Główne kierunki rusycystycznych badań literaturoznawczych w ośrodku poznańskim

Bohdan Galster

Główne kierunki rusycystycznych

badań literaturoznawczych w

ośrodku poznańskim

STUDIA ROSSICA PO SNANIEXSIA UAM Zeszyt X V II Poznań 1983

KRONIKA

B O H D A N G A L S T E lt

P ozn ań

GŁÓW NE K IE R U N K I RUSYCYSTYCZNYCH BADAŃ LITERATUROZNAW CZYCH W OŚRODKU POZNAŃSKIM

Poznańskie środowisko historyków literatu ry rosyjskiej, podobnie jak inne zbiorowości — nie tylko naukowe, ale i narodowe, społeczne, regionalne, zawodowe, artystyczne — nie jest zwykłą arytm etyczną sum ą tworzących je jednostek. Obok indyw idualnych upodobań, zainteresowań i zdolności poszcze­ gólnych osób zbiorowość tę k sz ta łtu ją różne i różnorodne czynniki w rodzaju miejscowej tradycji uniw ersyteckiej i — szerzej — myśli hum anistycznej, a także liczne im ponderabilia. Nie jest zadaniem łatw ym precyzyjne określe­ nie roli wspom nianych słabo w ym iernych czynników w tym , co tworzy charak­ te r rusycystyki historycznoliterackiej w naszej uczelni, a przecież wchodzi ona do zbiorowości szerszych — do rusycystyki polskiej, polskiej hum anistyki, a zarazem do rusycystyki światowej i światowej hum anistyki.

Tę o sta tn ią k o n statację potw ierdza udział rusycystów poznańskich w najpow ażniejszych im prezach m iędzynarodowych, takich ja k kongresy slawistów oraz nauczycieli języka i litera tu ry rosyjskiej, w rozlicznych sym ­ pozjach i konferencjach o zasięgu europejskim organizowanych w k raju i za granicą, wym iana publikacji n a łam ach prasy specjalistycznej różnych krajów, wreszcie system atyczne bezpośrednie k o n tak ty z ośrodkam i zagranicz­ nymi, przede wszystkim radzieckimi, ale nie tylko, codzienna łączność z m yślą hum anistyczną Wschodu i Zachodu oraz serdeczne osobiste i intelektualne k o n tak ty z wieloma tej myśli przedstaw icielam i, szczególnie, co naturalne, reprezentującym i naukę w Związku Radzieckim . Podejmowanie jednak problem atyki w skali — b y ta k rzec — ,,kosm icznej” przekracza możliwości jednostki, już bowiem naw et usytuow anie ośrodka poznańskiego n a tle całej rusycystyki polskiej w ym aga przeprow adzenia gruntow nych studiów.

W szakże przed podjęciem próby znalezienia odpowiedzi n a pytanie zasad­ nicze, tj. jakie miejsce rusycy styk a poznańska — a dla uproszczenia ta k się umownie tu określa część większej całości, czyli literaturoznawców —

1 4 8 В. G a l s t e r

mu je M' rusycysty ce polskiej, a więc czy nasze środowisko ma określone oblicze, czy też niczym szczególnym nie wyróżnia się na tle szerszej zbiorowości, należy poczynić kilka uwag w stępnych. Pierwsza z nich dotyczy sposobu rozpatryw ania kwestii. Można ją bowiem rozważać w różnych aspektach, a najprościej i najłatw iej byłoby przedstaw ić po p rostu swego rodzaju rozu­ mowaną bibliografię osobową. Niedawno została ona ogłoszona d ru k ie m 1, jej przytaczanie więc jest zbędne, w arto jednak na jej m arginesie rzucić kilka słów kom entarza.

Przede wszystkim należy podkreślić, że ośrodek nasz jest w dw ojakim sensie młody: liczy on sobie lat niespełna piętnaście, co dla instytucjonalnego istnienia dyscypliny jest wiekiem niem al dziecięcym. Tworzyli go również ludzie młodzi, często bardzo młodzi, któ rzy w ogromnej większości tu właśnie zdobywali pierwsze um iejętności i gromadzili pierwsze doświadczenia badawcze. Nie mogło to pozostać bez wpływu na poziom, zakres, wreszcie intensywność ich działań. Poddani podwójnej konieczności — zew nętrznej i wewnętrznej — uzyskiwania stopni i tytułów naukowych, siłą rzeczy przez czas dłuższy musieli się koncentrow ać wyłącznie na problem atyce swoich rozpraw doktorskich, skazani więc byli na myślenie m onotem atyczne, co ograniczało częstotliwość m anifestow ania autentycznego ich udziału w bie­ żącym życiu naukowym . Pozostaw iając na uboczu wszelkie zm iany personalne, jakie tu w ciągu la t ostatnich nastąpiły, a więc uwzględniając dorobek w szy st­ kich tych, którzy pozostawili w yraźny ślad w poznańskiej kronice ru sycy s­ ty cznej , należy stwierdzić, że pomyślnie ukończono w naszym uniw ersytecie czternaście przewodów doktorskich w zakresie historii litera tu ry rosyjskiej, w ty m dziesięć — członków naszego zespołu. Jeden przewód przeprow adzono w Związku Radzieckim, jeszcze jedna praca, jak m ożna się spodziewać, również w bieżącym roku akadem ickim (1979/80) zostanie ukończona i o b ro ­ niona w innej uczelni. A właśnie rozpoczęto przygotowyw anie kolejnej ro z ­ prawy’ doktorskiej w Zakładzie L iteratu ry Rosyjskiej i Radzieckiej. N iestety , tylko nielicznymi z nich dopisało szczęście wydawnicze, mimo że w szystkie na nie zasługują.

A jednak mimo to — mimo bezwzględnej konieczności ulegania przez czas dłuższy m onotem atyczności zajęć i myślenia — poznańscy rusycyńci w latach istnienia In s ty tu tu zdołali ogłosić drukiem (bądź o statn io do druk u złożyć) około dw ustu pięćdziesięciu pozycji. J e st wśród nich pon ad dziesięć książek, indywidualnych i zbiorowyrch, w ty m dwie wielotomowe. U czestni­ czyli więc w opracowaniu dwóch syntez literatury ro sy jsk iej2 (obie wyróżnione 1Bibliografia publikacji pracowników Instytutu Filologii R osyjskiej i Słow iańskiej U A M (1965 - 1975). Opracował J . L itw in o w , „S tu d ia R ossica P osn an ien sia” . 1979, z. I X .

2Historia literatury ro syjsk iej, p od red. M. Jakóbca, w yd . 2, zm ien ion e, t. 1 - 2 , W arszaw a 1976; Literatura rosyjska w zarysie, pod red. Z. B arańskiego i A . S em czu k a, w yd . 2, W arszaw a 1976.

K ie ru n k i ru sy су stycznych badań literaturoznawczych 149 nagrod ą m inistra i obie doczekały się już wznowień), współpracowali autorsko i redakcyjnie z księgami o charakterze ogólnopolskim przygotowanym i w In sty tu cie B adań Literackich PAN, niekiedy ich edycje inspirując3, sami zresztą analogiczne księgi inicjow ali4. Stworzyli własne wydawnictwo ciągłe5. Obecność w hum anistyce m anifestowali w czasopismach krajow ych i zagranicz­ n ych i pozostawili ślad we wszystkich znaczniejszych wydawnictwach perio­ dycznych, na przykład: „Pam iętnik L iteracki” , kw artalnik „Slavia Orien­ ta lis” , „Przegląd H um anistyczny” , „R uch L iteracki” , „Zagadnienia R odza­ jów L iterackich” , „Pam iętnik Słowiański” , „Miesięcznik L iteracki” , „Nowe K siążki” , „ N u rt” , „Twórczość” , „Studia E stetyczne” , naw et „Poradnik Język o w y” , oraz liczne zeszyty uniw ersytetów i wyższych szkół pedagogicz­

nych.

J a k więc widać, poznański ośrodek rusycystyczny — wbrew opiniom sceptyków — rzeczywiście istnieje i swoje istnienie podkreśla w skali ogólno­ polskiej. Jednakże z tego, co powiedziano, nie w ynika jeszcze, czy m a on jakieś cechy szczególne, specyficzne, jem u tylko właściwe, sa v oje indywidualne

oblicze, swoją — jeśli m ożna ta k powiedzieć — zbiorową osobowość. Odpowiedź na to p ytanie jest bardzo istotna, осі niej bowiem zależy sam o­ świadomość zespołu, jej posiadanie zaś w każdej zbiorowości, większej czy m niejszej, pełni zawsze funkcję niesłychanie ważną. A odpowiedzi tej, jak się zdaje, można poszukiwać na trzech płaszczyznach, w trzech porządkach, nierozerwalnie z sobą splecionych i wielokrotnie wzajemnie się przecinających: w’ porządku chronologicznym, problem owym i metodologicznym.

Scharakteryzow anie pierwszego — chronologicznego — jest najprostsze i najłatw iejsze. Chodzi bowiem po prostu o to, by patrząc* na dzieje literatury rosyjskiej w ich zwykłym następstw ie czasowym zdać sobie sprawę, jakie wycinki tych dziejów' wywołały wr naszym środowisku największe i najżywsze

zainteresow anie.

Dużo uwagi poświęcono literaturze rosyjskiej pierwszej połowy X IX wieku. Zajmowano się więc okresem przejściowym między oświeceniem a rom antyzm em , epoką rom antyczną oraz jej schyłkiem, a zatem znowu

3Po obu stronach granicy. Z powiązań kulturalnych polsko-radzieckich w X X -leciu m iędzywojennym , pod red. B . G alstera i K . Sierockiej przy w spółudziale A. Piorunow ej, W rocław -W arszaw a-K raków -G dańsk 1972; Spotkania literackie. Z dziejów powiązań polsko-rosyjskich w dobie romantyzmu i neoromantyzmu, pod red. B. G alstera i J. K am ion ­

kow ej p rzy w spółudziale A. Piorunow ej, Wrocław-W ^arszawa-Kraków-Gdańsk 1973;

Tradycja i współczesność, Powinowactw a literackie polsko-rosyjskie, pod red. B. G alstera, J . K am ion k i-S traszak ow ej, K . Sierock iej i B . Stachiejew a, W rocław -W arszaw a-K raków - -G dańsk 1978.

4O poetyce Aleksandra Puszkina,pod red. B . G alstera, Poznań 1975; „ S tu d ia R ossica P o sn a n ien sia ” (m ateriały z konferencji tołstojow skioj) pod red. B . Galstera, 1981, z. X V . 5 „ S tu d ia R ossica P osn an ien sia” . Tom 1 ukazał się w roku 1970, d otych czas w yd an o to m ó w X V I.

150 В. G a l s t e r

zm ianą formacji literackich 6. To ogólnikowe stwierdzenie trzeba ukonkretnić: podejmowano kwestie — wym ieniane tu w porządku chronologicznym — ogólne i szczegółowe związane z działalnością literacką dekabrystów 7, P u sz­ k in a 8, L erm ontow a9, Gogola10, z rozwojem czasopiśmiennictwa, k ry ty k i literackiej i myśli estety czn ejn .

Liczne prace poświęcono wielkiej prozie rosyjskiej: Turgieniewowi, D osto­ jewskiemu, Lwu Tołstojowi, także Garszynowi, Korolence i Czechowowi12. Jeśli z kolei mówić o przełomie stuleci i początkach wieku X X , należy o d ­ notować arty k uły o Buninie i Bloku, Andrejewie i dram acie m odernisty cz-6 Zob. np. B . G a l s t e r , K ło p o ty z rom antyzm em rosyjskim . W: Z agadnienie prądów i kierunków w literaturze rosyjskiej, pod red. S. P oręb y, K atow ice 1980.

7 B . G a l s t e r , O rom antyzm ie dekabrystow skim . W: S law istyczn e stu d ia lite r a tu r o ­ znaw cze pośw ięcone V II M iędzynarodow em u K on gresow i Slaw istów , p od red. J . Ś liziń - skiego, W roclaw -W arszaw a-K raków -G dańsk 1973; Б. Г а л ь ст ер , А. С ем чук, К вопросу

о теории декабристского романтизма. W : Романтизм в славянских литературах, Москва

1973.

8 О poetyee A lek sa n d ra P u szk in a , c y t. w y d . (tu m . in.: В . G a l s t e r , P o w ieść

poetycka Puszkina·, T. A . K a c z k o w s k a , S tru k tu ra n arraeyjn a ,,D a m y p ik o w e j” A leksan dra P u szk in a ; E. С тан к ев и ч , Статистический анализ лексики Л. С. Пушкина на основании „Евгения Онегина” и ,,Капитанской дочки” ; Н . C l i a ł a c i ń s k a - W i e r t e ł a k ,

В . S t e m p c z y ń s k a , K ategoria „fra g m en tu ” a zasadnicze a sp ek ty p o e ty k i ,,m ałych

tra g ed ii” A . P u szk in a ); T. A . K a c z k o w s k a , Польское пушкиноведение последнего девятилетия, ,,C anadian-A m erican Slavic S tu d ies” X I (1977), N o 1; T. A . K a c z k o w s k a , S tru k tu ra narracyjn a p ro zy fa b u la rn ej P u szk in a (rozpraw a doktorska, U AM 1979);

B . G a l s t e r , Z problem atyki in d y w id u a lizm u w liryce P u szk in a lat 20-ych. W: O p o ezji rosyjskiej. Od p ieśni ludow ej i p o ezji staroruskiej do liryki n o w ożytn ej i w sp ółczesn ej, K rak ów 1983; B . G a l s t e r , Z problem ów p o e ty k i P u szk in a . W: A leksander P u szk in 1779 - 1979, B ia ły sto k 1981; A . P u szk in , W ybór w ierszy. O pracow ał B . G alster, W rocław -W arszaw a-K raków -G dańsk 1981 (B N I I 30).

9 M. W i l c z y ń s k a - F i k s i ń s k a , M ich ał Lerm ontow w krytyce S .P . S z e w y r io w a , ,,Studia R ossica P osn an ien sia” 1982, z. X I I I .

10 M. G ogol, O powieści. Opracował B . G alster, W rocław -W arszaw a-K raków -G dańsk 1972 (B N I I 109).

11 M. W i l c z y ń s k a - F i k s i ń s k a , M ik o ła j N a d ie żd in — k rytyk A . S . P u szk in a , ,,S tu d ia R ossica P o sn a n ien sia ” 1979, z. IX ; tejże, K r y ty k a literacka na łam ach czasopism a

„ M o s k w itia n in ” w okresie „m łodej red a k cji” , „ S tu d ia R ossica P o sn a n ien sia ” 1983, z. X V II ;

tejże, K r y ty k a literacka w czasopiśm ie ,,M o s k w itia n in ” (rozprawa doktorska, UAM 1980); J . Ś w i d z i ń s k i , Teorie twórczości w rosyjskich traktatach estetycznych na początku X I К

w ieku. W: I d e a p racy w literatu rze rosyjskiej, K a to w ice 1980.

12 Z. B a r a ń s k i , Iw a n T urgieniew w kręgu sp ra w polskich, ,,S la v ia O rien talis” 1969, nr 3; H . C h a ł a c i ń s k a - W i e r t e l a k , A u to r „ Z a p isek m yśliw ego” ja k o p ejza żysta , „ S tu d ia R ossica P osn an ien sia” 1970, z. 1; H . B r z o z a , K ilk a uwag o estetyce D ostojew skiego, „ S tu d ia R ossica P o sn a n ien sia ” 1973, z. IV ; tejże, P o etyk a p o lifo n ii czy estetyka dyson an su , „ S tu d ia E s te ty c z n e ” 1973, nr X ; tejże, D ostojewskiego sty listy k a suspense'u, „ S la v ia O rien talis” 1974, nr 3; tejże, O kategorii „treści n addan ych ” utworu powieściowego (na

p rzyk ła d zie „ I d io ty ” D ostojewskiego), „P rzegląd H u m a n isty c z n y ” 1974, nr 8; te jż e , P róba określenia wzorca strukturalnego pow ieści D ostojewskiego (na podstaw ie „Z b ro d n i

K ie ru n k i rusycystycznych badań literaturoznawczych 151 nym , o symbolizmie i m odernizm ie13, co m ię d z y innym i zostało zaświadczone ogłoszeniem wartościowej antologii m anifestów literackich, k tóra wprowadziła do polskiego obiegu naukowego wiele te k s tó w rzadkich bądź w ogóle nie­

dostępnych u .

Szczególnie żywe zaintersowanie b u d ziła — i nadal budzi — literatu ra radziecka, ta k żywe, że naw et zwykłe w y m ien ien ie nazwisk autorów, o k tó ­ rych twórczości pisano, przem ieniłoby się w długi rejestr, a więc Gorki i Szo­ łochow, Majakowski, Achm atow a i P a s te rn a k , a obok nich Grin, Leonow, Bułhakow, lecz także W ozniesieński i K ru tilin , G ranin i Aksionow, Trifonow i Szukszyn, by rzucić tylko garść nazw isk15. J eśli jed n ak wnikliwiej na tę tem a­

i k a ry ” ), „ S tu d ia E ste ty c z n e ” 1974, nr X I; tejże, E stetyk a F iodora D ostojewskiego (próba rekon stru kcji na podstaw ie a n a lizy stru ktu raln ej d zie l), (rozprawa doktorska, U AM 1974);

H . C h a ł a c i ń s k a - W i e r t e l a k , Z obserwacji n ad pejzażem i opisem umętrz w pow ieści „ Id io ta ” F . M . Dostojewskiego, „ S tu d ia R o ssica P osn an ien sia” 1971, z. II; tejże,

Wokół sporu o księcia M y szk in a , „ S lavia O rien talis” 1972, nr 3; „S tu d ia R ossica

P o sn a n ien sia ” 1981, z. X V (tu m . in.: H . C h a ł a c i ń s k a - W i e r t e l a k , Próba określe­

n ia isto ty d ram atu rgii L w a Tolstoja na m aleriale dram atu „ C iem na potęga” ; H . W ia t r , Творчество Льва Толстого для детей; J . L i t w in о w , A leksander G rin i L ew Tolstoj);

T . A . K a c z k o w s k a , K o m p o zycja nowel W siewołoda G arszyna, „ Studia R ossica P o s ­ n a n ien sia ” 1975, z. VI; E . N o w a k - L i t w i n o w , W siew olod G arszyn ja k o p ejza żysta , , , S tu d ia R o ssica P osn an ien sia” 1973, z. IV; tejże, N a rra to r w ro syjsk iej prozie liryczn ej

la l osiem dziesiątych X I X w ieku, „ S la v ia O rientalis” 1974, nr 3; tejże, Struktura

ś w ia ta przedstawionego w ro syjsk iej prozie liryczn ej lat osiem dziesiątych X I X wieku, „ S tu d ia

R o ssica P osn an ien sia” 1980, z. X I I ; tejże, K szta łto w a n ie się ro syjsk iej p ro zy liryczn ej

w latach osiem dziesiątych X I X w ieku (rozprawa d ok torsk a, U AM 1978).

13 Z. B a r a ń s k i , Z zagadnień twórczości A . B loka, „ S la v ica W ratislavien sia” 1969, n rl; te n ż e , P roblem y twórczości L eonida A n drejew a, „ S tu d ia R ossica P osn an ien sia” 1970, z. I; te n ż e , P roblem y m o d ern izm u rosyjskiego. W: V II M iędzynarodow y K ongres Slaw istów . W arszaw a , 2 1 - 2 7 V111 1973, W arszaw a 1973; H . B r z o z a , S tru ktu ra przestrzen i epickiej

w p o w ie ś ci Iw a n a B u n in a , „ S tu d ia R ossica P o sn a n ien sia ” 1970, z. I; tejże, Iw a n B u n in — zagadka czarującego w idzen ia, „M iesięcznik L itera c k i” 1971, nr 11; H . C h a ł a c i ń s k a -

- W i e r t e l a k , S tru ktu ra artystyczn a ,,Ż y c ia człow ieka” L . A ndrejew a, „ S la v ia O rientalis” 1971, nr 4; tejże Problem tragizm u w ,,O ceanie” L. A n drejew a, „ S la v ia O rientalis” 1974, nr 2; tejże, S ym bolistyczn y dram at B loka, ekspresjonistyczny dram at A ndrejew a

i fu tu r y s ty c z n y dram at M ajakow skiego w św ietle zagadnień typologii rosyjskiego dram atu m odernistycznego. W: Z polskich stu d iów sla w isty czn y ch , W arszaw a 1978; tejże, Sposób fu n k c jo n o w a n ia kategorii rytm u w dram atach Leonida A ndrejew a, „S tu d ia R ossica

P o s n a n ie n s ia ” 1979, z. IX ; tejże, ,,Czarne m a s k i” L eonida A ndrejew a, „S lavia O rienta­ lis ” 1979, nr 4.

14 Z. B a r a ń s k i , J . L i t w i n o w , R o syjsk ie m a n ife sty literackie, cz. I - II I , Poznań 1974 - 1977.

16 Z o b . na. in.: С. A n d r u s z k o , T radycje sym bolizm u w „B orsukach” Leonida Leoną-

w a , „S tu d ia R ossica P osn an ien sia” 1971, z. II; ten że, C zas fa b id y i rzeczyw istości przed sta ­ w io n ej w ,,B o rsu kach ” L eonida Leonowa, „ S tu d ia R ossica P osn an ien sia” 1975, z. V I;

te n ż e , Романы Леонида Леонова 20-х годов. Автореферат диссертации на соискание

ученой степени кандидата филологических наук, Москва 1978; Z. B a r a ń s k i , М . Gorki i -ugrupowania literackie lat dw udziestych, „ S la v ia O rientalis” 1969, nr 3; ten że,

152 Ji. Gŕ «і 1 s t о г

ty k ę spojrzeć, rzuca się wT oczy szczególna koncentracja zajęć wokół lite ra tu ry la t dwudziestych i współczesnej.

Z przytoczonego przeglądu chronologicznego w ynikają już pewne wnioski: pierwszy to ten, że rusycyści poznańscy pom inęli niektóre epoki dziejów literatu ry rosyjskiej, o co tru d n o zgłaszać jakiekolw iek pretensje, zwłaszcza pod koniec X X stulecia, gdy nie spotykany uprzednio zalewy inform acji każdego hum anistę — i chyba nie tylko h u m anistę — stawia wobec koniecz­ ności w y b o r u , sam przez się narzuca niezbędność specjalizowania się w okre­ ślonych dziedzinach, nierzadko dość wrąskich. Na szczęście jednak, jak się zdaje, zdołano uniknąć częstego dość ostatnio nadmiernego zawężania za ­ interesow ań, a to głównie dzięki zajęciom dydaktycznym . Gwoli praw dy należy wszakże odnotować, że całkowicie pom inięto problem atykę rosyjskiej litera tu ry ludowej, piśm iennictw a staroruskiego oraz literatu ry wieku XVI11. Te obszary badawcze z dobrym skutkiem i waitościow ymi wynikam i są upraw iane w innych ośrodkach akadem ickich.

Ale można też dostrzec znacznie więcej: wymienione wyżej chronologiczne pola zainteresowań rusycystów Poznania i rozmieszczone na nich zjawiska m ają charakter szczególny, przede wszystkim budzą w nauce ostre — często bardzo ostre — spory, by wspom nieć o rom antyzm ie, modernizmie czy latach dwudziestych w literatu rze radzieckiej, ponadto zaś są to głównie okresy przejściowe bądź zgoła przełomowe, pelne niejednoznaczności, napięć w e­ w nętrznych, ścierania się, ale i współistnienia pierwiastków nowych z daw­ nym i, załam yw ania się daw nych wartości estetycznych i ideowych oraz technik artystycznych i poszukiw ania na ich miejsce nowych.

Porządek chronologiczny bowiem w yraźnie się przecina z problem owym , oba zaś zrastają się ze sobą tak silnie, że nie można ich od siebie oddzielić. Bo wybór znamiennych, w szczególny sposób nacechowanych epok i zjawisk literackich pociąga za sobą dalsze logiczne konsekwencje, w iąże się m ianowicie

L en in w ro syjsk iej literaturze radzieckiej (zarys problem atyki). W: Lenin a z a g a d n ien ia

historii, języ k a i litera tu ry , P oznań 1971; H . B r z o z a , B a rw y N a d d o n ia , Z e sz y ty N a u k o w e W S P w O polu. F ilo lo g ia rosyjska IV , 1906; tejże, O w idzen iu a r ty sty c z­

n ym A n d ric ja W ozniesienskiego, Z eszy ty N au k ow e U n iw ersy tetu Oclańskiego. F ilo lo g ia

rosyjska I I I , 1973; H . C l i a ł a c i ń s k a - W i e r t e l a k , B. S t e m p c z y ń s k a , Z obserw acji

n a d wczesną prozą A leksan dra G rin a, ,,S tu d ia R ossica P osn an ien sia” 1973, z. Y; B . G a l s ­

t e r , ,,D rugie życie ” ,/. T rifon ow a, „ N o w e K sią żk i” 1979, nr 11; J . K a r a ś , B ułhakow

a literatura klasyczna, „ N u r t” 1974, nr 11; J . K a r a ś , P erspektyw a narracyjna w p o w ie ś ­ ciach M . Bułhakow a, „ S tu d ia R ossica P o sn a n ien sia ” 1979, z. X I; tejże, P ro za M ich a ła B ułhakowa. Z zagadnień p o etyk i, W rocławT — W arszaw a — К laków* — G dańsk — Ł ód ź 1981; J . L i t w i n o w , E . N o w a k - L i t w i n o w r, O „ U kośnym deszczu” Sergiusza K r u ti lina,. „ S tu d ia R ossica P o sn a n ien sia ” 1975, z. V I; J . L i t w i n o w , L iteratura i rew ohicja, „ N u r t” 1977, nr 3; ten że, O pow iadanie A leksan dra G rina ,,Z łodziej w lesie” , „ S tu d ia R o ssica P osn an ien sia 1979, z. IX ; ten że, A n d rie j Płatonow , „ N u r t” 1978, nr 11; K . O r łó w - L a s ­ k o w i k a , P oetyka ,,Sobon-tórów'’'’ B orysa P iln ia k a , „ R u sy c y sty c z n e Studia L itera tu ro ­ zn aw cze” 1977, z. I.

K ie ru n k i rusycystycznych bculań literaturoznawczych 153 z podej mowr aniem określonej problem atyki, a także z aparatem pojęciowym i stosowanym i narzędziam i badawczymi.

Żeby określić istotny sens w ykonanych prac, nie w ystarczy przecież stwierdzenie, że zajmowano się takim i a nie innym i fragm entam i rosyjskich dziejów literackich. Wiadomo zresztą, że w chronologicznych zainteresowa­ niach historyków literatu ry co jakiś czas n astępują pewne przesunięcia, po­ dyktow ane różnymi względami: teoretycznym i, metodologicznymi, zmien­ nością upodobań estetycznych, współbrzmieniem ze współczesnością, czasem także przyczynam i pozam erytorycznym i. W dzisiejszej polonistyce np. o b ­ serwuje się wyraźne odchodzenie od річ blemów rom antyzm u i intensyfikację bad ań n ad Mk dą Polską, zaś do wciąż i ktualnych zadań współczesnej rusy­ cystyki radzie« kiej należy kwestia baroku, która lat tem u dwadzieścia nikogo jesztze nie zajmowała. K ażdą z wym ienionych dziedzin można w dodatku najzupełniej odmiennie rozumieć i na najróżniejsze sposoby omawiać.

Tymczasem zaś w ydaje się oczywiste, że między wymienionymi wyżej trzem a porządkam i powinien istnieć najściślejszy związek, a ten w pracach poznańskich — jeśli spojrzeć na nie jako r a pewną całość, w dodatku z pewnej perspektyw y — daje się zauważyć. W yraża się on przede wszystkim w po­ dejm owaniu problemów dla każdej z wymienionych epok i każdego zjawiska riajznam ienniejszyeh, przy ty m prawdę zawsze kontrow ersyjnych, a ponadto w dostrzeganiu dialektycznych powiązań między zagadnieniam i szczegóło­ wymi i ogólnymi. Dotyczy to nie tylko pierwszej połowy wieku X IX , lecz w równej mierze wszystkich rozpatryw anych obszarów. Pam iętając przede w szystkim o icli przejściowym, nieustabilizowanym charakterze, zwracano szczególną uwagę na tego skutki. Dostrzegano je w stru k turach narracyjnych, w postaci gatunkow ej utworów, w ich treściach intelektualnych itp. W ystarczy dla przykładu wym ienić pracę o kształtow aniu się rosyjskiej prozy lirycznej16, b y się przekonać, że zjawisko to ujęto z jednej strony jako wynik kryzysu tradycyjnego realizm u, z drugiej zaś odniesiono je do pojęcia impresjonizm u w' literaturze, bądź też pracę o dram aturgii Andre je w a17, by stwierdzić, że wiąże ona jego pisarstw o z ekspresjonizmem, symbolizmem, futuryzm em , nadrealizmem . P rzykłady m ożna by mnożyć, postaw a tak a stała się bowiem organicznym , a zapewnie i wryróżniającym składnikiem sposobu myślenia rusy- orystów poznańskich.

Bo wr ich myśleniu, co znamienne, zawsze jest obecny pierwiastek teore­ tyczny, towarzyszy im wrięc świadomość, że upraw ianie historii literatu ry bez mvzględniania zagadnień teoretycznych, czyli, inaczej mówiąc, poprzestaw

a-10 E . X o w a k-L 11 w in o w , K szta łto w a n ie się ro syjsk iej p ro zy liryczn ej w latach osiem ­

d ziesiątych X I X wieku (rozprawa dok torsk a, UAM 1978).

17 H . C li a l a c i ń s k a - W i e r t e l a k , D ram aturgia Leonida A n d riejew a 1906 - 1 9 1 1 , P oznań I 980.

154 В. G a l s t e r

nie na poziomie czysto empirycznego opisu faktów już dawno stało się an a­ chroniczne.

Dlatego też podejm ują takie kwestie, ja k p rąd y i okresy literackie oraz konkretne przejaw y ich funkcjonow ania czy problem y genologiczne, opisując pewne stru k tu ry gatunkow e i śledząc dokonujące się w nich przem iany. T ak przecież ujęto powieść poetycką Puszkina, jego wiersze liryczne, prozę fab u ­ larn ą i tzw. „małe tragedie” ; ta k rozpatrzono nowelistykę Gogola, powieści Dostojewskiego, nowele Garszyna, Korolenki i Czechowa, d ram at Andrejewa, wczesne powieści Leonowa, twórczość Aleksandra Grina. Interesow ano się zagadnieniami kom pozycji utw oru literackiego (nowele Puszkina, Gogola, Tołstoja, Czechowa, Garszyna), w ty m duchu podjęto przygotowyw anie m o­ nografii nowelistyki wielkich powieściopisarzy rosyjskich (Turgieniewa, D osto­ jewskiego i Tołstoja). Szczególną uwagę zwracano na stru k tu ry n arracyjn e i ich ewolucję, ale podnoszono też ta k skomplikowane kwestie, jak kategoria groteski, parodia i parodyjność oraz specyficzne ich funkcjonowanie w u tw o ­ rach Michała Bułhakow a18 czy — szerzej — problem atyka tzw. języka a rty s ­ tycznego poszczególnych pisarzy.

Poruszano więc zagadnienia tru d n e i skomplikowane, a także problem y szczególnie kontrow ersyjne, nie ulegając — co należy silnie podkreślić — n a ­ ciskowi pozam erytorycznych koniunktur. W łaśnie z p u n k tu widzenia k o n tro ­ wersyjności problem atyki należy rozpatryw ać am bitne prace interdyscypli­ narne poświęcone związkom literatu ry z m alarstwem, filmem, teatrem , ale również z filozofią, m yślą społeczną i estetyrczną19. Nie udało się co praw da uniknąć pewnych błędów, przerysowań, a naw et zwykłych nieporozum ień, chociaż wydaje się, że i one ostatecznie obróciły się na korzyść, służąc p rze stro ­ g ą przed nadm ierną pochopnością sądów i zmuszając do większej oględności ujęć. Zresztą błędy, o k tórych mowa, były naturalnym wynikiem a u te n ty cz ­ ności poszukiwań naukowych, z zasady zaś udaje się ich uniknąć tylko w tedy, gdy się w nieskończoność powiela tradycyjne schem aty myślowe, a więc gdy się tkwi w in telek tu aln y m marazmie.

18 J . К a r a ś , Z problemów groteski w ,,M istr zu i M ałgorzacie” Bułhakow a, „ S tu d ia K ossica P o sn a n ie n s ia ” 1973, z. IV ; tejże, P arodyjność w twórczości M . B ułhakow a, „ S tu d ia K ossica P o sn a n ie n s ia ” 1979, z. IX ; tejże, P a ro d ia w twórczości M . B idh akou a, „ R u sy - c y s ty c z n e Studia L iteratu rozn aw cze” IV , K atow ice 1979.

18 Zob. m . in.: H . B r z o z a , M u zyczn y modeł k om pozycyjn y ,,M iło ści M i t i ” I . B u n in a , „ S tu d ia E ste ty c z n e ” 1972, nr IX ; J . K a r a ś , O ,,film ow ej” prozie C zyngiza A jtm a to w a , Z eszy ty N au k ow e U n iw ersy tetu Gdańskiego. F ilologia rosyjska IV , 1975; E . N o w a k -- L i t w i n o w , Bem iniscencje m alarskie w twórczości W siewołoda G arszyna, „S tu d ia R ossica P o sn a n ien sia ” 1973, z. II I; tejże, W siewołod G arszyn ja k o p ejzażysta, „ S tu d ia R ossica P o sn a n ien sia ” 1973, z. IV; B . S t e m p c z y ń s k a , D ostojew ski o m alarstw ie ro sy jsk im , .,,Studia R ossica P osn an ien sia” 1973, z. IV; tejże, D ostojew ski a m alarstw o. Z a r y s pro b le­

m a ty k i badań, „ S la v ia O r ie n ta lis” 1974, nr 1; J . S w i d z i ń s k i , P roblem y metodologiczne litera ck iej i teatralnej teo rii d ra m a tu , „ S tu d ia E ste ty c z n e ” 1973, nr X .

K ie ru n k i r usy су stycznych badań literaturoznawczych 155 W śród problemów badawczych, które nurtow ały — i nadal n u rtu ją — śro­ dow isko poznańskich rusycystów, bardzo ważne miejsce zajm ują również kwestie kom paratystyczne, zwłaszcza nastawienie na tzw. pogranicze literac­ kie polsko-rosyjskie. W ty m zakresie uderza wielka różnorodność ujęć. Zdając sobie sprawę, że wszystkie uogólnienia można budować tylko na solidnej podstaw ie m ateriałowej, nie zlekceważono ta k przecież ważnej spraw y edycji źródeł — dzięki znacznemu wysiłkowi członków zespołu poznańskiego po raz pierwszy oddano głos sam ym m ateriałom , sam ym źródłom 20, które uprzednio znano najczęściej tylko z licznych omówień, nie zawsze zresztą najszczęśliw­ szych. Podejmowano trad y cy jn ą dla polskiej rusycystyki powojennej proble­ m atykę recepcji litera tu ry rosyjskiej w Polsce oraz polskiej w Rosji21, z tego p u n k tu widzenia om awiając poezję radziecką lat dw udziestych22 czy litera tu rę d la dzieci i młodzieży23, nie mówiąc już o wielu tem atach drobniejszych, b a r­

dziej szczegółowych, ale na ogół nie zatrzym yw ano się na poziomie em pirycz­ nego opisu faktów, lecz starano się ukazać ich isto tn y s.ens, zinterpretow ać je, określić ich rzeczywiste miejsce w polskim procesie literackim . Badano polskie

20 P isa rze i krytycy. Z recepcji now ożytnej literatury ro syjsk iej w Polsce, p o d red. B . G alstera, J . K am ionkow ej i K . Sierockiej przy w spółudziale A. P iorunow ej, W rocław - -W arszaw a-K raków -G dańsk 1975 (tu m . in.: Iw an T urgieniew . O pracował J . L itw inow );

Z w ie rc ia d ło p ra s y . C zasopism a p o lsk ie X I X w ieku o literaturze ro syjsk iej, p od red. B .

G alstera, J . K am ionki-Straszakow ej i K . Sierockiej przy w sp ółu d ziale A . Piorunow ej, W rocław -W arszaw a-K raków -G dańsk 1978 (tu m . in.: „P rzegląd P ozn ań sk i” . Opracował J . L itw in ow ; „T ygod n ik W ielk o p o lsk i” . Opracował J . L itw in ow ).

21 Spośród bardzo liczn y ch artyk u łów zob. np.: Z. B a r a ń s k i , P olskie glosy o ,,C i­

ch ym D o n ie ” Szołochowa. W: P o obu stronach granicy, op. cit.; ten że, S ien kiew icz w r o ­ s y js k ie j literaturze radzieckiej, „ P a m iętn ik L iterack i” 1966, z. 3; ten że, R ola i m iejsce lite ra tu ry p o lsk iej w ro syjsk im życiu społecznym i literackim drugiej połow y X I X w ieku. W: O w zajem n ych pow iązaniach literack ich polsko-rosyjskich, W rocław -W arsza-

w a-K rak ów 1969; ten że, R eym o n t w R o sji, „S lavia O rientalis” 1971, nr 3; В . G a l s t e r ,

B a d a n ia n a d literaturą ro syjsk ą p ierw szej połow y X I X w ieku w Х Х Х -łeciu P o lsk i L u dow ej,

„ S tu d ia R ossica P osn an ien sia” 1976, z. V II; J . L i t w i n o w , ,,Jeździec m ie d z ia n y ” A le k ­

sa n d ra P u szk in a w krytyce p o lsk iej, „Spraw ozdania P oznańskiego T ow arzystw a P rzy ja ­

c ió ł N a u k ” 1968, nr 1; ten że, R ola i m iejsce Iw a n a Turgieniew a w literaturze P o lsk i L u d o ­

w ej, „ S tu d ia R o ssic a P o sn a n ien sia ” 1970, z. I; ten że, P olskie glosy o M a r y n ie C w ietajew ej,

, , S tu d ia R o ssica P o sn a n ie n sia ” 1971, z. II; H . W ia t r , Recepcja L w a T o łsto ja w Polsce

L u dow ej w latach 1 9 4 5 - 1954, „Spraw ozdania Poznańskiego T o w a rzy stw a P rzyjaciół

N a u k ” 1967, nr 2; tejże, P is a r z e p o lscy o Iw a n ie Turgieniew ie, „ J ę z y k R o sy jsk i” 1969, n r 1; G. W a l i s z e w s k a , ,,C h m u ry” M . Lerm ontowa w przekładach polskich, „ S la v ica W ratislavien sia” 1979, z. X V I I I ; Z. Z b y r o w s k i , P oezja B orysa P astern aka w Polsce, , , S lavia O rien talis” 1965, nr 1; ten że, P oezja Konstantego B alm onta w przekładach J u lia n a

T u w im a , „S tu d ia R ossica P o sn a n ien sia ” 1970, z. I; ten że, Поэзия А. Блока в междувоениой Польше, „Русская литература” 1971, nr 3.

22 J . L i t w i n o w , R o sy jsk a poezja radziecka lat dw udziestych w po lsk iej o p in ii literac­

k ie j (1945 - 1965), P o z n a ń 1973.

23 H .W i a t r , R adziecka rosyjska proza dziecięca i młodzieżowa w o p in ii k ry ty k i p o lsk iej

1 5 6 В. G a l s t e r

w ątki i tem a ty w literaturze rosyjskiej24 i odw rotnie, odbicie spraw rosyjskich w literaturze polskiej, np. w Sonetach krymskich Mickiewicza25, analizowano rolę niektórych pisarzy rosyjskich w dziełach twórców polskich, np. stosunek Jarosław a Iwaszkiewicza do Lwa Tołstoja26, dokonywano wnreszcie zestawień typologicznych, któ rych przeprowadzanie ostatnio ta k usilnie się postuluje, ale tylko z rzadka realizuje27. W łaśnie wr ty m środowisku zarysowrano pierwszą próbę periodyzacji stosunków' literackich polsko-radzieckich28, tu wreszcie — po raz pierwszy w' naszym literaturoznaw stw ie — głębiej, nie tylko inform a­ cyjnie, sięgnięto do polonistyki radzieckiej, k tó rą przedstaw iono od sam ych jej podstaw·, od strony metodologicznej29.

N ietrudno więc stwierdzić, że podejmowrane tu prace kom paratystyczne m ieszczą się w tych działach literaturoznaw stw a porównawczego, k tó re H enryk Markiewicz określił jako ko n tak ty , paralelizm y, filiacje i analogie interlite- rackie. W wielu z ty ch prac dążono także do określenia specyficznych cech rosyjskiego procesu literackiego, pierw iastek porównawczy zaś wyraźnie był tem u nadrzędnem u celowi podporządkow any, pozwalał bowiem ujawniać· uderzające a niedostrzeżone zbieżności m iędzy obu literaturam i, ale również uderzające m iędzy nim i różnice.

Ponadto zaś, zdając sobie sprawę ze społecznej funkcji nauki, zwłaszcza dyscyplin hum anistycznych, oraz kierując się poczuciem naukowrej i sp

ołecz-24 Z. B a r a ń s k i , K o n sta n ty P au stow ski w kręgu spraw polskich, ,,S la v ia O rien ta lis’ ] 1107, nr 4; ten że, Obraz P o lsk i i Polaków w rosyjskiej literaturze radzieckiej (1917 - 1939). ΛΥ: P o obu stronach granicy, op. cit.; ten że, ,,P o ls k i” poem at A leksan dra B loka. W: S p otk an ia literackie, op. cit.; ten że, Echa polskie гг twórczości Grzegorza M acztieta, Z e sz y ty N au k ow e W S P w Opolu. F ilo lo g ia rosyjska X I V , 1975; J . L i t w i n o w , Obraz P o lsk i i P o ­

laków w pow ojennej ro syjsk iej prozie radzieckiej, „S tu d ia R ossica P osn an ien sia” 1973,

z. V.

25 .1. S w i d z i ń s k i , ,,Sonety k rym sk ie'’ czyli sposób artystycznego ,,łudzenia d esp o ty" .. W: S potkania literackie, op. cit.

28 M. F r ą c k o w i a k , Iw aszkiew icz a T olstoj, „ S tu d ia R ossica P o sn a n ie n sia ” 1981, z. X V

27 B . G a l s t e r , Petersburg w pism ach M ickiew icza i Gogola. W : O w za jem n y ch pow iązaniach literackich p o lsk o -ro sy jsk ich , op. cit.; ten że, Przełom rom antyczny w Polsce

i w R o sji. W: Spotkania literack ie, op. cit.; te n ż e , P oem aty narodowe i ich k rytycy. O re­ cepcji krytycznej ,,E ugeniusza O niegina” i „ P a n a T adeu sza" . W: T radycja i w sp ó łczes­

n ość, op. cit.; ten że, Wokół sądów M ick iew icza o P u szk in ie , „ S la v ia O rien talis” 1980, nr 3; H . C h a ł a c i ń s k a - W i e r t e l a k , Stefan Ż ero m sk i i L eonid A n d rejew wobec rewohicjb

1905 roku (dram aty ,,Ρ όζα ” i ,,Car-G lód"). W: Spotkania literack ie, op. cit.

28 Z. B a r a ń s k i , 50 lat stosunków literackich polsko-radzieckich, „Studia, R ossica P o sn a n ien sia ” 1973, z. V.

29 J . S w i d z i ń s k i , Z dziejów badali nad literaturą p o lską w Z w ią zk u R a d zieck im , „ S tu d ia R o ssica P o sn a n ien sia ” 1979, z. X I; P olon istyka radziecka, „S p raw ozd an ia P o ­ znańskiego T o w a rzy stw a P rzyjaciół N a u k ” 1981, nr 3; ten że, P ro b le m y metodologiczne

K ieru n k i rusycystycznych badań literaturoznawczych

nej odpowiedzialności, nie upiększano obrazu wyjątkow o przecież skompliko­ wanych, n a ce chowany cli prawdziwym tragizm em dziejów stosunków polsko- - rosyjskich, nie wznoszono żadnych konstrukcji dla dowiedzenia z góry zało­ żonej tezy, co n iestety czasem się zdarza i zawsze wywołuje skutek odw rotny od zamierzonego. Hołdowanie prawdzie było więc jeszcze jednym przejawem podkreślonej już postawy. Dążenie do niej jest bowiem ważniejsze i wartościow­ sze od doraźnego poklasku, zysków i korzyści. Ju ż starożytni mawiali: amicus

Plato, sed magis amica vetitas, aczkolwiek wiadomo, że postaw a tak a nie zawsze

i nie wszędzie spotyka się z uznaniem.

Aby zaś osiągnąć to, co się składa na omówione dokonania, należało się posłużyć określonym i narzędziami, tylko bowiem przyjęcie określonego postę­ pow ania wobec konkretnego przedm iotu prowadzi do właściwego celu, pozwala uzyskać popraw ną odpowiedź na postawione pytanie. Toteż podejmowanie tej czy innej problem atyki m usiało pociągać za sobą w yjątkow ą intensywność poszukiw ań metodologicznych. Inspiracje metodologiczne zaś płynęły z róż­ nych źródeł: z m arksistowskiego historyzm u, z rosyjskiej szkoły form alnej, od Jakobsona, В a ehtin a i Ł otm ana, od Ingardena i fenomenologów, od W i­ nogradowa, Żyrmunskiego i Lichaczowa, ale także z kręgu jungowskiej p sy­ chologii głębi i mitologii, od Bachelarda i Eliadego. Dokonywano im m anent- nycli analiz dzieła literackiego, ale nie zaniedbywano również bad ań nad p r o c e s e m literackim , dążąc do wykrycia tkw iących w nim regularności.

Na pierwszy rzu t oka m ożna by więc sądzić, że hołdowano eklektyzmowi, ale byłb y to wniosek pochopny. To bowiem, co stanowi cechę szczególną poznańskiego ośrodka rusycystycznego, w yraża się w jego metodologicznym otwarciu, w swobodzie poszukiwań w każdym konkretnym w ypadku n a j­ lepszych, najwłaściwszych i najskuteczniejszych narzędzi badawczych oraz sposobów ich zastosowania.

W tym zaś względzie — metodologicznym, a także problem owym — ko­ niecznie należy podkreślić organiczny, nierozerwalny związek z m yślą polo­ nistyczną30. J e s t to zjawisko naturalne i zgoła niezbędne, każda neofilologia bowiem, jeśli m a się skutecznie rozwijać, musi korzystać z doświadczeń i zdo­ byczy filologii rodzimej. T ak przecież powinno się dziać — i ta-к się dzieje przede wszystkim w Związku Radzieckim, gdzie — jak to właśnie dowodnie w Poznaniu w ykazano — od samego początku istnienia polonistyki jako dy s­ cypliny naukowej opierała się ona, i do dzisiaj się opiera, na rodzimej ru ­ sycysty ce. I jest to najzupełniej zrozumiałe, po to bowiem, by w sposób właści­ wy pełnić swą funkcję społeczną, każda gałąź hum anistyki musi się posługiwać kategoriam i w danej zbiorowości powszechnie przyjętym i i stosowanymi, głęboko zakorzenionym i w ojczystej trad y cji kulturalnej i intelektualnej.

30 Zob. B . G a l s t e r , F u n kcja literatury po lsk iej w uniwersyteckim nauczaniu literatu ry

В. G a l s t e r

Dlatego też powiązanie rusycystyki z polonistyką jest ogromne, la k silne, że w prost trudno je zmierzyć i zważyć.

W ydaje się, że ze wszystkiego, co tu pow iedziano, wynika jednoznacznier iż zbiorowość rusycystów poznańskich m a swoje szczególne, indyw idualne cechy, które przejaw iają się wre wszystkich om ówionych porządkach: chrono­ logicznym, problemowym i metodologicznym, ty m sam ym zaś stanow i isto tn y składnik zbiorowości szerszej — polskiej ru sy c y sty k i i polskiej hum anistyki- I nie jest ważne, że niektóre w ątki badaw cze zostały ledwie zaznaczone, od. innych odstąpiono, jeszcze inne dopiero po djęto, że — co naturalne — po­ szczególne prace różnią się od siebie poziomem, pisarskim talentem autorów", kształtem kom pozycyjnym , postacią edytorską, bo trudno przecież w yobrazić sobie — naw et teoretycznie — ich zunifikowanie i zuniformizow'anie. Isto ta rzeczy wszakże od tego się nie zmieni.

Jeśli zaś rozważać źródła, z których ten charak ter w ypłynął i mógł się ta k a nie inaczej ukształtow ać, wśród nich nie powinno zabraknąć osobowości — i osoby — organizatora i pierwszego kierownika historycznoliterackiej ru sy ­ cystyki w Uniwersytecie im. Adam a Mickiewicza — Zbigniewa Barańskiego — k tó ry od samego początku jej istnienia uczynił ją zbiorowością pod względem naukow ym o tw artą i iw rażliw ioną na wszystko, co dzieje się we współczesnej hum anistyce.