Z problematyki filozofii fizyki Czesława Białobrzeskiego

Józef M. Dołęga

Z problematyki filozofii fizyki

Czesława Białobrzeskiego

Studia Philosophiae Christianae 15/1, 202-204

Z P R O B L E M A T Y K I F IL O Z O F II F IZ Y K I C Z E S Ł A W A B IA Ł O B R Z E S K IE G O

1. W p row adzenie. C ze sła w B ia ło b rz e s ik i1 n a le ż y d!o g ro n a ty c h fiz y ­

k ó w , k tó r z y obok p ra c z z a k r e s u fiizyki te o r e ty c z n e j, u p r a w ia l i r e f le k ­ s ję p o z w a la ją c ą tw o rz y ć te o r ie o o k re ś lo n y c h im p lik a c ja c h filo z o fic z ­ n y c h . D o ro b e k n a u k o w y Cz. B ia ło b rz e sk ie g o b y ł p o d s ta w ą ro z p r a w

d o k to r s k ic h : T a d e u s z a P r z y b y l s k ie g o 2, L u d w ik a К o s t r o 3 o ra z a r t y k u ­ łó w J a d w ig i T w aro w sfciej *.

L . K o s too p r z e d s ta w ił w sw o je j p r a c y filo z o fię fiz y k i Białotarzesfcde-

g o w r e la c ji do filo z o fii A ry s to te le s a .

T . P r z y b y lsk i w p r a c y d o k to r s k ie j p rz e d s ta w ił te o r ię o n ty c z n e j s t r u k ­ t u r y p rz y r o d y w u ję c iu Cz. B ia ło b rz e sk ie g o . C zęść te j p r a c y z o sta ła w y d ru k o w a n a p t.: „ D u a liz m f a lo w o - k o r p u s k u la r n y w i n t e r p r e ta c ji C ze­ sła w a B ia ło b rz e s k ie g o ” 5, w k tó r e j a u to r p r z e d s ta w ił z a g a d n ie n ie r e a ­ liz m u g n o se o lo g ic z n e g o i m e ta fiz y c z n e g o , p rz e d m io t fiz y k a ln e g o p o z n a ­ n ia , re a ln o ś ć a s p e k tu fa lo w e g o i k o rp u s ik u la rn e g o o ra z in t e r p r e ta c ję d u ­ a liz m u fa lo w o -ik o rp u s k u ła rn e g o .

J. T w a n o w sk a w sw o im a r t y k u l e p r z e d s ta w iła p o d s ta w o w e p o ję c ia z z a k r e s u filo zo fii fizyki:, a m ia n o w ic ie : d u a liz m c z ą s te k i p ro m ie n io ­ w a n ia , in d e te rm in iz m i k o m p le m e n ta rn o ś ć fiz y k i a to m o w e j, rz e c z y ­ w is to ś ć ś w ia ta a to m o w e g o , p o te n c ja ln o ś ć , k a te g o r ie s u b s ta n c ja ln o ś c i, u sftrojow ość ja k o n o w e p o ję c ie p o ś r e d n ie m ię d z y p rz y o z y n o w o śc ią a c e ­ lo w o ścią, r o z w ią z y w a n ie tr u d n o ś c i m e c h a n ik i k w a n to w e j, w a r s tw y rz e ­ c z y w isto śc i, te le o ło g ic z n o ść filo zo fii B ia ło b rz e sk ie g o o ra z r e l a c je jeg o d o in n y c h fiz y k ó w filo z o fu ją c y c h , a zw ła sz c z a do A. S. E didm gtona, N. B o h ra , W. H eisenfoerga, J. P. V ig ie ra , P. A. M. D ira c a .

S z e ro k a p r o b le m a ty k a ja k ą z a jm o w a ł się Cz. B ia ło b rz e s k i o ra z p ró b y je j ro z w ią z a ń , ja k ró w n ie ż w y p ra c o w a n ie o g ó ln ej te o rii, k tó r a w y ja ­ ś n ia o n ty c z n ą s t r u k t u r ę p rz y r o d y , s ta w ia te g o a u to r a w m ie js c e w y ­ b itn y c h p o ls k ic h u czo n y ch . W p ła s z c z y ź n ie o cen y im m a n e n tn e j te o r ia B ia ło b rz e s k ie g o — z d a n ie m T. P r z y b y ls k ie g o 6 — je s t te o r ią lo g iczn ie s p ó jn ą z re a lis ty c z n y m i im p lik a c ja m i g n o se o lo g ic z n y m i i onkologicz­

nym i.

W e w s p o m n ia n y c h p ra c a c h n ie je s t p o ru s z a n a p ro b le m a ty k a r u c h u 1 D a n e b io g ra fic z n e i b ib lio g r a fic z n e o C z e sła w ie B iałobrizesfcim (1878— 1953) z a w a r te są w jeg o p r a c y : W y b ó r p is m , W a rs z a w a 1964, 5— 12, 177—480.

3 O n ty c z n a s t r u k t u r a p rz y r o d y w u ję c iu C z e sła w a B ia ło b rz e sk ie g o , W a rs z a w a 1971 (m a sz y n o p is), p r a c a p is a n a b y ła n a W y d z ia le F ilo z o fii C h rz e ś c ija ń s k ie j A T K p o d k ie r u n k ie m ks. p ro f, d r K a z im ie rz a K łó - sa k a .

2 L a p h ilo s o p h ie d e la p h y s iq u e de C z e sła w B ia ło b rz e s k i e t ses r e l a ­ tio n s a v e c la p h ilo s o p h ie A ris to té lic ie n n e , R o m a e 1969, (e x c e p ta ).

4 n p .: Z a g a d n ie n ia z z a k r e s u filo z o fii fiz y k i i filo z o fii p r z y r o d y u C ze­ s ła w a B ia ło b rz e sk ie g o , S tu d . P h ilo s. C h ris t. 5/1969, 2/141— 158.

5 W : Z z a g a d n ie ń filo z o fii p r z y r o d o z n a w s tw a i filo zo fii p rz y ro d y , p od re d . K . K łósaik, t. 1, W a rs z a w a 1976, 53— 79.

w u ję c iu Oz. B ia ło b rz e sk ie g o . D la te g o w d a ls z e j k o le jn o ś c i z a s ta n ie p rz e d s ta w io n y s to s u n e k o m a w ia n e g o a u to r a do p ro b le m a ty k i r u c b u o r a z s p r ó b u je m y o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , czy p r o b le m a ty k a ta w c h o ­ d z iła w z a k r e s b a d a ń teg o uczonego.

2. P r o b le m a ty k a r u c h u w o c e n ie Cz. B ia ło b rz e sk ie g o . Z ja w is k o r u c h u w p r z y r o d z ie n a rz u c a się z o c z y w isto śc ią n a sz y m w ła d z o m p o z n a w ­ czy m . D la te g o te ż p ro b le m r u c h u p o ja w ia się w n a u c e od p o c z ą tk u je j isitnienua. W s ta r o ż y tn e j m y ś li n a u k o w e j s p o ty k a m y z a g a d n ie n ie ru c h u , je g o opis i sp o so b y w y ja ś n ia n ia , w w ie k a c h ś r e d n ic h z a g a d n ie n ie r u ­ c h u weuzł-c, m ię d z y in n y m i, do p r o b le m a ty k i a r g u m e n ta c ji za is tn ie n ie m B oga, w c z a sa c h n o w o ż y tn y c h s f o rm u ło w a n e p r a w a r u c h u p rz e z I. N e w ­ to n a s ta ły się p o d s ta w ą B zy k i k la s y c z n e j. P rz y z a g a d n ie n iu ru c h u , a z w ła sz c z a je g o w y ja ś n ia n iu n a le ż y w p r o ­ w a d z ić r o z r ó ż n ie n ie m e to d o lo g ic z n e d o ty c z ą c e p ła s z c z y z n p o z n a n ia . R u c h u jm o w a n y ja k o z m ia n a , ja k o p r z e jś c ie z m o żn o ści do a k tu , je s t r o z p a tr y w a n y w m e ta fiz y c e , w p ła s z c z y ź n ie p o z n a n ia filo zo ficzn eg o z izak resu te j n a u k i. R u c h ro z p a tr y w a n y ja k o z m ia n a , k tó r a d o k o n u je się su k c e s y w n ie , je s t o n a r e a liz o w a n a w c zasie i s ta n o w i p rz e d m io t b a d a ń filo z o fic z n y c h z z a k r e s u filo zo fii p rz y r o d y . R u c h je s t ró w n ie ż r o z p a tr y w a n y w p ła s z c z y ź n ie p o z n a n ia e m p irio lo g ie z n e g o , k tó r a je s t c h a r a k te r y s ty c z n a d la n a u k p rz y ro d n ic z y c h .

Z d a n ie m Cz. B ia ło b rz e sk ie g ó w fizy ce w sp ó łc z e s n e j m o ż n a w y ró ż n ić tr z y s tr e f y rz e c z y w is to śc i fiz y c z n e j, a m ia n o w ic ie : a s tro n o m ic z n ą lu b k o sm ic z n ą , m a k r o s k o p o w ą łu b m ik ro s k o p o w ą i a to m o w ą 7. P rz e z s f e rę m a k r o s k o p o w ą ro z u m ie m y b e z p o ś re d n io n a s o ta c z a ją c y ś w ia t c ia ł z ie m sk ic h , k tó r e są d o s tę p n e p o z n a n iu z m y sło w e m u . S fe ra a to m o w a je s t p rz e d m io te m b a d a ń fiz y k i a to m o w e j, je s t n ie d o s tę p n a p o ­ z n a n iu z m y s ło w e m u i s ta n o w i ś w ia t c z ą ste k e le m e n ta r n y c h . N a to m ia s t s f e r a a s tro n o m ic z n a od z a r a n ia d z ie jó w b y ła p rz e d m io te m z a in te r e s o ­ w a ń poiznaw czyoh c z ło w ie k a , w s k a z y w a ła n a s ta b iln o ś ć p r a w p rz y ro d y , k tó r y m p o d le g a ją r u c h y c ia ł n ie b ie s k ic h . D la te g o z ja w is k o r u c h u s ta ło się pierw sizoiplanow ym p rz e d m io te m b a d a ń w fizyce.

S f o r m u ło w a n e p rz e z I. N e w to n a p r a w a r u c h u s ta ły się p o d s ta w ą m e ­ c h a n ik i k la s y c z n e j i fiz y k i o ra z z o s ta ły z a sto so w a n e do o p isu r u c h u c ia ł n ie b ie s k ic h , ja k ró w n ie ż p rz y p o m o cy n ic h z d o łan o ro z b u d o w a ć te o r ię s p rę ż y sto ś c i, h y d ro d y n a m ik ę , a r e o d y n a m ik ę i a k u s t y k ę 8.

W oipair-ciu o p r a w a N e w to n a s fo rm u ło w a n o — z d a n ie m Cz. B ia ło b rz e - sk ie g o — „ o g ó ln e z a s a d y m e c h a n ic z n e , t a k i e ja k z a s a d a z a c h o w a n ia e n e rg ii i z a s a d a n a jm n ie js z e g o d z ia ła n ia , k tó r e z n a la z ły z a sto so w a n ie n a c a ły m o b sz a rz e fiz y k i” s.

Z ja w is k a c ie p ln e , e le k tro m a g n e ty c z n e i ś w ie tln e ty lk o w g łó w n y c h 'Z arysach są w y ja ś n ia n e p rz y p o m o cy p o ję ć m e c h a n ik i n e w to n o w s k ie j. Z ja w is k a ś w ie tln e d o s ta rc z y ły g łó w n ie tr u d n o ś c i w w y ja ś n ia n iu ich w r a m a c h fiz y k i k la s y c z n e j. A. E in s te in a te o r ia w z g lę d n o śc i p o d w a ż y ­ ła p o ję c ie b e z w z g lę d n y c h p r z e s tr z e n i i c zasu a w p ro w a d z o n e p rz e z M. P la n c k a p o ję c ie k w a n tu e n e rg ii o zn a c z a ło z e r w a n ie z p o s tu la te m , że w s z y s tk ie cz y n n o śc i w p r z y r o d z ie d o k o n u ją się w sp o só b ciągły.

P o w y ż sz e z a g a d n ie n ia s ta ły się p o w o d e m w y jś c ia p o z a s y s te m m ech a

-7 P o r .: Czy. B iałobrzesfci, P o d s ta w y p o z n a w c z e fiz y k i ś w ia ta a to m o ­ w eg o , W a rs z a w a 1956, 26—27.

8 T a m ż e , 27— 28.

9 T a m ż e , 28, p o r.: Oz. B ia ło b rz e s k i, T e rm o d y n a m ik a , W a rs z a w a 1955, 35.

niilki N e w to n a i fiz y k i k la s y c z n e j. J e d n a k ż e a n a liz a z n a c z e n ia para w, m c h u d o p ro w a d z a Cz, B ia ło b rz e sk ie g o do s tw ie rd z e n ia , że „ N e w to n o w ­ s k ie p r a w a r u c h u są d o b ry m p rz y b liż e n ie m do rz e c z y w is ty c h s to s u n k ó w w p rz y ro d z ie , je ż e li ru c h y , z k tó r y m i m a m y do c z y n ie n ia , za c h o d z ą z p rę d k o ś c ia m i n ie z b y t z b liż o n y m i do p rę d k o ś c i ś w ia t ła ” 10. Z d a n ie m Cz. B ia io b n z e e k ie g o 11 d w ie cech y w y ró ż n ia ją m e c h a n ik ę k w a n to w ą od fiizylki k la s y c z n e j, a m ia n o w ic ie : p o ję c ie r u c h u s tra c iło m ie js c e d o m in u ją c e w m e c h a n ic e k w a n to w e j, w k tó r e j je s t m o w a o s t a ­ n a c h a to m u lu b u k ła d u a to m o w e g o , w y ra ż o n y c h f u n k c ją s ta n u , a o b r a ­ z e m m a te m a ty c z n y m są o p e ra to ry , k tó r e m o g ą by ć z a s tą p io n e m a c ie ­ r z a m i o ra z o d rę b n y c h a r a k t e r f u n k c ji s ta n u w m e c h a n ic e k w a n to w e j.

3. P o d s u m o w a n ie . Z a g a d n ie n ie r u c h u w k o n c e p c ji Cz. B ia ło b rz e sk ie g o z o sta ło p o tr a k to w a n e n a m a r g in e s ie in n y c h z a g a d n ie ń , a zw ła sz c z a ja k o k o n te k s t h is to ry c z n y ro z w o ju p o ję ć z z a k re s u fiz y k i. Z a g a d n ie n ie to p o s ia d a w so b ie b o g a tą i z ró ż n ic o w a n ą tre ś ć , k tó r a m oże b y ć r o z p a t r y ­ w a n a w p ła s z c z y ź n ie p o z n a n ia e m p irio lo g ic z n e g o i filo zo ficzn eg o .

J. B. M ołcizanow , C z e ty r ie k o n c e p c ji w r ie m ie n i w fiło s o fii i fizikie> Izd altielstw o „N aulka” , M o sk w a 1977, s. 192.

K s ią ż k a je s t p o św ię c o n a a n a liz ie c z te re c h k o n c e p c ji c zasu : s u b s ta n ­ c ja ln e j, r e la c y jn e j, s ta ty c z n e j i d y n a m ic z n e j, w y s u w a n y c h p rz e z fiz y k ó w i filo zo fó w . W śró d n ic h m o ż e m y w y ró ż n ić d w ie p a r y w z a je m n ie d o p e ł­ n ia ją c y c h się. K o n c e p c je : s u b s ta n c ja ln a i r e l a c y jn a t r a k t u j ą o n a tu r z e c z a s u i jeg o stosunk-u do r u c h u czy z m ia n y . P ie r w s z a z n ic h r o z p a t r u ­ je czas jaiko is tn i e ją c y n ie z a le ż n ie od z d a rz e ń , n a le ż ą c y do k a te g o r ii b y tó w s a m o is tn y c h (ens p e r se), n a to m ia s t d ru g a — ja k o z e sp ó ł r e la c ji p o m ię d z y z d a rz e n ia m i z a c h o d z ą c y m i w o b ie k ty w n y m św iecie. P o z o s ta łe d w ie k o n c e p c je u jm u ją z a g a d n ie n ie is tn ie n ia czasu. Z g o d n ie z k o n c e p ­ c ją d y n a m ic z n ą w s z y s tk ie z d a rz e n ia w e W śizechśw iecie m o ż n a p o d z ie ­ lić n a p rz e s z łe (ju ż n ie is tn ie ją c e ), o b ecn e ( is tn ie ją c e re a ln ie ) , o raz p rz y s z łe (jeszcze n ie is tn ie ją c e ). W ed łu g zaś k o n c e p c ji s ta ty c z n e j, ró w ­ n ie ż z d a rz e n ia p rz e s z łe i p rz y s z łe is tn ie ją r e a ln ie , a ró ż n ic a m ięd zy n im i je s t o k re ś la n a ty lk o p rz y u ż y c iu p o ję ć : w c z e ś n ie j, p ó ź n ie j.

W sz k ic o w y m p rz e g lą d z ie h is to ry c z n y m A u to r nieco w ię c e j m ie js c a p o św ię c a k o n c e p c jo m A ry s to te le s a , N e w to n a i K a n ta , z a ś p o g lą d y p o ­ z o s ta ły c h filo zo fó w n a t e m a t czasu o m a w ia b a rd z o p o b ie ż n ie . K ła d z ie szczeg ó ln y n a c is k n a a s p e k t e w o lu c y jn y ro z w a ż a n y c h p o g lą d ó w , o ra z n a s a m e p o c z ą tk i w y m ie n io n y c h k o n c e p c ji. W sw o ich a n a liz a c h u s iłu je s ta ć n a s ta n o w is k u o b ie k ty w iz m u n a u k o w e g o i ta k np. c h a r a k t e r y z u ­ ją c k o n c e p c ję c zasu u s c h o la s ty k ó w X I I I w ie k u s tw ie rd z a : „ p r z e d s ta ­ w ie n ia ś r e d n io w ie c z n y c h m y ś lic ie li o c z a sie z a s łu g u ją , w e d łu g n a s, n a z n a c z n ie w ię k s z ą u w a g ę , n iż to m ia ło m ie js c e d o tą d . S zczeg ó ło w o ro z ­ p r a c o w a n a n a u k a o c z a sie je s t p o n a d c z a so w y m o sią g n ię c ie m s c h o la s ty ­ k i e u r o p e js k ie j” .

P o c z ą w sz y od X V I w ie k u z a c z y n a ją się p o ja w ia ć ta k ż e p rz y r o d n ic z e k o n c e p c je czasu, k tó r e M o łczan o w o m a w ia ró w n o le g le z filo z o fic z n y m i. P rz y r o d n ic y a n a liz o w a li > p o ję c ie c zasu od s tro n y fe n o m e n o lo g ic z n e j,

10 P o d s ta w y p o z n a w c z e fizyki..., 29. 11 T a m ż e , 52— 53.