym najbiedniejszym kraju Europy wprowadziło zakaz wycinki drzew, nawet do celów przemysłowych, obowiązujący przez najbliższe 10 lat, a kara za łamanie zakazu, to 10 lat więzienia i grzywna do 36 tys. euro. Środowisko cierpi szczególnie z po-wodu zaniku lasów wzdłuż brzegów rzek, co wiąże się z dużym ryzykiem powo-dzi. Zakazano także eksportu drewna i produktów pochodnych.[46, 53]
Tabela 2. Lesistość państw Europy, Unii Europejskiej, Rosji i kilku państw Europy i Azji
Lp. Państwa o lesistości większejniż w Polsce
1. Finlandia (około 73 proc.) UE 2. Szwecja (około 70 proc.) UE 3. Słowenia (około 62 proc.) UE 4. Łotwa (około 54 proc) UE 5. Estonia (około 52 proc.) UE 6. Rosja (około 49 proc. wraz
z częścią azjatycką)
7. Bośnia i Hercegowina (około 48 proc.)
8. Austria (około 47 proc.) UE 9. Białoruś (około 41 proc.) 10. Słowacja (około 40 proc.) UE 11. Gruzja (około 39 proc państwo
Europy i/lub Azji )
12. Macedonia (około 39 proc) 13. Portugalia (około 38 proc) UE 14. Bułgaria (około 36 proc.) UE
Lp. Państwa o lesistości większejniż w Polsce
15. Hiszpania (około 36 proc.) UE 16. Litwa (około 35 proc.) UE 17. Chorwacja (około 34 proc.) UE 18. Czarnogóra (około 34 proc.) 19. Czechy (około 34 proc.) UE 20. Luksemburg (około 34 proc.) UE 21. Norwegia (około 34 proc.) 22. Niemcy (około 32 proc.) UE 23. Serbia (około 31 proc.) 24. Szwajcaria (około 31 proc.) 25. Włochy (około 31 proc.) UE 26. Polska (około 30 proc.) UE 27.
Grecja (około 30 proc. wraz ze wschodnim skrawkiem kraju leżącym w Azji) UE
28. Kosowo (około 30 proc.) 29. Liechtenstein (około 30 proc.)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o stanie lasów w Polsce 2014, CILP Warszawa 2015, s. 10 [5].
W Polsce drzewostany iglaste dominują nad liściastymi, zajmując 69,1 proc. powierzchni leśnych. W LP stosunek ten wynosi 76,6 proc. do 23,4 proc., w par-kach narodowych 56,7 proc. do 43,3 proc., a w lasach prywatnych 66,6 proc. do 33,4 proc. W Polsce w drzewostanie iglastym dominuje sosna (58,5 proc.), która w LP zajmuje 60,5 proc. powierzchni leśnej, a w lasach prywatnych 55,8 proc. powierzchni leśnej. [5]
Sosna (Pinus silvestris), jako najbardziej palny gatunek drzewostanu, jest w Polsce gatunkiem przeważającym. Na obszarach górskich można odnotować również znaczny udział świerka, jodły i buka w porównaniu z pozostałą częścią kraju. Tylko w woj. małopolskim te cztery gatunki (sosna, świerk, jodła i buk) występują w ilościach zbliżonych do siebie. Sosna znalazła w Polsce bardzo ko-rzystne warunki klimatyczno-siedliskowe do tego stopnia, że powstały jej typo-wo rodzime odmiany, jak np. sosna taborska lub augustowska. Pomimo przewa-gi w Polsce gatunków iglastych nad liściastymi, od 1945 roku nastąpił znaczny wzrost powierzchni z drzewostanem liściastym, z 13 do około 23 proc., ale i tak
Lp. Państwa o lesistości mniejszejniż w Polsce
30. Francja (około 29 proc.) UE 31. Rumunia (około 29 proc.) UE 32. Albania (około 25 proc.) 33. Andora (około 23 proc.) 34. Węgry (około 23 proc.) UE 35. Belgia (około 22 proc.) UE 36. Ukraina (około 17 proc.) 37. Turcja (około 15 proc.
wraz z częścią azjatycką) 38. Dania (około 14 proc.) UE
39. Mołdawia z Naddniestrzem (około 12 proc.)
40. Wielka Brytania (około 12 proc.) UE
Lp. Państwa o lesistości mniejszejniż w Polsce
41. Azerbejdżan (około 11 proc. państwo Europy lub Azji) 42. Holandia (około 11 proc.) UE 43. Irlandia (około 11 proc.) UE 44. Armenia (około 9 proc. państwo
Europy lub Azji)
45. Cypr (leżący w Azji około 9 proc.) UE 46. Kazachstan (około 5 proc. wraz
z częścią azjatycką) 47. Islandia (około 0,3 proc.) 48. Malta (około 0,1 proc.) UE 49. San Marino (około 0,1 proc.) 50. Watykan (0 proc.)
jest to za mało w porównaniu z typami siedliskowymi, na których powinien ro-snąć drzewostan liściasty, a nadal rośnie drzewostan iglasty, mniej korzystny na siedliskach lasowych.
W czasach pierwszych Piastów lasy porastały niemal cały teren będący w ich władaniu, tworząc jeden duży zwarty kompleks leśny w postaci naturalnych puszcz z przewagą drzewostanu liściastego nad iglastym oraz obfi tych w różnoraką zwierzy-nę leśną. Wzrost liczby ludności, powiększanie się osad ludzkich, rozwój rolnictwa, zwiększone zapotrzebowanie na surowiec drzewny w gospodarce, rozbiory kraju i wojny toczone na tym terenie spowodowały, że lesistość w granicach Polski z wie-ku na wiek ulegała stopniowemu zmniejszaniu. Najniższą lesistość (20,8 proc.) nasz kraj osiągnął po zakończeniu II wojny światowej w roku 1945. Od tej daty następuje systematyczne zwiększanie się lesistości Polski. Grunty leśne obecnie w Polsce zaj-mują ponad 9 mln ha, co stanowi 29,4 proc. lesistości naszego kraju według danych krajowych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) oraz 30,7 proc. (w odniesieniu do powierzchni lądowej bez wód śródlądowych, według standardu międzynarodo-wego), a także 32 proc. według Instytutu Geodezji i Kartografi i (IGiK) na podstawie badań dotyczących analizy obrazów teledetekcyjnych, zaś lesistość policzona we-dług defi nicji lasu zgodnej z ustaleniami Protokołu z Kioto to nawet 33,5 proc. Po-wierzchnia lasów w Polsce stanowi około 6 proc. powierzchni lasów UE i 0,23 proc. lasów świata. Co roku w Polsce sadzi się około 0,5 mld drzew. Do roku 2020 plany lesistości naszego kraju sięgają wartości około 30 proc., a do roku 2050 – 33 proc. Uproszczoną historię lesistości ziem polskich przedstawiono na rysunku 2.
Czasy pierwszych Piastów XIV 85 48 1890 20 1918 23 1938 22,2 20,8 1945 2002 29,4 proc. 1970 27 2014 28 40 XVIII 2010 29,2 proc.
Rys. 2. Uproszczona historia lesistości ziem polskich Źródło: opracowanie własne.
Obecnie na świecie na jednego mieszkańca przypada około 0,6 ha lasu (w 1990 roku było to około 0,8 ha). W Polsce na jednego mieszkańca obecnie
