Słowa klucze: media, telewizja, gatunki medialne, dyskurs polityczny
Celem przedstawionym w artykule jest charakterystyka polskiego dyskursu politycznego obecnego w telewizji. Pod uwagę zostały wzięte cztery parametry (por. Wojtak, 2011: 30), jakie wydają się najważniejsze na poziomie jego ogólnej organizacji. Są to: (1) profilo-wanie przez nadawcę telewizyjnego wspólnoty dyskursywnej, (2) dominujące w telewizji konwencje gatunkowe typowe dla dyskursu politycznego, (3) podstawowe kategorie jego uczestników oraz (4) stosunek świata dyskursu do rzeczywistości.
Artykuł ma charakter syntetyzujący, a w uwagach i tezach w nim przedstawionych uwzględniono w większym stopniu „telewizyjność” dyskursu politycznego niż jego „poli-tyczność”. Takie ujęcie tematu wynika przede wszystkim z przeświadczenia o prymarnej, dominującej roli medium w kształtowaniu telewizyjnego dyskursu politycznego. Nadawca telewizyjny jest bowiem zarówno dysponentem czasu antenowego, jak i kreatorem treści i formy emitowanych programów. Innymi słowy: telewizyjny dyskurs polityczny jest taki, jakie jest medium, w którym dyskurs się toczy.
1. Profilowanie kanałów telewizyjnych a wspólnota dyskursywna
Wśród kanałów telewizyjnych dostępnych w Polsce dominują stacje, w których dobór oferty programowej jest sprofilowany tematycznie, gatunkowo lub ze względu na wiek czy płeć odbiorcy. Podział rynku telewizyjnego ma wpływ na obecność w stacjach dys-kursu politycznego i jego charakter. Istotne wydają się dwa podstawowe czynniki: forma własności (stacje nadawcy publicznego vs. stacje nadawców prywatnych) oraz profil stacji (kanały uniwersalne vs. kanały sprofilowane, głównie informacyjne).
Telewizyjne stacje ogólnotematyczne (uniwersalne) stanowią dziś zdecydowaną mniej-szość. Każdy z największych na polskim rynku medialnym nadawców kanałów uniwersal-nych, a więc TVP, Polsat, TVN, ma także co najmniej jeden własny kanał informacyjny (TVP Info; Polsat News/ Polsat News 2; TVN 24/ TVN 24 Biznes i Świat). Ich rozwój spo-wodował znaczne ograniczenie liczby programów społeczno-politycznych w ofercie kanałów uniwersalnych. Programy te albo zniknęły z ramówek prywatnych stacji uniwersalnych (por. np. „Teraz my!” – TVN, „Co z tą Polską?” – Polsat), albo zostały przeniesione – zwykle w zmienionej nieco formule – do stacji informacyjnych (por. np. „Forum”, „Debata” – TVP).
Szybki rozwój telewizyjnych kanałów informacyjno-publicystycznych nastąpił w latach 2006–2008, choć po utworzeniu pierwszej w Polsce tego typu stacji (TVN 24 w 2001 roku)
wydawało się, że polski rynek medialny jest za mały (głównie jeśli chodzi o reklamodaw-ców) i stacja informacyjna się na nim nie utrzyma. Dziś, tj. na początku 2016 roku, istnieje na polskim rynku telewizyjnym siedem kanałów informacyjnych (oprócz pięciu uprzednio wymienionych także Superstacja oraz Telewizja Republika). Przy tak dużej ich liczbie ko-nieczne jest profilowanie również tego segmentu rynku, co też czynią nadawcy telewizyjni. W polskiej przestrzeni medialnej funkcjonują obecnie trzy typy telewizyjnych stacji infor-macyjnych: kanały informacyjno-publicystyczne (TVN Info, TVN 24, Polsat News, Telewizja Republika), kanały informacyjno-ekonomiczne/ biznesowe (TVN 24 BiS, Polsat News 2), kanał informacyjno-rozrywkowy (Superstacja).
Każdy z czterech nadawców o profilu informacyjno-publicystycznym reprezentuje nieco odmienny typ dyskursu, przy czym tylko dwa są wyraźnie przeciwstawne, tak jak wyraźnie podzielona jest polska scena polityczna:
– dyskurs prawicowy (narodowy, konserwatywny, społeczny), któremu można przypisać tradycyjne wartości, takie jak: religia, naród, państwo, rodzina, hierarchia, autorytet, wła-sność prywatna (por. Bartmiński, 2008: 36), propagowany w stacji Telewizja Republika; – dyskurs liberalny, w który wpisują się takie podstawowe wartości, jak wolność, indy-widualizm, demokracja, prawa obywatelskie i wspólnota obywatelska (por. Bobrowska, 2013: 12–15), wolny rynek, własność prywatna (por. Bartmiński, 2008: 36), propagowany w stacji TVN 24.
Stacje telewizyjne TVN i Polsat, konkurując z sobą, wyraźnie się do siebie upodabniają (por. zawartość programową stacji uniwersalnych, tworzenie podobnych kanałów sprofi-lowanych). Kanał informacyjno-publicystyczny Polsat News, inaczej niż TVN 24, balansuje jednak pod względem profilowania ideologicznego między dyskursem liberalnym a prawi-cowym, w czym można upatrywać albo braku wyrazistości światopoglądowej, albo dążności do obiektywizacji przekazu. Bardzo mała tzw. oglądalność (por. tabela 1) świadczyłaby jednak o tym, że nie jest to formuła, która przyciąga publiczność telewizyjną.
Zależność nadawcy publicznego (TVP Info) od aktualnie rządzącej większości parlamen-tarnej rzutuje na propagandowy wymiar treści przez niego emitowanych, a więc także na ideologiczno-propagandową zawartość programów. Kanał informacyjny telewizji publicznej notuje stały wzrost oglądalności (podobnie zresztą jak stacja TVN 24)1. Zaufanie społeczne
do nadawcy publicznego jest więc nie tylko nadal duże, ale zdaje się wzrastać.
Wśród czterech nadawców o profilu informacyjno-publicystycznym szczególnie wyróżnia się stacja TV Republika, która staje się ideologiczną przeciwwagą dla istniejących kanałów telewizyjnych. Oficjalna data uruchomienia TV Republika – 10 kwietnia 2014 roku, a więc w rocznicę katastrofy smoleńskiej – charakteryzuje już aksjologiczno-światopoglądowy typ dyskursu propagowany przez stację.
Szczególny na polskim rynku medialnym jest także status Telewizji Trwam, która określa-na jest w raportach KRRiT jako stacja sprofilowaokreśla-na o charakterze edukacyjno-poradniczym i religijnym. Jednak w ramach katolicko-narodowego dyskursu reprezentowanego przez
1 W IV kwartale 2015 roku, według raportów KRRiT (KRRiT, 2016b), w grupie stacji o najwięk-szej widowni (TVP1, TVP2, TVN, Polsat) wzrost liczby widzów w stosunku do analogicznego okresu roku ubiegłego odnotował jedynie program TVP 1. Udziały pozostałych spadły. Największy wzrost widowni w grupie kanałów informacyjnych zanotowały programy TVN 24 i TVP Info.
Telewizję Trwam aktualne treści społeczno-polityczne stanowią znaczną część zawartości programowej stacji.
Coraz wyraźniej więc i jednoznacznie kanały telewizyjne, zwłaszcza informacyjno-pu-blicystyczne, profilują swoją ofertę ze względu na gromadzoną wokół siebie już nie tylko wspólnotę komunikacyjną (wiek, płeć, zainteresowania), ale i wspólnotę dyskursywną, której istotą jest wspólnota ideowo-kulturowa oparta na określonej wizji świata (Gajda, 2001: 8).
Udział w rynku medialnym tak profilowanych kanałów telewizyjnych jest jednak nie-wielki (por. tabela 1). Największą tzw. oglądalność mają powszechnie dostępne stacje uni-wersalne, a te od czasu uruchomienia własnych kanałów informacyjnych tam właśnie przeniosły podstawowe dla dyskursu politycznego gatunki, tj. rozmowy i dyskusje telewi-zyjne. Nie oznacza to jednak, że nie włączają do swoich propozycji programowych treści społeczno-politycznych o charakterze propagandowym. Czynią to przede wszystkim za po-średnictwem wieczornych serwisów informacyjnych, które spośród wszystkich stałych pro-gramów telewizyjnych mają największą widownię2, a zatem ich wpływ na opinię publiczną
jest zdecydowanie większy niż jakichkolwiek innych programów społeczno-politycznych. Ustanawianie przez nadawcę telewizyjnego ważności tematów poruszanych w serwisach i ich hierarchizacja (tzw. agenda setting) oraz informacyjno-publicystyczna, wręcz felieto-nowa formuła newsów, czynią z nich doskonałe narzędzie oddziaływania społecznego.
Ta b e l a 1 Udziały programów koncesjonowanych w IV kwartale 2015 roku
Lp. Program IV kwartał 2015 r.AMR* IV kwartał 2015 r.SHR**
1. TVP1 883 723 12,73% 2. Polsat 812 426 11,70% 3. TVN 735 785 10,60% 4. TVP Info 261 293 3,76% 5. TVN 24 243 652 3,51% 6. Polsat News 79 271 1,14% 7. TV Trwam 55 119 0,79% 8. TVN 24 BiS 22 895 0,33% 9. Superstacja 14 918 0,21% 10. TV Republika*** 6 471 0,10%
* AMR (Average Minute Rating – dosł. średnia oglądalność minutowa) – wskaźnik opisujący średnią wielkość wi-downi oglądającej konkretną audycję lub program telewizyjny w dowolnie określonym odcinku czasu. Wiwi-downia ta wyrażona jest w tysiącach osób.
** SHR% (share – udział w widowni) – odsetek widzów, którzy oglądali audycję bądź program w stosunku do wszystkich widzów oglądających w tym czasie telewizję.
*** Dane z kwietnia 2015 roku według Nielsen Audience Measurement (za: TVP Info wyprzedziło TVN 24… [on-line: http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/tvp-info-wyprzedzilo-tvn24-polsat-news-stracil-najwiecej/page:1; data dostępu: 15.03.2016). W raportach KRRiT (KRRiT, 2016b) uwzględniono programy koncesjonowane o udziale powyżej 0,2%.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów KRRiT (KRRiT, 2016b)
2 Według raportu KRRiT „Najpopularniejsze audycje w IV kwartale 2015 roku. Dobowa oglą-dalność programów” (KRRiT, 2016a) widownia wieczornych serwisów informacyjnych wynosiła: „Wiadomości” (TVP1) – 3 828 197; „Fakty” (TVN) – 3 369 370; „Wydarzenia” (Polsat) – 2 623 879. Por. także tabela 1.
2. Gatunki telewizyjnego dyskursu politycznego
W proponowanej tu klasyfikacji gatunków telewizyjnego dyskursu politycznego bierze się pod uwagę w pierwszej kolejności dwa pragmatyczne kryteria ich podziału, w dalszej – kryterium strukturalne.
Pierwsze kryterium wyodrębniono ze względu na jawność i intencjonalność działań komunikacyjnych o charakterze publicystyczno-polityczno-propagandowym. Istotne wydaje się odróżnienie dwu typów przekazów. Są to:
– autoteliczne gatunki dyskursu politycznego, czyli przekazy telewizyjne intencjonalnie i jawnie reprezentujące dyskurs polityczny, takie jak: rozmowa telewizyjna, wywiad, dyskusja telewizyjna, debata, talk show polityczny, magazyn (publicystyczny/polityczny), serwis informacyjny, transmisja (obrad parlamentu, konwencji partyjnych, konferencji prasowych polityków, przemówień i orędzi) oraz reklama polityczna;
– dowolne przekazy telewizyjne (np. narracyjne, jak film czy serial) włączane kontekstowo i okazjonalnie przez nadawcę/odbiorcę do dyskursu politycznego, szczególnie w okresie kampanii wyborczych czy ostrych konfliktów politycznych.
Drugie kryterium dotyczy stopnia udziału nadawcy telewizyjnego w produkcji treści i formy przekazu bądź jako twórcy, bądź jako emitenta. Wydzielone zostały w ten sposób trzy zasadnicze typy tekstów telewizyjnych:
– telewizyjne programy o tematyce społeczno-politycznej, których nadawca telewizyjny jest zarówno twórcą (treści i formy), jak i jego emitentem; należą tu takie podstawowe dla telewizyjnego dyskursu politycznego gatunki, jak: rozmowa telewizyjna, wywiad, dyskusja telewizyjna, debata, talk show, magazyn, serwis informacyjny;
– transmisje/retransmisje, a więc przekazy o treściach politycznych, których nadawca tele-wizyjny jest jedynie emitentem; medium, telewizja, wymaga jednak technicznych mody-fikacji nagranego materiału, by jako gotowy produkt medialny mógł trafić do odbiorcy; nadawca więc zwykle nie tylko emituje przekaz, ale także nagrywa, skraca, montuje, strukturyzuje, umieszcza w określonym kontekście medialnym itp., co może wpłynąć na opinie audytorium telewizyjnego;
– reklamy polityczne, których nadawca telewizyjny jest zasadniczo tylko emitentem, nie wpływa zaś na ich formę i treść.
Odróżnianie transmisji jako przekazów tylko emitowanych, a nie współtworzonych przez nadawcę telewizyjnego, od programów, których struktura i treść są wynikiem decy-zji nadawcy telewizyjnego w zakresie między innymi doboru gości, poruszanej tematyki, czasu trwania programu, wydaje się konieczne ze względu na funkcje tak wyróżnionych przekazów: perswazyjną vs. informacyjną/manipulacyjną.
Wśród zdarzeń politycznych, które są transmitowane przez telewizję, należałoby wy-różnić dwa ich typy:
– takie, które mają miejsce niezależnie od tego, czy są transmitowane, czy nie: obrady parlamentu3, akcje polityczne, manifestacje, wiece, konwencje partyjne;
3 Bywało jednak, że obrady Sejmu z powodu kłopotów z transmisją telewizyjną zostawały prze-rywane do czasu jej wznowienia.
– takie, które są przygotowywane specjalnie dla mediów, a więc transmisję należy trak-tować jako ich warunek sine qua non, na przykład konferencje prasowe polityków czy orędzia/przemówienia4.
Zawartość transmisji nie zależy od nadawcy. Telewizja staje się (z pozoru) tylko przekaź-nikiem treści. Ma jednak możliwości podejmowania działań manipulacyjnych wynikających z technicznych właściwości medium, „utekstownienia” transmitowanego przekazu, a więc na przykład dodania przed transmisją lub po niej modułów metatekstowych, które wpłyną na odbiór emitowanych treści.
W grupie autotelicznych gatunków telewizyjnego dyskursu politycznego wyraźnie od-mienne są formy o strukturze monologowej (serwis informacyjny, niektóre magazyny, por. np. „Czarno na białym” TVN 24), i dialogowej/polilogowej. Przekazy monologowe w całości, zarówno pod względem kompozycyjnym i poznawczym, jak i ideologicznym, są konstru-owane przez nadawcę medialnego. Dopiero w przekazach dialogowych/polilogowych ścierać się mogą różne opinie i poglądy, a nadawca telewizyjny oddaje głos reprezentantom innych mediów, politykom, ekspertom.
We współczesnej telewizji wykorzystuje się przede wszystkim dwa gatunki mające formę dialogu/polilogu: rozmowę i dyskusję. Zarówno wywiad, jak i debata nie są „telewizyjne”: statyczność wywiadu i schematyzm strukturalny debaty powodują ich ograniczoną funk-cjonalność. Debata jako forma gatunkowa wykorzystywana jest w okresie przedwybor-czym, wywiad zaś – jako forma rozmowy medialnej z najważniejszymi postaciami życia społeczno-politycznego: prezydentem, premierem, dostojnikami Kościoła, ważnymi gośćmi z zagranicy. Znamienne jest, że najczęściej zadający pytania dziennikarz nie jest już go-spodarzem, wywiady te bowiem nie są zwykle przeprowadzone w studiu telewizyjnym. W stałych, typowych telewizyjnych rozmowach i dyskusjach politycznych dziennikarz nie tylko zadaje pytania, ale przyjmuje role dyskutanta czy oponenta. Ma również nad gośćmi i tę przewagę, że – jako gospodarz i moderator – steruje interakcją i ją kontroluje. Decyduje więc w najwyższym stopniu o treści, formie i typie dyskursu.
3. Kategorie uczestników telewizyjnych rozmów i dyskusji politycznych
Najważniejszą kategorią uczestników telewizyjnego dyskursu politycznego jest instytu-cjonalny nadawca medialny (nadawca prymarny). Jego reprezentant jest spersonalizowany, ma „twarz” dziennikarza prowadzącego program, którego widz ogląda na ekranie i najczę-ściej utożsamia ze stacją. Wszyscy inni uczestnicy telewizyjnego dyskursu politycznego, reprezentujący kategorie nadawców wtórnych, tj. politycy, komentatorzy, eksperci, obywa-tele, są włączeni do dyskursu z woli i potrzeby nadawcy pierwotnego.
Kategorie uczestników telewizyjnego, więc publicznego, dyskursu politycznego (polityk, komentator, ekspert) są skorelowane z nadrzędnymi funkcjami i celami komunikacyjnymi,
4 Według raportu KRRiT (KRRiT, 2016a) do najpopularniejszych audycji telewizyjnych w 2015 roku należały (w nawiasie podano liczbę widzów; uwzględniono tylko audycje o tematyce politycznej): TVP1 – 1. miejsce: Debata prezydencka (6 307 728), 2. miejsce: Beata Szydło – Ewa Kopacz Rozmowa
o Polsce (5 197 610), 3. Orędzie Prezydenta RP (4 601 077); TVN – 1. miejsce: Czas decyzji – Debata 2015 (4 919 228).
jakie realizują oni za pośrednictwem wypowiedzi telewizyjnych (por. Szkudlarek-Śmie-chowicz, 2010: 299–320):
a) politycy realizują propagandowo-agitacyjny typ dyskursu politycznego, do którego naj-ważniejszych cech należą:
– perswazyjne i autoprezentacyjne, propagandowe i agitacyjne cele wypowiedzi, – intencjonalne oddziaływanie perswazyjne na odbiorcę medialnego, wpływanie na
opinię publiczną (elektorat), nie zaś współuczestnika studyjnej interakcji telewizyjnej, – zmierzanie do pokonania (nie zaś przekonania) przeciwnika, zdyskredytowania osoby
lub jej poglądów, a więc także reprezentowanej przez nią partii politycznej/ opcji światopoglądowej,
– podejmowanie wielu działań komunikacyjnych o charakterze agonistycznym i perso-nalnym, stosowanie aktów unikowych, uchylanie się od odpowiedzi, formułowanie odpowiedzi ogólnikowych, pseudoinformacyjnych i pozornych, wynikających z kiero-wania się dyplomatyczną (polityczną) ostrożnością;
b) komentatorzy – publicystyczny typ dyskursu politycznego, dla którego charakterystyczne są:
– perswazyjne cele wypowiedzi oraz intencjonalne oddziaływanie na uczestników stu-dyjnej interakcji telewizyjnej, pośrednio zaś na odbiorców medialnych,
– przyjmowanie punktu widzenia obserwatora i interpretatora, nie zaś uczestnika czy twórcy rzeczywistości politycznej,
– zmierzanie do satysfakcjonującej publicznej wymiany opinii, akceptowanie możliwości istnienia opinii odmiennych, podejmowanie argumentacyjnych, niespersonalizowanych działań perswazyjnych oraz utrzymywanie w ciągu całej interakcji układu partnerskie-go, co ułatwia łącząca rozmówców więź zawodowa,
– subiektywizm i jednoznaczne wartościowanie ocen, co wynika z istoty komentarza (por. Wojtak, 2004: 166), interpretowanie zdarzeń i zjawisk społeczno-politycznych w sposób wieloaspektowy, uzasadnianie stanowisk bez dyplomatycznej (politycznej) ostrożności, wielogłosowość, felietonowość, ekspresywność, dowcip;
c) eksperci – dyskurs polityczny ekspercki/specjalistyczny:
– informacyjne i edukacyjne, a dopiero w dalszej kolejności perswazyjne cele wypowie-dzi, których obiektem jest zarówno nadawca medialny, reprezentowany przez prowa-dzącego rozmowę, jak i widz,
– argumentacja merytoryczna o wysokim stopniu informatywności,
– obiektywizacja ocen, ale i niekategoryczność odpowiedzi, wynikająca z ostrożności eksperckiej związanej z postawą asekuracyjną charakterystyczną dla dyskursu nauko-wego, tj. z dystansowaniem się względem omawianych treści (por. Duszak, 1998: 277), – naukowa percepcja zjawisk, dostrzeganie ich złożoności, a więc i niechęć do publicznego
formułowania przypuszczeń, niemających rzeczowych podstaw, oraz do podejmowania tematów wykraczających poza obszar zainteresowań eksperta.
Kategoria ekspertów nie jest reprezentowana w telewizyjnym dyskursie politycznym tak, jak reprezentowana jest kategoria komentatorów, a więc przedstawicieli (innych) me-diów, oraz polityków. Nie może zatem dziwić fakt, że telewizyjny dyskurs polityczny jest subiektywny, stronniczy, ma charakter propagandowy. Kategoria eksperta podlega także w najwyższym stopniu działaniom manipulacyjnym. tj. „obsadzaniu w roli”. Nadawca
te-lewizyjny identyfikuje medialną rolę eksperta głównie za pośrednictwem podstawowych atrybutów jego społecznego autorytetu5: tytułu/stopnia naukowego oraz akademickiej
afi-liacji, sytuując go pozornie poza jakimkolwiek dyskursem aksjologiczno-światopoglądowym. Jako nie tylko pośrednik przekazu, ale przede wszystkim twórca, zarządca i legitymizator dyskursu, nadawca medialny kreuje więc także role jego uczestników oraz decyduje o pro-porcjach funkcji, celów i treści, jakie za jego pośrednictwem docierają do audytorium.
Kategorią nadawcy wtórnego najrzadziej reprezentowaną w telewizyjnym dyskursie politycznym jest nadawca indywidualny, prywatny, nieinstytucjonalny, tj. obywatel, wpro-wadzający do telewizyjnego dyskursu potoczny/prywatny obraz kształtowanej przez media rzeczywistości politycznej, w którym zawierają się zarówno indywidualne, jak i obiegowe i emocjonalne sądy, oparte na generalizacji prostych doświadczeń życiowych, stypizowane, fragmentaryczne, ukonkretniające abstrakcję (por. Warchala, 2003: 33–34). W prywat-nym, zindywidualizowanym obrazie kształtowanej przez media rzeczywistości politycznej mamy do czynienia z co najmniej podwójnym jej odbiciem (obrazem obrazu): potocznym obrazem kreowanego przez nadawcę medialnego obrazu rzeczywistości politycznej. Takiej transpozycji dyskursu nadawca medialny przypisuje co najwyżej funkcje ludyczne. Jeśli jednak traktuje serio wypowiedzi reprezentanta społeczeństwa, to tylko jako przyczynek do dyskursu politycznego sensu stricto (tj. publicznego).
4. Stosunek świata dyskursu do rzeczywistości
Zdecydowana większość spośród ponad 200 sprofilowanych telewizyjnych stacji ogólno-krajowych nadających w języku polskim ma charakter rozrywkowy. Odmienne są niektóre tylko programy edukacyjne, popularnonaukowe, historyczne, kulturalne, także informacyj-ne, w tym 3 spośród 14 kanałów nadawcy publicznego (TVP Historia, TVP Kultura, TVP Info). Nie są to oczywiście zaskakujące liczby, telewizja bowiem to medium o funkcji roz-rywkowej. Poważnym problemem jest jednak to, że telewizja „uczyniła z rozrywki naturalny format, w którym przedstawia wszelkie doznania” (Postman, 2002: 130).
Tendencja łączenia w przekazach medialnych polityki z rozrywką (tzw. politainment) przybiera dwojaką formę: (1) postacie, tematy i zdarzenia ze sfery polityki zostają wykorzy-stane jako materiał do tworzenia fikcyjnego obrazu świata przedstawianego w produkcjach rozrywkowych; (2) politycy w swoich działaniach komunikacyjnych wykorzystują narzędzia i środki stylistyczne charakterystyczne dla kultury rozrywkowej, by osiągnąć cele polityczne (Dörner, 2001: 31–32).
5 Według badań CBOS (CBOS, 2013) dotyczących społecznego poważania zawodów (w skali: duże,
średnie, małe) od lat wysoką pozycję w hierarchii utrzymuje „profesor naukowy”: 1975 rok – 1. miejsce, 90% deklaracji dużego szacunku, 1999 rok – 1. miejsce, 84%, 2013 rok – 2. miejsce (za strażakiem), 82%. Zawody „dziennikarz” i „polityk” mają znacznie niższą rangę w hierarchii zawodów społecznie poważnych (dziennikarz: 1975 rok – 6. miejsce, blisko 80-procentowe duże poważanie, 1999 rok – 13. miejsce, 47%, 2013 rok – 21. miejsce, 50%; „poseł na sejm”: 1999 rok – 15. miejsce, 42%, 2013 rok – przedostatnie, 29. miejsce, 32%; „działacz partii politycznej”: 1999 rok – ostatnie, 25. miejsce, 20%, 2013 rok – ostatnie, 30. miejsce, 20%).
Pierwszy sposób łączenia polityki z rozrywką (właściwie: rozrywki z polityką) jest sta-łym elementem kultury, zwłaszcza kultury popularnej, obecnym w satyrze politycznej, dow-cipach politycznych, politycznych skeczach kabaretowych itp. Także w telewizji rozrywka polityczna, oparta na aluzji, ironii, nawiązaniach intertekstualnych, dowcipie językowym, komizmie sytuacyjnym i postaci, funkcjonuje nieprzerwanie od lat, choć zmienia swe for-my: od artystycznego kabaretu Olgi Lipińskiej, przez polityczną szopkę Marcina Wolskiego, „Dziennik Telewizyjny” Jacka Fedorowicza, do dzisiejszych niewyszukanych politycznych skeczy kabaretowych, jakie prezentuje widzom w weekendowe wieczory publiczna telewizja TVP 2. Również kanały informacyjne oferują odbiorcom satyryczne ujęcie rzeczywisto-ści politycznej (por. np. „Szkło kontaktowe” – TVN 24; „Gilotyna”, „Krzywe zwierciadło”, „Zwierciadło tygodnia” – Superstacja), czyniąc nawet z niego – jak kanał telewizyjny Su-perstacja – wyróżniający się na tle konkurencji składnik profilu medialnego.
Wykorzystywanie przez polityków środków stylistycznych charakterystycznych dla kul-tury rozrywkowej (drugi przejaw politainmentu wg Dörnera), tj.: stosowanie dużej liczby metafor, metonimii, peryfraz, dowcipów, anegdot, ekspresywność i hiperbolizacja środków wyrazu, silne, jednoznaczne wartościowanie, personalizacja procesu komunikacji oraz jej potoczność i familiarność (por. Renger i Wiesner, 2007: 236–238) prowadzą niewątpliwie do banalizacji telewizyjnego dyskursu politycznego. Nie należy jednak łączyć przyczyn zjawiska tylko czy przede wszystkim z działaniami komunikacyjnymi polityków, ale z wła-ściwościami telewizji jako medium teleologicznym (Pleszczyński, 2010: 80–87), dla którego tzw. oglądalność, czyli de facto kalkulacja ekonomiczna, jest celem podstawowym. Dzienni-karstwo tzw. jakościowe, oparte na takich wartościach, jak wiedza, prawda, racjonalność, weryfikowalność, analityczność, syntetyczność, kompetencje, zaufanie, które w idealistycz-nie pojmowanym dyskursie politycznym byłyby pożądane, idealistycz-nie jest domeną telewizji. Ta bowiem – przede wszystkim ze względu na swoją podstawową ludyczną funkcję – w naj-wyższym stopniu podlega procesowi tabloidyzacji. Mamy więc w telewizyjnym dyskursie politycznym emocjonalizację i sensacjonalizację przekazu, niski poziom jego informatyw-ności, mieszanie informacji z pseudoinformacją i dezinformacją, łączenie faktów i opinii, stereotypizację obrazu świata i jego trywializację, schematyzm poznawczy i aksjologiczny (por. znaczące tytuły programów stacji informacyjno-publicystycznych, w których sugeru-je się proste i sugeru-jednoznaczne rozwiązania zawsze przecież złożonych kwestii politycznych: „Kawa na ławę”, „Tak jest”, „Prosto z mostu”, „Kropka nad i”, „Tak czy nie”).
Z banalizacją dyskursu politycznego w telewizji spowodowaną sposobem ujęcia rze-czywistości politycznej idzie w parze dobór najczęściej stosowanych w nim gatunków, tj. rozmowy telewizyjnej i dyskusji telewizyjnej, które są bardziej spontaniczne, ekspresyjne i potoczne niż wywiad czy debata. Odbiorca otrzymuje więc produkt medialny, który jest reprezentacją nie tyle dyskursu politycznego, ile dyskursu telewizyjnego.
Podsumowanie
Kanały telewizyjne – oprócz typowego dla telewizji profilowania stacji z uwzględnieniem czynników: tematyczno-generycznego (kanały filmowe, serialowe, muzyczne, historyczne, lifestyle’owe, informacyjne) oraz demograficznego, tj. wieku i płci odbiorców (kanały dla
dzieci, młodzieży, kobiet, mężczyzn) – coraz wyraźniej są profilowane ze względu na linię programowo-ideologiczną nadawcy, a co za tym idzie: ze względu na grupy odbiorców o odmiennych preferencjach aksjologiczno-światopoglądowych.
Niezależnie od jawnie bądź niejawnie określanej przez nadawcę telewizyjnego linii programowo-ideologicznej we współczesnej rzeczywistości medialnej podstawowe katego-rie uczestników telewizyjnego dyskursu politycznego są względnie stałe. Należą do nich: przedstawiciele mediów, przedstawiciele świata polityki oraz – ustanawiani przez nadawcę – tzw. eksperci.
Podstawowymi gatunkami dyskursu politycznego są rozmowa telewizyjna i dyskusja telewizyjna. Do dyskursu politycznego, zarówno przez nadawcę, jak i przez odbiorcę, może jednak zostać włączony dowolny typ przekazu telewizyjnego, a jego osadzenie konteksto-we, opatrzenie odpowiednim modułami metatekstowymi, może zmienić prymarne funkcje tekstu telewizyjnego, na przykład z estetycznej czy informacyjnej na propagandową, tj. propagującą określoną postawę aksjologiczno-światopoglądową nadawcy.
Bardzo wyraźnie w produkcjach telewizyjnych zaznacza się dwojakiego rodzaju stosunek świata dyskursu do rzeczywistości politycznej. Z jednej strony mamy do czynienia z -obiektywnym i niby-racjonalnym, zawsze jednak zmediatyzowanym obrazem tej rzeczywi-stości, z drugiej – z obrazem intencjonalnie wykrzywionym, najczęściej w konwencji satyry, a więc jawnie subiektywnym i stronniczym. Oba typy obrazowania rzeczywistości łączą się, choć każdy w innym stopniu i w inny sposób, z dwoma zjawiskami obecnymi w tele-wizji: politainmentem oraz tabloidyzacją przekazów i obciążeniem ich niemal obligatoryjnie ludyczną funkcją, co w przypadku dyskursu politycznego prowadzi do jego banalizacji.
Literatura
Bartmiński J., 2008: Wartości i ich profile medialne. W: Kamińska-Szmaj I., Piekot T., Poprawa M., red.: Ideologie w słowach i obrazach. Wrocław, s. 23–41.
Bobrowska E., 2013: Wspólnota dyskursywna i wyobrażona w analizie dyskursów publicznych. „Me-dia i Społeczeństwo” III, s. 11–20.
CBOS, 2013: Prestiż zawodów. Cybulska A., oprac. Warszawa [online: http://www.cbos.pl/SPISKOM. POL/2013/K_164_13.PDF; data dostępu: 15.03.2016].
Dörner A., 2001: Politainment. Politik in der medialen Erlebnisgesellschaf. Frankfurt am Main. Duszak A., 1998: Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa. Warszawa.
Gajda S., 2001: Nowe społeczności dyskursywne a edukacja komunikacyjna. W: Bralczyk J., Mo-siołek-Kłosińska K., red.: Zmiany w publicznych zwyczajach językowych. Warszawa, s. 7–44. KRRiT, 2016a: Najpopularniejsze audycje w 2015 roku. Dobowa oglądalność programów – raport.
Re-isner J., oprac. Warszawa [online: http://www.krrit.gov.pl/Data/Files/_public/Portals/0/kontrola/ program/tv/problemowe/najpopularniejsze-audycje-w-2015-r.dobowa-ogladalnosc-programow.pdf; data dostępu: 15.03.2016].
KRRiT, 2016b: Rynek telewizyjny w IV kwartale 2015 roku. Reisner J., oprac. Warszawa [online: http://www.krrit.gov.pl/Data/Files/_public/Portals/0/kontrola/program/tv/kwartalne/rynek-tele-wizyjny-w-iv-kwartale--2015.pdf; data dostępu: 15.03.2016].
Pleszczyński J., 2010: Przestrzeń aksjologiczna mediów popularnych i jakościowych. W: -Szmaj I., Piekot T., Poprawa M., red.: Tabloidyzajca języka i kultury. Wrocław, s. 5–88.
Postman N., 2002: Zabawić się na śmierć. Dyskurs publiczny w epoce show-businessu. Niedzielski I., tłum. Warszawa.
Renger R., Wiesner Ch., 2007: Politik zum Lachen. “Feel Good” – Faktoren in der
Politikberichterstat-tung österrichischer TageszeiPolitikberichterstat-tungen. In: Scholl A., Rengen R., Blöbaum B., Hrsg.: Journalismus und Unterhaltung. Theoretische Ansätze und empirische Befunde. Wiesbaden, s. 236–238.
Szkudlarek-Śmiechowicz E., 2010: Tekst w radiowej i telewizyjnej debacie politycznej. Struktura –
spójność – funkcjonalność. Łódź.
TVP Info wyprzedziło TVN 24, Polsat News stracił najwięcej [online: http://www.wirtualnemedia.pl/].
Warchala J., 2003: Kategoria potoczności w języku. Katowice. Wojtak M., 2004: Gatunki prasowe. Lublin.
Wojtak M., 2011: Współczesne modlitewniki w oczach językoznawcy. Studium genologiczne. Tarnów.
Ewa Szkudlarek-Śmiechowicz Political Discourse on TV S u m m a r y
This article describes polish political discourse on TV. The author considers four parameters of dis-course’s general organization. They are: (1) profiling of disdis-course’s community, (2) generic conventions, which are preponderant on TV and typical in political discourse, (3) primary classes of discourse’s participants, (4) relationship: the discourse world and reality.
