Andrzej Strzałecki, Marzena
Mykytyn-Rosner
Przestrzeń psychologiczna w
warunkach stanu uwięzienia
Studia Psychologica nr 1, 35-51
Studia Psychologica UKSW 1 (2000) 1
A N D R ZEJ STRZAŁECKI M A RZEN A MYKYTYN-ROSNER
PRZESTRZEŃ PSYCHOLOGICZNA W WARUNKACH STANU UWIĘZIENIA1
1. WPROWADZENIE
Przestrzeń psychologiczna jest tym konstruktem psychologicz nym, który w coraz większym stopniu interesuje badaczy i prakty ków. Złożyło się na to kilka przyczyn. Po pierwsze, dostrzeżono je go rolę w wyjaśnianiu intrapersonalnego kom unikow ania się czło wieka, na przykład w procesach form ułow ania celów i procesach samorealizacyjnych (Strzałecki i W róblewska, 2000), badaniu dyna miki dystansu między ja realnym i ja idealnym (Ogilvie, 1987), po drugie - dostrzeżono jego znaczenie w wyjaśnianiu zachowań in ter personalnych (DaSilva, 1983; M urawiec, 1996), relacji w grupie i zachow ania prywatności (Reykowski i Sm oleńska, 1982; Hall, 1997; Zaleski, 1999), zachow ań w obrębie środowiska sztucznego - budynku, m iasta (R ap op o rt, 1977) i środow iska naturalnego - pej zażu, zachow ań wobec sąsiadów bliskich i dalszych - państw (Go- odey, 1974).
Zasadnicza zm iana dokonała się w wyniku rozróżnienia prze strzeni psychologicznej od przestrzeni fizycznej. Psychologowie, jak często bywało w rozwoju własnej dyscypliny, poszli tropem wyzna czonym przez filozofów. To przecież B ertran d Russell (Russell, 1912/1957, S.29) w Problemach filozoficznych, żeby odwołać się do przykładu bliskiego, zwrócił uwagę na różnicę między przestrzenią rzeczywistą {real space) i przestrzenią pryw atną {private space). Z a częto zdawać sobie sprawę, iż reprezentacja przestrzeni fizycznej
1 Autorzy pragną podziękować Dyrekcji Aresztu Śledczego w Białołęce za umoż liwienie przeprowadzenia badań, zaś Tomaszowi J. Strzaleckiemu za pomoc w ob liczeniach statystycznych.
36 A N D R Z E J ST R Z A Ł E C K I, M A R Z E N A M Y K Y T Y N -R O S N E R [2]
w psychice człowieka różni się zasadniczo od rzeczywistej prze strzeni. Zauw ażono, iż ludzie w naturalnym środowisku wykorzy stują przestrzeń fizyczną nie w sposób przypadkowy, lecz zgodnie z nieznanymi dotychczas zasadam i. Zrozum ienie, iż tzw. przestrzeń osobista (personal space) jest tym obszarem otaczającym ciało czło wieka, do którego nie dopuszczani są intruzi, lepiej wyjaśniło pew ne zachow ania redukujące napięcia w kontaktach interpersonal nych i indukowany przez nie stres, a także pozwoliło lepiej wyjaśnić symboliczne znaczenie przestrzeni w zachow aniach ludzkich (Som m er, 1969; Hall, 1997; por. Eliasz, 2000, s.424).
Zaobserw ow ano również, że w yobrażenie naszego otoczenia, zachodzących w nim procesów fizycznych i społecznych jest w d u żej m ierze pochodną wiedzy o samej przestrzeni (Downs, Stea. 1973). W prow adzone przez Stea (1967, s. 27) pojęcie „niewidzial nego pejzażu” (invisible landscape) jako tej części przestrzeni, k tó ra nie jest bezpośrednio wykorzystywana lub jest niedostępna i któ ra w skutek tego jest właśnie nieznana, pozwoliło lepiej zro zu mieć, iż psychologiczny i społeczny obraz tego obszaru m oże być wobec tego zdeform ow any. Powiązało to pełniej koncepcję p rze strzeni psychologicznej ze społecznym funkcjonow aniem człowie ka, na przykład w sytuacjach „spostrzegania politycznego” sąsia dów, wynikającego z zawyżonego szacowania miejsca zam ieszka nia. Pojęcie „uprzywilejowanej percepcji” {preferential perception) zaproponow ane przez G oodey (1974, s. 15), opisujące skłonność człowieka do preferow ania miejsc stałego odniesienia (home area), umożliwiło lepsze zrozum ienie zachow ania człowieka w ska lach m akro. K oncepcja uprzywilejowanej percepcji była jedn ą z ważnych w b adaniach „m ap umysłowych” {mental m aps), tzn. ta kich reprezentacji umysłowych przestrzeni fizycznej, które, jak k o l wiek utw orzone głównie na podstaw ie przekazów kartograficznych i innych rep rezen tacji zewnętrznych odnoszących się do przestrze ni fizycznej, są zasadniczo rezu ltatem jej postrzegania i uczenia się wielozmysłowego (por. G ould i W hite, 1974; Downs i Stea, 1973; Lee, S., 1979 b).
K oncepcja m ap umysłowych jest już p ar excellence koncepcją n a leżącą do psychologii poznawczej, w obrębie której ważną część stanow ią badania nad reprezentacjam i poznawczymi (wewnętrzny mi) przestrzeni fizycznej, bowiem dotyczą one natury funkcjonowa nia umysłu ludzkiego i sporu wokół kodów, za pom ocą których re
prezentow any jest w naszym umyśle świat zewnętrzny (Eysenck i Keyne, 1990; Nosal, 1990; Nowak, 1991; Chlewiński, 1999). Tak więc badania nad przestrzenia psychologiczną (subiektywną, osobistą, prywatną, behaw ioralną) prow adzone były w obrębie kil ku dziedzin: psychologii architektury i środowiska (Som m er, 1969; Strzałecki, 1973, s.42; 1988, s. 211 i nast.; 1990; C anter, 1974; Lee, T., 1976; Lee, S., 1979 a; Bańka, 1997), psychologii ekologicznej (Eliasz, 1993, 2000), geografii behaw ioralnej (Lowenthal, 1961, 1967; Сох i Golledge, 1969), etologii (C alhoun, 1971; po r Esser, 1971), antropologii kultury (Hall, 1997) wreszcie - psychologii p o znawczej (M cFarlane Smith, 1964; M aruszewski, 1996).
B adania nad przestrzenią prow adzone były również w psychofi- zyce (Stevens, 1986; Vurpillet, 1991; Lindsay i N orm an, 1991) i wła śnie w ram ach tej dziedziny zidentyfikowano interesujące praw i dłowości.
2. PRZESTRZEŃ PSYCHOLOGICZNA W BADANIACH PSYCHOFIZYCZNYCH
B adania nad przestrzenią psychologiczną zawdzięczają wiele pionierskim badaniom G. E km ana nad walidacją praw a potęgow e go (por. E km an i Sjóberg, 1965; Stevens, 1968) opisującego: 1. R e lację między subiektywnie postrzeganą odległością do różnych m iast świata a zaangażowaniem em ocjonalnym wobec tych miast, a także 2. Relację między odległością fizyczną (geograficzną) i o d ległością subiektywną (psychologiczną).
W iele b adań wykazało (np. E km an i Bratfisch, 1965; D ornie, 1967), że relację między wyskalowaną odległością geograficzną, a więc odległością psychologiczną {subjective distance), do różnych m iast świata a również wyskalowanym wobec nich zaangażowa niem em ocjonalnym opisuje równanie:
у = bxf‘
w którym у oznacza stopień zaangażow ania em ocjonalnego, b stałą związaną z jednostką pom iaru, x odległość psychologiczną, a wy kładnik funkcji.
Ponieważ wiele badań pokazało (patrz: podsum ow ujące badania - Lundberg i inni, 1972, s. 170), że w artość wykładnika potęgowego a oscylowała wokół wartości -.50, prawidłowość tę nazwano
„pra-wem odwrotności pierw iastka kw adratow ego” (inverse square root law), które wyraża następująca form uła:
y = bx'·50
Z rozkładu m iast w układzie: odległość psychologiczna - zaanga żowanie em ocjonalne widać było wyraźnie (Lundberg i inni, 1972 s. 173), że wraz ze w zrostem odległości psychologicznej (subiektyw nej) zaangażowanie em ocjonalne maleje.
Późniejsze badania pokazały jednak, że relację między tymi dwo m a wymiarami psychologicznymi opisują inne formuły. W b ad a niach Stanleya (Stanley, 1968,1971) 30-50% wariancji wyników wy jaśniała nie funkcja potęgow a, a funkcja liniowa. Walmsley (1974) pokazał, że praw o odwrotności pierw iastka kwadratowego jest nie stabilne i zm ienia się wzdłuż odległości fizycznej. O kazało się tak że, że opisywana zależność jest czuła na niekontrolow ane dotych czas zm ienne. W badaniach Strzałeckiego (1978), przeprow adzo nych w okresie, w którym osoby badane miały ze względów poli tycznych i ekonomicznych ograniczone możliwości korzystania z przestrzeni fizycznej, m iasta odległe uzyskały - zapewne wskutek reaktancji psychologicznej (B rehm i Brehm , 1981) - dodatkowy ła dunek emocjonalny. Tak więc, relację między zaangażowaniem em ocjonalnym a odległością subiektywną opisywała parabola (Strzałecki, 198, s. 439): do pewnej wartości odległości psycholo gicznej zaangażowanie em ocjonalne m alało (jak w m odelu Ekm a- na), później je d n a k - w m iarę zwiększania się odległości geograficz nej - rosło.
Skłoniło to w konsekwencji Strzałeckiego (Strzałecki, 1998) do przyjęcia hipotezy „stanu uw ięzienia”, orzekającej, że ze względu na reaktancję psychologiczną, będącą efektem deprywacji o d le głych przestrzeni, zaangażow anie em ocjonalne wobec dalekich m iast wzrasta. H ipotezę „stanu uw ięzienia” spraw dzano tak, by odtworzyć sytuację z b ad ań Strzałeckiego z 1978 r. B adania p rze prow adzono tym razem na dużych grupach więźniów z wysokimi wyrokami pozbaw ienia wolności. W trzech grupach eksperym en talnych z czterech (Strzałecki, 1998, Rys. 4 i 9) uzyskano również relację paraboliczną między zaangażow aniem em ocjonalnym a o d ległością psychologiczną. W ydaje się więc, że hipoteza „stanu uw ięzienia” dobrze tłum aczyła (Strzałecki, 1998) odstępstw a uzy
skanych wyników od E km ana praw a odw rotności pierw iastka kwa dratowego.
A nalizow ane badania (E km an i Bratfisch, 1965; D ornie, 1967; Strzalecki, 1978, 1998; Strzałecki i Grochowska, 2000) wykazały również, że relację między wyskalowaną odległością geograficzną, czyli odległością psychologiczną (subiektywną) do różnych miast świata, a ich odległością fizyczną (geograficzną) od obserw atora opisuje praw o potęgow e o wykładniku ok. .60. W podsum ow ują cych badaniach L undberga (Lundberg, Bratfisch i Ekm an, 1972) średnia wykładnika potęgow ego wynosiła .64, w badaniach Strza- łeckiego (1978) wykładnik funkcji psychofizycznej wynosił .50, w późniejszych badaniach tego autora (Strzałecki, 1998) wykładnik w czterech grupach badanych przyjmował wartości od .37 do .53, a w badaniach Strzałeckiego i Grochowskiej (2000) wynosił w trzech grupach .70, .72 i .83.
Funkcja psychofizyczna o takich właśnie wykładnikach wskazuje na zastanawiający efekt „kurczenia się” przestrzeni psychologicznej w m iarę oddalania się w niej obiektów postrzeganych przez obser watora. E fekt ten sprawia, że obiekty położone dalej wydają się w rzeczywistości bliższe, niż należałoby się spodziewać z rozkładu ich odległości fizycznej. Ta obserw owana w wielu badaniach postać funkcji psychofizycznej nie doczekała się dotychczas gruntow nej in terpretacji. Nowakowska (1975, s. 261) wiąże ten „ujem nie przy śpieszony tre n d ” z technicznymi problem am i konstrukcji skal psy chologicznych, nie zaś z rzeczywistymi zjawiskami psychologiczny mi tłum aczącymi „kurczenie się” przestrzeni psychologicznej. Z a proponow ana przez nią próba jakościowego wyjaśnienia zjawiska nie wytrzymuje jednak, jak się wydaje, argum entów pochodzących z badań skalowania wielowymiarowego (Lundberg i Ekm an, 1973, s. 118), w którym uzyskano również efekt kurczenia się przestrzeni psychologicznej. Z badań tych wynika, że odległości subiektywne zmniejszają się systematycznie w m iarę zwiększania się ich wzajem nej odległości, co sugeruje, iż efekt tkwi najpraw dopodobniej w da nych.
Inni badacze, jak D ornie (1967), wiążą efekt skracania się prze strzeni subiektywnej z deficytem wiedzy geograficznej. Jeżeli nie znamy dobrze odległości geograficznej, uważa D ornie, jesteśm y skłonni nie doceniać odległości, co daje w rezultacie właśnie ten ujem nie przyśpieszony trend. Dlaczego jed n ak brak wiedzy o rze
czywistych odległościach fizycznych miałby wpływać na zaniżanie odległości? Strzałecki i G rochowska (2000) wykazali na trzech gru pach geografów, że wiedza o przestrzeni fizycznej (geograficznej) nie ma jed n ak istotnego wpływu na efekt „kurczenia się” przestrze ni psychologicznej. Sugeruje to, że efekt ten nie jest artefaktem , zaś jego odstępstwo od zasady izom orfizm u drugiego stopnia sform u łowanej przez S heparda (Shepard i Chipm an, 1970) jest może wy nikiem działania zaproponow anej przez Strzałeckiego i G rochow ską (2000, s. 120) następującej ewolucyjnej heurystyki adaptacyj nej : z n a jo m o ś ć odległości bliskich jest konieczna do przetrwania or ganizmu, znajom ość odległości dalszych jest mniej ważna”.
3. PROBLEM Celem przeprow adzonych bad ań była:
1. Dalsza weryfikacja prawa „odwrotności pierwiastka kw adrato wego” G. E km ana polegająca na sprawdzeniu wartości wykładnika potęgowego, opisującego relację między zaangażowaniem emocjo nalnym a odległością psychologiczną do wybranych miast świata, re prezentujących różne odległości geograficzne. Przeprowadzone przez Strzałeckiego (1978, 1998) oraz Strzałeckiego i Grochowską (2000) badania wskazywały bowiem, że uzyskane relacje parabolicz ne między zaangażowaniem emocjonalnym a odległością psycholo giczną mogą być efektem reaktancji psychologicznej (Brehm i Brehm, 1981). U trudnienie przemieszczania się w przestrzeni w okresie realnego socjalizmu (Strzałecki, 1978), a także deprywacja przestrzeni fizycznej występująca u badanych więźniów (Strzałecki, 1998) oraz stan ekonomiczny studentów utrudniający im swobodne podróżowanie po świecie (Strzałecki i Grochowska, 2000) sprawiały, że miasta dalekie zyskiwały w odczuciu badanych osób - w myśl pra wa reaktancji psychologicznej - dodatkowe znaczenie emocjonalne. To zaś wpływało na kształt krzywej parabolicznej opisującej badane relacje. Sprawdzenie trafności relacji parabolicznej na dodatkowej grupie więźniów wydawało się interesujące.
2. Dodatkowym celem bad ań było spraw dzenie wartości wykład nika funkcji psychofizycznej opisującej relację między odległością psychologiczną a odległością fizyczną (geograficzną) do wybranych m iast świata. Z akładano, że wartość wykładnika będzie mniejsza od 1.0 i że będzie m ożna zaobserwować „ujem nie przyśpieszony tre n d ”, wskazujący na „skracanie się” odległości psychologicznej.
W świetle przedstawionych wyżej argum entów efekt ten jest nie zm iernie interesującym zjawiskiem psychologicznym i podobnie jak w przypadku percepcji czasu (Strzałecki i W róblewska, 2000) może mieć ważne konsekwencje dla psychologicznego funkcjonowania człowieka.
4. BADANIA
4.1. OSOBY BADANE. H IPO TEZY . PR Z E B IEG BADAŃ
W celu spraw dzenia hipotezy o oddziaływaniu „stanu uwięzie nia” na kształtow anie się relacji między zaangażowaniem em ocjo nalnym a odległością psychologiczną do różnych m iast świata zde cydowano badania przeprow adzić na grupie więźniów z wysokimi wyrokami sądowymi. D o b adań zdecydowano włączyć osoby z wyż szymi wyrokami niż w poprzednich badaniach (Strzałecki, 1998), spodziewając się, że wysokość wyroku będzie m iała wpływa na an a lizowane zależności. Z b adano więźniów z A resztu Śledczego w Bia łołęce (N = 70, średnia wieku 28 lat, średnia wyroku 15 lat, jedn a osoba z wyrokiem dożywocia). Jako grupę kontrolną wybrano stu dentów pierwszego roku psychologii UKSW (N = 73).
H ipoteza 1 orzekała przeto, iż w grupie eksperymentalnej (grupie więźniów) uzyska się między zaangażowaniem emocjonalnym do wy branych miast a wyskalowaną do nich odległością psychologiczną re lację paraboliczną - m iasta bliskie i dalekie będą uzyskiwały wysokie wartości skalowe. Zakładano także, że w grupie kontrolnej (grupa studentów), ze względu na mniejszą reaktancję psychologiczną, rela cję między zaangażowaniem emocjonalnym wobec różnych miast świata a oszacowaną do nich odległością psychologiczną będzie m oż na opisać za pom ocą funkcji potęgowej o wykładniku około -.50 (jak przewidywał Ekm an), a nie za pom ocą paraboli.
H ipoteza 2 dotyczyła relacji „odległość geograficzna - odległość psychologiczna” i orzekała, że tzw. funkcja psychofizyczna będzie m iała postać funkcji potęgowej o wykładniku mniejszym od 1.0 i, jak w poprzednich badaniach Strzałeckiego (1978, 1999), Strzałec- kiego i Grochowskiej (2000), będzie wskazywała na efekt „kurcze nia się” przestrzeni psychologicznej.
4.2. M ETO DA
Badani proszeni byli o ocenienie w przygotowanych kw estiona riuszach: 1. Odległości subiektywnej do 101 m iast świata i 2. Swoje
go zaangażow ania wobec tych miast. Ponieważ w wielu badaniach okazało się (L undberg i inni, 1972; Strzałecki, 1978,1998; Strzałec ki i Grochowska, 2000), że istotną zm ienną interw eniującą w ocenę zmiennych kryterialnych jest przede wszystkim ważność miast, w obrębie których dopiero testuje się hipotezy, badani podawali również: 3. Swoją ocenę ważności 101 miast.
D o skonstruow ania skal psychologicznych zastosowano m etodę szacowania wielkości z w artością zakotwiczoną (magnitude estima tion with standard). B adani proszeni byli o ocenienie np. odległości subiektywnej względem podanych w kwestionariuszach miast, p o sługując się odległością wzorcową: W arszawa-W iedeń, ustaloną a r bitralnie na 10 jednostek. Przyjmując tę odległość jako standard, badani szacowali odległość z Warszawy do 101 miast. Obliczona średnia geom etryczna była w artością skalową dla danego miasta, wyrażającą psychologiczną od niego odległość. Ta sam a m etoda szacowania wielkości (Torgersen, 1958; E km an i Sjöberg, 1965; Stevens, 1968; Nowakowska, 1975; Aranowska, 1996, s. 36) została zastosow ana do oceny ważności i zaangażowania emocjonalnego.
5. WYNIKI
Obliczono, oddzielnie dla grupy eksperym entalnej i kontrolnej, wartości skalowe dla wybranych 101 miast świata będące średnim wskaźnikiem: 1. Ich odległości psychologicznej dla badanych, 2. Zaangażow ania em ocjonalnego oraz ich 3. Ważności, a następnie w obrębie obu tych grup testow ano hipotezy.
5.1. ZAANGA ŻOW ANIE EM OCJON ALNE - OD LEG ŁO ŚĆ SUBIEKTYWNA
5 .1 .1 . GRUPA EKSPERYMENTALNA - W IĘŹN IO W IE
Zależność między zaangażowaniem emocjonalnym a odległością psychologiczną badano w trzech grupach miast o wyrównanej ważno ści. H ipoteza 1 głosiła, że relację między tymi wymiarami będzie moż na opisać za pom ocą paraboli. Zgodnie z taką relacją będziemy ob serwowali zmniejszanie się (do pewnych wartości skalowych odległo ści psychologicznej) zaangażowania emocjonalnego, następnie - w m iarę zwiększania się odległości psychologicznej - zaangażowanie emocjonalne wobec analizowanych miast będzie rosło. Zgodnie z hi potezą, znajdującą potwierdzenie w uprzednich badaniach
(Strzałec-ki, 1978, 1998; Strzałecki i Grochowska, 2000), w trzech grupach miast uzyskano relacje paraboliczne, tłumaczące odpowiednio: 9, 15 i 17% wariancji wyników. W związku z tym zdecydowano połączyć wszystkie miasta i poszukiwać relacji globalnej. D o danych dopasowa no parabolę tłumaczącą 8% wariancji wyników (Rys. 1). H ipoteza 1 w grupie eksperymentalnej (więźniowie) została więc potwierdzona.
wszystkie miasta
Odległość psychologiczna
Rysunek 1. Zaangażow anie em ocjonalne - odległość psychologicz na. G ru p a więźniów.- więźniowie. Relację opisuje parabola o współrzędnych: a=0,002, b= -0,03, c= 7 ,9 tłum acząca 8% w arian cji wyników.
5.1.2. ZAANGA ŻOW ANIE EM O CJO N A LN E - O D LEG łO ŚĆ PSYCHOLOGICZNA.
GRUPA KONTROLNA - STUDENCI
Z godnie z hipotezą 1 w grupie kontrolnej spodziewano się uzy skać wyniki zgodne z praw em „odwrotności pierw iastka kw adrato w ego” Ekm ana. O znaczało to, że relację między zaangażowaniem em ocjonalnym a odległością psychologiczną będzie m ożna opisać za pom ocą funkcji potęgowej o wykładniku -.50, zgodnie z którą będziem y obserwowali zm niejszanie się zaangażow ania em ocjonal
nego w m iarę zwiększania się odległości psychologicznej do miast będących obiektem zaangażowania. O kazało się jednak, że relację między tymi zmiennymi w analizowanych czterech grupach m iast (utworzonych ze względu na ważność) tłumaczy parabola wyjaśnia jąca odpow iednio 5, 30, 8 i 8% wariancji wyników. Ponieważ we wszystkich grupach uzyskano relację paraboliczną, zdecydowano pod uwagę wziąć wszystkie m iasta i poszukiwać wspólnej funkcji. Uzyskano wspólną dla wszystkich miast parabolę tłum aczącą 10% wariancji wyników (Rys. 2). H ipoteza 1 w grupie kontrolnej (stu denci) nie została zatem potw ierdzona.
Wszystkie miasta
Odległość psychologiczna
Rysunek 2. Zaangażow anie em ocjonalne - odległość psychologicz na. G rupa k ontrolna - studenci. Relację opisuje parabola w w spół rzędnych: a=0,011, b= -0,66, c = 16,56, tłum acząca 10% wariancji wyników.
5.2. FUNKCJA PSYCHOFIZYCZNA: ODLEGŁOŚĆ G EOG R AFIC ZNA - OD LEG ŁO ŚĆ PSYCHOLOGICZNA
5.2.1. GRUPA EKSPERYMENTALNA - W IĘŹN IO W IE Wartości wykładników tzw. funkcji psychofizycznej, a więc doty czącej relacji między odległością psychologiczną a odległością geo graficzną, poszukiwano badając rozkład danych w trzech grupach
miast o wyrównanej ważności. H ipoteza 2 orzekała, że - podobnie jak w innych cytowanych badaniach - funkcja psychofizyczna okre ślająca relację odległości subiektywnej do geograficznej będzie miała postać funkcji potęgowej o wykładniku mniejszym od 1.0. W trzech grupach miast o wyrównanej ważności, utworzonych w grupie ekspe rymentalnej, uzyskano następujące wykładniki: .90 (G rupa 1), .98 (G rupa 2) i .96 (G rupa 3), tłumaczące odpowiednio 96 i 96 i 98% wariancji wyników. Uzyskane wykładniki są znacznie wyższe od spo dziewanych, w związku z czym m ożna uznać hipotezę 2 za częściowo potwierdzoną w grupie więźniów. Wpływ na uzyskane wyniki miała niewątpliwie pomoc, jakiej udzielała więźniom osoba prowadząca badania, polegająca na pokazywaniu mapy w sytuacji, gdy badani nie znali miejsca położenia danego miasta. Ten niezamierzony wynik sta wia jeszcze raz pytanie dotyczące wpływu wiedzy o reprezentacjach zewnętrznych (por. uwagi na tem at dystynkcji między reprezentacja mi zewnętrznymi i wewnętrznymi: Eysenck i Kene, 1990, s. 202 i nast.) na tworzoną reprezentację poznawczą przestrzeni fizycznej.
Jed n ak ponieważ we wszystkich wyodrębnionych grupach miast wśród więźniów uzyskano dla funkcji psychofizycznej wykładnik mniejszy od 1.0, zdecydowano połączyć wszystkie m iasta i poszuki wać wspólnej funkcji. Znaleziono funkcję potęgow ą o wykładniku równym.76 i tłum aczącą 97% wariancji wyników (Rys. 3).
wszystkie miasta
Rysunek 3. Funkcja psychofizyczna. G rupa eksperym entalna - więźniowie. Relację między odległością geograficzną i odległością psychologiczna opisuje funkcja potęgow a wykładniku.88, tłum aczą ca 97% wariancji wyników.
5.2.2. GRUPA KONTROLNA - STUDENCI W artość w ykładnika funkcji psychofizycznej badano w czterech grupach m iast o wyrównanej ważności. Ponieważ we wszystkich grupach uzyskano w ykładniki m niejsze od 1.0 (w grupie 1:.32, w grupie 2:.35, w grupie 3:.36 i w grupie 4:.43), zdecydow ano a n a lizować wszystkie grupy m iast łącznie. D o rozkładu danych d o p a sowano funkcję potęgow ą o wykładniku równym.03, w yjaśniają cym 89 % w ariancji wyników (R ysunek 4). O znacza to, iż hipoteza 2 orzekająca o efekcie „kurczenia się” przestrzeni psychologicz nej została potw ierdzona w grupie kontrolnej
wszystkie miasta
Odległość geograficzna
Rysunek 4. Funkcja psychofizyczna. G rupa kontrolna - studenci. Relację opisuje funkcja potęgow a o wykładniku.39, tłum acząca 87% wariancji wyników.
6. INTERPRETACJA WYNIKÓW I WNIOSKI Celem badań było:
1. Sprawdzenie hipotezy 1 orzekającej, że w grupie więźniów - ze względu na występowanie reaktancji psychologicznej - relację m ię
dzy zaangażowaniem em ocjonalnym a odległością psychologiczną m ożna opisać za pom ocą paraboli. H ipoteza została potwierdzona.
Systematyczne uzyskanie w kolejnym badaniu grupy więźniów relacji parabolicznej między zaangażow aniem em ocjonalnym a o d ległością subiektywną (Rysunek 1), pokazującej, że m iasta odległe są równie atrakcyjne co m iasta bliskie, skłania do podtrzym ania hi potezy „stanu uwięzienia” (Strzałecki, 1998). Interesujące jest rów nież i to, że taką sam ą relację między zaangażow aniem em ocjonal nym a odległością subiektywną uzyskano w grupie kontrolnej, któ rą byli studenci, a więc osoby, które teoretycznie m ogą się swobod nie przem ieszczać w świecie. Być może, że mimo zwiększonych możliwości podróżow ania i zmiany systemu społeczno-ekonom icz nego, grupy polskich studentów nadal znajdują się w stanie reak- tancji psychologicznej (por. Strzałecki i Grochowska, 2000). O sta teczne rozstrzygnięcie prawdziwości praw a „odwrotności pierw iast ka kw adratow ego” Ekm ana w w arunkach polskich będzie wymaga ło przeprow adzenia bad ań na grupach osób często podróżujących do odległych m iast świata, np. na grupach stewardes, jak postulo wano uprzednio (Strzałecki, 1998, s. 272), lub na grupach biznes menów. M ożna przypuszczać, że w tych w łaśnie grupach nie będzie występowała reaktancja psychologiczna sprawiająca, iż odległe m iasta, przez to, że niedostępne, będ ą specjalnie cenne.
2. Celem badań było również spraw dzenie występowania efektu „kurczenia się” przestrzeni psychologicznej w m iarę oddalania się postrzeganych obiektów świata fizycznego (E km an i Bratfisch, 1965; Lundberg i in., 1972; Strzałecki, 1978, 1998; Strzałecki i G ro chowska, 2000). Uzyskane wyniki wskazują zdecydowanie, że rela cję między odległością subiektywną a odległością geograficzną opi suje funkcja potęgow a m niejsza od 1.0, co potw ierdza hipotezę 2 w obu grupach. H ipoteza D ornića (1967), k tó ra nie została p o tw ierdzona również w badaniach Strzałeckiego i Grochowskiej (2000), nie została również i w obecnych badaniach utrzym ana w mocy.
M ożna więc powtórzyć, że najpraw dopodobniej efekt „kurczenia się” przestrzeni subiektywnej w m iarę oddalania się postrzeganych obiektów jest trw ałą prawidłowością umysłu ludzkiego, polegającą na niedocenianiu zwiększających się odległości od obserw atora. To ograniczenie zasady izom orfizm u II stopnia, sform ułowanej przez S heparda i C hipm ana (1970), do odległości bliskich m oże być
„wbudow ane” w procesie ewolucyjnym jako skuteczna heurystyka adaptacyjna: z n a jo m o ś ć odległości bliskich jest konieczna do prze- trwania organizmu, znajom ość odległości dalekich jest mniej ważna” (Strzałecki i Grochowska, 2000, s. 120). Uzyskane wyniki pokazują również, że prawo potęgow e, w ielokrotnie weryfikowane pozytyw nie w wielu dziedzinach psychologii stosowanej (por. Stevens, 1968; Lindsay i N orm an, 1991), jak kryminologia (Sellin i Wolfgang, 1964), psychologia osobowości (H am blin i inni, 1963), psychologia sztuki (E km an i K unnapas, 1962 a, b), i w tym przypadku również zostało utrzym ane w mocy.
6. BIBLIOGRAFIA
Aranowska, E. (1996). Metodologiczne problemy zastosowań modeli statystycznych w psychologii. Warszawa. Teoria i praktyka. Studio I. Bańka, A. (1997). Architektura psychologicznej przestrzeni życia. Po
znań: G em ini
Bratfisch, О. (1979). Further study of the relation between subjestive distance and emotional involvement. Acta Psychologica, 29,244-255. Brehm , S., Brehm , J. (1981). Psychological reactance: a theory o f fre
edom and control. New York: A cadem ic Press.
C alhoun, J.B. (1971). Space and the strategy of life. W: A.H . Esser (ed.). Behavior and environment. The use o f space by animals and men. New York: Plenum Press, s. 329-387.
Cox, C., Golledge, R. (red.). (1969). Behavioral problems in geogra phy. A symposium. Illinois: N orthw estern University Press. C anter, D.V. (1974). Psychology fo r architects. London: Applied
Science Publishers.
DaSilva, J.A. (1983). Scales for m easuring subjective distance in children and adults in a large open field. Journal o f Psychology, 113, 2, 221-229.
Dornie S. (1967). Subjective distance and emotional involvement: a verification of the exponent invariance. Reports from the Psycho logical Laboratories. Stockholm: University of Stockholm. No. 237. Downs, R.M ., Stea, D. (Eds.). (1973). Image and environment. Co
gnitive mapping and spatial behavior. Chicago, 111.: Aldine. Ekm an, G., Bratfisch, О. (1965). Subjective distance and em otional
involvement. A psychological m echanism . A cta Psychologica, 24, 446-453.
E km an, G., K unnapass, T. (1962). M easurem ent o f aesthetic value by direct and indirect m ethods. Scandinavian Journal o f Psycho logy,3, 33-39.
Ekm an, G., Sjöberg, L. (1965). Scaling. A n n u a l Review o f Psycholo gy, 16, 451-474.
Eliasz, A. (1993). Psychologia ekologiczna. Warszawa: W ydawnic two Instytutu Psychologii PAN.
Eliasz, A. (2000). Psychologia ekologiczna. W: J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 3. Gdańsk: G dańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s.405-440.
Esser, A.H . (red.). (1971). Behavior and environment. The use o f space by animals and m en. New York: Plenum . Press.
Eysenck, M. W., Keane, M.T. (1990). Cognitive psychology. A stu d ent’s handbook. Hove and London: Lawrence Erlbaum Asso ciates.
G om brich, E.H . (1962). Art. and illusion. A study in the psychology o f pictorial representation. London: Phaidon.
G oodey, B. (1974). Images o f place: essays on environmental percep tion, comm unications and Education. Birm ingham C enter for U rb an and Regional Studies, University of Birmingham.
G ould, B. i W hite R .R . (1974). M ental maps. H arm ondsw orth: Penguin
H am blin, R.I., Bridger, R.C., Day, R.C., Yancey, W.L. (1963). T he intereference-aggression law? Sociometry, 26, 190-216.
Hall, E.T., (1997). Ukryty wymiar. Warszawa: Warszawskie W ydaw nictwo Literackie Muza.
Lee, S. (1979a). A rchitectural psychology: an introduction. W: W.Gasparski, D.M iller, A. Strzałecki (red.). Zagadnienia psycho logii projektowania. Warszawa: IFiS PAN, s. 49-85.
Lee, S. (1979b). Cognitive m apping research and the study of envi ronm ental perception. W: W .Gasparski, D.M iller, A.Strzałecki (red.). Zagadnienia psychologii projektowania. Warszawa: IFiS PAN, s.119-141.
Lee, T. (1976). Psychology and the environment. London: M ethuen. Lindsay, P.H., N orm an, D.A. (1991). Procesy przetwarzania infor
macji u człowieka. Wprowadzenie do psychologii. Warszawa: PWN.
Lundberg, U., Ekm an, G. (1973). Subjective geographic distance: a m ultidim ensional com parison. Psychometrika, 1,113-122.
50 A N D R Z E J ST R Z A Ł E C K I, M A R Z E N A M Y K Y T Y N -R O SN E R [16]
Lundberg, U., Bratfisch, O., E km an G. (1972). Em otional involve m ent and subjective distance: a summ ary of investigations. The Journal o f Social Psychology, 8 7 ,169-177.
M cFarlane Smith, I. (1964). Spatial ability. Its educational and social significance. London: University of L ondon Press.
Maruszewski, T. (1996). Psychologia poznawcza. Warszawa: Polskie Towarzystwo Semiotyczne.
M urawiec, S. (1996). „B ezpieczna” odległość w rodzinie. Dialogi. Zeszyty Instytutu Psychoanalizy i Psychoterapii. 4, 24-34.
Najder, K. (1992). W prow adzenie do teorii pamięci. W: M aterska, M., Tyszka, T. (red.). Psychologia i poznanie. Warszawa: PW N, s. 126-160.
Nosal, Cz. S. (1990). Psychologiczne modele umysłu. Warszawa: PWN.
Nowak, A. (1991). Wyobrażeniowe mechanizmy przetwarzania infor macji: myślenie przestrzenne. Wrocław: O ssolineum
Nowakowska, M. (1975). Psychologia ilościowa z elementami na- ukometrii. Wrocław: Ossolineum .
Ogilvie, D.M . (1987 T he undesired self: A neglected variable in personality research. Journal o f Personality and Social Psycholo- gy.(52), 2, 379-385.
R apoport, A. (1977). H um an aspects o f urban form . Oxford: Perga m on Press.
Reykowski, J., Sm oleńska, Z. (1982). Przestrzeń psychologiczna a regulacja społeczna zachow ania człowieka. Studia Psycholo giczne, 20, 2.
Russell, B. (1912/1957). The problems o f philosophy. London: Oxford University Press.
Sellin, T.. Wolfgang, M. E. (1964). The M easurement o f delinquency. New York: Wiley.
Shepard, R.N ., Chipm an, S. (1970), Second-order isom orphism of internal representations: shapes of states. Cognitive Psychology,
l,s?
Som m er, R. (1969). Personal space. The behavioral basis o f design. Engl wood Cliffs, N.J.: Prentice Hall
Stanley, R. (1968). E m otional involvement and geographic distan ce. The Journal o f Social Psychology, 75,165-167.
Stanley, R. (1971). Em otional involvement and subjective distance. The Journal o f Social Psychology, 84, 309-310.
Stea, D. (1969). T he m easurem ent of m ental maps. An experim en tal m odel for studying conceptual spaces. W: C. Cox, i R. Golled- ge (ed.). Behavioral problems in geography: A symposium. Illinois: N othw estern University Press, s. 228-253.
Stevens, S.S. (1968). R atio scales of opinion. W: D .K .W hitla (ed.). H andbook o f measurement and assessment in behavioral sciences. Reading, Mass.: Addison-Wesley, s. 171-199.
Strzałecki, A. (1973). Czynniki powodzenia w studiach przygotowują cych do zawodu projektanta. Warszawa: PW N.
Strzałecki, A. (1978). T he relation betw een subjective distance and em otional involvement. F u rther experim ent. A cta Psychologica, 42, 429-440.
Strzałecki, A. (1988). Percepcja rozwiązań projektowych. W: W.Ga- sparski (red.). Projektoznawstwo. Elementy wiedzy o projektowa niu. Warszawa: WNT, s. 211-222.
Strzałecki, A. (1990). T he psychological resarch on design. Design Methods and Theories. 24, 3,1238-1266.
Strzałecki, A. (1998). Wpływ stanu uwięzienia na reprezentację p o znawczą przestrzeni fizycznej. D alsze badania nad praw em G. E km ana „odwrotności pierw iastka kw adratow ego”. Kognitywisty- ka i Media w Edukacji, 1, 245-276.
Strzałecki, A., G rochow ska, A. (2000). P rzestrzeń psychologicz na. Wpływ wiedzy geograficznej na rep re z en ta cję poznaw czą p rzestrzen i fizycznej. Czasopism o Psychologiczne, 6, 1-2, 107-
122
.
Strzałecki, A., W róblewska, M. (2000). Twórczość a czas psycholo giczny. Formułowanie celów życiowych i lęk przed śmiercią. War szawa: Instytut Psychologii UKSW (nieopublikow any maszyno pis).
Tatarkiewicz, W. (1960). Historia estetyki. Estetyka starożytna. W ro cław: Ossolineum .
Torgerson, W.S. (1958). Theory and methods o f scaling. New York: Wiley.
Vurpillet, E. (1991). Percepcja przestrzeni. W: P.Fraisse, J. Piaget (red.). Zarys psychologii eksperymentalnej. Warszawa: PW N, s. 284-301.
Zaleski, Z. (1998). Prawo do prywatności. Czasopismo Psycholo giczne, 4, 3-4, 218-138.
