Istota rozwoju dziejowego ludzkości

Istota rozwoju dziejowego ludzkości.

Każdy w ypadek życiowy, każde zjawisko dziejowe ma swoją stronę indyw idualną i lokalną a zarazem swoje znaczenie zasadni­ cze,—że tak powiem: szatę zew nętrzną, obojętną i ■— treść ideową. Tlum gapi się na szatę: nauka pyta o treść. G azety opisują ob­ szernie tysiące szczegółów, zdarzeń i wypadków': do panteonu na­ uki dostaje się tylko ich treść ideowa, ich znaczenie zasadnicze. Tem się tłumaczy, że myśliciele oddaw na ju ż wobec niezliczonego m nóstw a w ypadków i zdarzeń dziejowych staw iają sobie pytanie: jak a ich treść ideowa, ja k a myśl tkwi w chaosie dziejów? W isto­

cie bowiem—bez myśli—dzieje są chaosem: dopiero myśl w chaos ten w prow adza ład, z chaosu tw orzy jakiś kosmos. D otąd jednak usiłowania myślicieli a specyalnie filozofów historyi—w now sz3^ch zaś czasach socyologów, dążących do w ykazania takiej treści dzie­ jów , takiej tkwiącej w nich myśli, były dbsyć bezowocne: ani po­ wszechnego nie m ogły uzyskać uznania, ani też, zyskaw szy chwi­ lowo uznanie, nie mogły się długo utrzymać. Poznaliśm y nieda­ wno na tem miejscu kilka takich koncepcyj, x) z których żadna nie zdołała zjednać sobie trw ałego ani pow szechnego uznania. Nie dziw więc, że problem at liistoryozoficzny nadal zajmuje uw agę my­ ślicieli, a w ostatnim czasie -— głównie socyologów. T o też jeden z najznakomitszych pomiędzy nimi, G ustaw Ratzenhofer, pośw ię­ ciwszy cały szereg dzieł kw estyom socyologicznym i filozoficznym, jako to: polityce, etyce, monizmowi, krytyce rozum u itp., w t osta­

tnim swoim dziele o „Socyologii“, którego śmierć przedw czesna (1901) wydać mu samemu już nie pozwoliła i które obecnie z teki pozgonnej w ydał syn jeg o ,—podjął na nowo starą kwestyę: co w ła­ ściwie stanowi istotną treść dziejów? Pod jaki w spólny mianownik

') P or. „ P rzeg lą d H isto r y c z n y “ T. I str. 1. „ H isto ry a a S o c y o lo g ia .“

2 ISTOTA ROZWOJU DZIEJOWEGO LUDZKOŚCI.

sprowadzić można te niezliczone wjrpadki i zdarzenia, których ogół nazywam y dziejami ludzkimi?

I przyznać trzeba, że sposób, w jaki R atzenhofer tę starą kw estyę rozwiązuje je s t—przynajmniej pod względem formalnym— wielce zadawalniający, P ow iadam —pod względem formalnym, bo, jak to zaraz zobaczymy, R atzenhofer trafnie zauważył i w odpo­ wiednią form ułkę ujął kontury zew nętrzne, w jakich nam się przed­ staw iają dzieje ludzkie. Form ułka ta brzmi: «Dziej,e ludzkości są wieczną w alką między indyw idualistyczną dążnością jednostek, to jest „indywidualizacyą“, a uspołeczniającym n aciskiem otoczenia, czyli „socyalizacyą.»

W istocie, jeżeli się zastanowim y głębiej nad tą formułką, przyznać musimy, że da się ona zastosow ać do w szystkich obja­ w ów dziejowych, do wszelkich zjawisk i w ydarzeń historycznych. Niech to objaśni przykład: A bsolutny m onarcha chce ludowi na­ rzucić wolę swoją; lud pow staje, robi rewTolucyę, żądając ograni­ czenia w ładzy monarszej. T reścią ideow ą tego zdarzenia je st walka między ind3'widualistyczńą dążnością jednostki („indyw idualizacyą“) a uspołeczniającym naciskiem otaczającego ją ludu („soc3^alizacyą“). Form ułka R atzenhofera znajduje tutaj zupełne zastosow anie. Albo, dajmy na to, w ybucha strejk, robotnicy staw iają różne żądania: wyższej płacy, łagodniejszego traktow ania itp. Jakaż je st treść ideow a tej walki? Nie inna jak tylko ścieranie się indyw iduali­ styczne jednostki, w danym w ypadku—pracodaw cy, z uspołecznia- jącem dążeniem robotników, a w ięc—„indiwidualizacyi" z „socya-

lizacyą.“

Przypatrzm y się po kolei wszelkim typow ym epizodom ro z­ w oju społecznego i politycznego, a przekonam y się, że formułka R atzenhofera polega na trafnem spostrzeżeniu. W ięc zacznijmy od walki absolutyzmu z feudalizmem, toczącej się w parlam entach średniowiecznych i aż do czasów now ożytnych. A bsolutyzm d ą ż y do uniezależnienia się od parlam entów i sejmów: szlachta dąży do uspołecznienia rządu, to je st do narzucenia rządow i swojej woli społecznej. Szlachta żąda, aby król stosow ał się do woli sejmu, czy parlam entu, reprezentującego wolę jej społeczności. Mamy więc przed sobą w alkę dwóch zasad: indywidualizacyi z socyaji- zacyą. Chłopi dążą do uwłaszczenia i do w yzw olenia się z pod

M „D ie G esch ich te der M en sch h eit ist ein e w ig e r K am pf zw isch en dem in d ivid u alisiren d en S tr e b e n der e in z e ln e n und dem so zia lisiren d en Z w an g der U m g e b u n g “. R atzenhofer, S o z io lo g ie . 1У07, str. 224.

ISTO TA ROZWOJU DZIEJOWEGO LUDZKOŚCI. 3

wlaclzy właściciela ziemskiego i ,to znowu w alka tychże samych dwóch zasad.

Papież w yklina m odernistów , którzy żądają WOlności myśli, badań, sujnienia, w olnego w ypowiadania przekonań i uznać nie chcą nieomylności G łow y Kościoła: Czyż to nie te znow u dwie zasady ze sobą wTalczą — społeczność hierarchiczna z indyw idua­ lizmem papieskiem, i socyalizacya kleru z indyw idualizacyą pa­ pieża?

W idzimy tedy, że form ułka Ratzenhofera je st trafna; ale za­ chodzi pytanie, czy jest oná naukowę* wydajną, t. j., czy może nam posłużyć do poznania nietylko f o r m zew nętrznych, w jakich od­ gryw ają się Wypadki dziejowe, ale także—najtajniejszych sprężyn czynów ludzkich, składających się na te w ypadki i na zdarzenia dziejowe? Nie waham się na to pytanie odpowiedzieć twierdząco. Bo formułka R atzenhofera odsłanią nam najgłębszy m otyw wszel­ kich działań ludzkich, jakim jest: interes wrłasny. Z tego źródła w ypływ ają zarów no indywidualistyczne dążenia jednostki jak i so- cyalizacyjne dążenia grup, klas, czy stronnictw .

Znając zaś owo źródło działań ludzkich, możemy w każdym w ypadku, czy zdarzeniu, ja k po nitce do kłębka, dojść do wyja­ śnienia jego genezy, rozwoju i tendencyi; co więcej, możemy z wielkiem praw dopodobieństw em w ysnuć wnioski co do przy­ szłego rozwroju każdej akcyi dziejowej, albo ustroju społecznego.

I w istocie, Ratzenhofer, wychodząc z tego założenia, że każda istota żyjąca działa i postępuje zawsze w kierunku swego w rodzo­ nego interesu i, póki je st normalną, nigdy inaczej ani działać ani postępow ać nie może, skreślił nam obraz rozw oju społecznego, który nie ma w sobie nic sztucznego, a którego jasność i prostota dziwną mają moc przekonywującą.

Dzieli on cały rozwój społeczny od praw ieków do dzisiejszej doby na sześć okresów , do których dodaje dw a okresy przyszło­ ściowe, w yw nioskow ane z danych przesłanek. O to szereg tych okresów:

1) P i e r w o t n y s t a n s p o ł e c z n y . O dżyw ianie i rozm na­ żanie się ludzi odbyw a się bez znaczniejszych walk. Albowiem w alkę o b jrt prow adzą w7tedy ludzie tylko z natu rą i ze zwierzę­ tami; hordy ludzkie zaś, unikając walk ze sobą, w ędrują i rozcho­ dzą się po całej kuli ziemskiej, uciekając jedne przed drugimi. W tym okresie pow stały w różnych dalekich od siebie środow i­ skach geograficznych głów ne rasy ludzkie.

2) O k r e s p o c z ą t k ó w k u l t u r y p i e r w o t n e j . Szczepy, które w śród korzystnych w arunków stałe obrały sobie siedziby

zaczęły z sąsiednimi szczepami wchodzić w stosunki gospodarczo- handlowe, co dało początek pierw szym ustrojom społecznym, (szcze­ pom). W tym okresie w ytw orzyły się też obok szczepów osiadłych, rolniczych, szczepy koczujące, żyjące z chowu bydła; słow em — obok rolników pow stały szczepy łowieckie i koczownicze—pomię­ dzy nimi zaś zjawiły się pośredniczące szczepy handlujące.

3) O k r e s b a r b a r z y ń s k i . W zrastająca liczba szczepów koczowniczych stała się pow odem coraz to częstszych zatargów ze szczepami osiadłymi i rolniczymi. T ak nastały czasy barba­ rzyńskie.

4) O k r e s w o j o w n i c z y . Z czasem rabunki i pustosze­ nia ustąpiły miejsca wojnom regularnym , które, kończąc się p od­ bojem i ujarzm ieniem szczepów rolniczych przez szczepy koczują­ ce, dały początek p a ń s t w o m .

3) O k r e s w s z e c h s t r o n n e g o w y n a j d y w a n i a n o ­ w y c h w a r u n k ó w ż y c i a . W now o pow stałych ustrojach pań­ stw owych klasy panujące pragną coraz to now ych uciech, zabaw i rozkoszy; przyw ykają do coraz to w ykw intniejszych potrzeb, któ­ rych zaspokojenie stanow i zaw ód i pow ołanie—klas średnich, kup­ ców i handlarzy. Tym sposobem zasoby klas panujących spływ ają pow oli do klas średnich, gdzie dają początek—kapitalizmowi, któ­ rego rozwój stanow i głów ną cechę następującego okresu; je st to dzisiejszy.

6) O k r e s k a p i t a l i z m u i h a n d l u ś w i a t o w e g o . Chci­ wość bogactw i coraz większych zdobyczy staje się w tym okre­ sie pow odem krw aw ych w ojen pomiędzy państw am i kulturalnym i; pieniądz zaś jedynie daje potęgę i w pływy. Kapitalizm stał się najpotężniejsz\rm czynnikiem rozwoju. W yrosła na gruncie kapi­ talizmu plutokracya, w( sojuszu z resztkam i daw nej arysto k racji, dzierży panow anie nad masami ludu.

A le Ratzenhofer nie wierzy, aby okres ten był d ługotrw ały— w ierzy on natomiast, że przyjść musi

7) O k r e s s t a ł y c h s i e d z i b i h a r m o n i j n e j p r o d u k - cyi . W tym przyszłym okresie rasy cywilizowane w ytępią tubyl­ czą ludność w koloniach, a każdy kraj zamknie granice swoje przed imigracyą obcych. H andel m iędzynarodow y ograniczony będzie do najpotrzebniejszych produktów z zagranicy — a kapitał straci daw ną moc i potęgę.

Ale i ten przyszły okres harmonii i pokoju nie p o trw a wie­ cznie, bo ta k samo, ja k wszelkie ustroje giną po przebyciu właści­ wego swego rozwoju, tak też i ustroje społeczne, po przebyciu 4 ISTO TA ROZWOJU DZIEJOWEGO LUDZKOŚCI.

ISTO TA ROZWOJU DZIEJOWEGO LUDZKOŚCI. 5

pew nego punktu kulm inacyjnego, chylą się do upadku i wreszcie zginąć muszą. Nastąpi więc niechybnie

8) O k r e s z a n i k a j ą c y c h w a r u n k ó w ż y c i a , który wszelkiemu rozw ojow i społecznemu koniec położy. Tę ostatnią

katastrofę sprow adzą na ludzkość przyczyny telluryczne: Ponow ny okres lodowy.

Czy po tej katastrofie kiedyś, w następnych okresach geo­ logicznych, w raz z pow rotem now ego życia na ziemi, rozpocznie się now y proces społeczny? T ę kw estyę R atzenhofer słusznie uważa dla nas za obojętną, bo r a s y , d z i s i a j ż y j ą c e , tego od­ rodzenia życia na ziemi nie doczekają. O ne bezpow rotnie i bez zm artw ychstania w ostatnim okresie rozw oju społecznego doszczętnie zginąć muszą. W ten sposób cały ów, przez osiem okresów cią­ gnący się proces społeczny, przedstaw iający nam rozrost i rozwój rodzaju ludzkiego, aż do jego upadku i zaniku ostatecznego, we­ dług R atzenhofera tw orzy tylko epizod w rozw oju kuli ziemskiej. Stała się ona bow iem na pewnym szczeblu swego rozwoju geolo­ gicznego życiodajną i w ydała świat ustrojów , z którego pow stał rodzaj ludzki; ten rodzaj przebiega całą skalę rozw oju społecznego, póki ziemia, k tó ra go w ydała, nie ostygnie, nie zlodowacieje i nie pozbawi go środków do życia. T rudno nie przyznać, że takie poj­ mowanie życia rodzaju ludzkiego na ziemi odpow iada najzupełniej dzisiejszemu stanow i wiedzy naszej o świecie i o ziemi.

Możnaby powiedzieć, że takie pojm owanie życia rodzaju ludz­ kiego poniża wszelką naukę historyczną. Bo i na cóż się mozolić i głowę sobie łam ać nad ideową treścią dziejów ludzkich, skoro wiemy, że całe te dzieje są krótkim epizodem życia ustrojów ży­ wych na ziemi, ustrojów , z których w następnej fazie geologicznej śladu nie pozostanie? Cóż tu mówić o ideách, których istotą prze­ cież pow inna być wieczność, skoro te wszystkie, niby „idee histo­ ryczne“, w danej chwili ostatecznej katastrofy, wraz z całym ro ­ dzajem ludzkiem m arnie zginą?

Zarzuty takie przeciw filozofii historyi są atoli zupełnie chy­ bione. Boć ostatecznie jesteśm y ludźmi, a św iat ludzki słusznie uw ażany je st za przedm iot najgodniejszy naszych badań i naszych dociekań. Że ró d ludzki je st niejako w ykw item kory ziemskiej w pew nym okresie jej przeobrażeń i że w pew nym dalszym okre­ sie tych przeobrażeń zniknąć musi z jej powierzchni, to bynajmniej nie zmienia stanow iska naszego wobec istniejącego świata ludzkie­ go i jego społeczeństw , których jesteśm y cząstką integralną. Ja­ ko ludzie i cząstki społeczeństw, nie możemy mieć wyższego inte­ resu nad poznanie istoty społeczeństw i św iata ludzkiego. Jako

indyw idua, mamy interesy fizyologiczne i biologiczne, ale w zniósł­ szy się ponad poziom tych interesów indyw idualnych, jako ustroje myślące, nic nas bardziej obchodzić nie może nad poznanie nas sa­ mych jako składników społeczeństw , a przez nie — ludzkości. Że ta ludzkość, tak, jak raz pow stała, raz też zaginie, nie zmniejsza to bynajmniej naszego interesu idealnego: pragniem y wiedzieć, ja ­ keśm y pow stali i ja k zaginiemy. Pom iędzy początkiem naszym a końcem leżą dzieje nasze, przeto treść tych dziejów, i św iado­ mość ja k one się odbyw ały, jakie praw a nimi rządziły i rządzą, ja k ie idee w nich w yraz znajdują,—stanow ią i stanow ić muszą naj­

wznioślejszy przedm iot dociekań ludzkich.

X-•X · ·»

W idzieliśmy jak R atzenhofer przedstaw ia treść dziejów jako rozwój kultury, podniecany przez ciągłą walkę dwóch zasad: in- dywidualizacyi i socyalizacyi. A le R atzenhofer nie rozw inął teoryi swej do ostatecznej konsekw encyi. Zna on bowiem tylko walkę oso­ bistości z masą. W alka tak a odbyw a się jedynie w łonie poje­ dynczych grup społecznych, oraz klas. Tym czasem teorya jego ma daleko większą doniosłość, daje się ona bowiem zastosow ać także do w alk grup ŕ klas pomiędzy sobą. Jest to taż sam a w alka dwóch zasad — indyw idualizacyi i socyalizacyi, ale na wyższym szczeblu, gdyż tutaj walczy indywidualizm klasow y, czy grupow y, z socyali- zacyą państw ow ą, czy narodow ą. W tej formie w alka ta stanow i treść dziejów w szystkich ustrojów państw ow ych, a zatem dla dzie­ jó w ludzkości większe ma znaczenie, aniżeli w formie walki indy­ widualizacyi o s o b i s t e j z socyalizacyą g r u p y p o j e d y n c z e j . D la stw ierdzenia tej praw dy, dosyć jest uprzytom nić sobie dzieje pierw szego lepszego państw a europejskiego od początków jego średniow iecznych dodziśdnia. Treścią tych dziejów je st w alka indywidualizm u klasy panującej z tendencyam i socyalizacyi ogółu klas opanow anych. K lasa panująca wyzyskuje ogół narodu w ce­ lach egoistyczno-klasowych. W edług jej pojęcia, n aród jest tylko środkiem dla jej celów, a p ań stw o —narzędziem w jej ręku. „Bóg stw orzył chłopa, aby pracow ał dla szlachty; mieszczanina i żyda, żeby płacili podatki.“ J e s t to bezw zględny indyw idualizm kla­ sowy. Indywidualizm ten natrafia na opór, na razie głuchy, bez­ w iedny, z czasem na coraz bardziej świadom y i celowy. W klasach opanow anych budzi się tendencya socyalizacyi, t. j. dążenia do jak- największego w yzyskania instytucyi państw ow ych w interesie ogółu. Przeciw pojm owaniu państw a, jako instytucyi, istniejącej na

I S T O T A R O Z W O JU D Z IE JO W EG O LUDZ KO ŚC I. 7

czną korzyść klasy panującej, wyrabia się powoli w klasach opa­ nowanych pojęcie państwa, jak o instytucyi, służącej dla dobra ogółu. W alka tych dwóch, przeciwnych sobie pojęć i zasad, stanowi istotę dziejów wszystkich państw europejskich w ostatnim tysiącoleciu a i dziś dalej się ona toczy. Czy kiedyś ustanie? Czy kiedyś jedna z tych zasad zwycięży i drugą na zawsze ze św iata ludzkiego wy­ ruguje? O takim końcu tej walki ani m yśleć, dopóki rodzaj lüdzki kulę ziemską zam ieszkuje. B o walka tych dwóch zasad stanowi ferm ent rozwoju społecznego; bez tej walki nie byłoby rozwoju, a ludzkość cofnęłaby się w stecz na poziom życia zwierzęcego.

Tylko walce tej zawdzięczam}' cały rozwój kulturalny, wszelki postęp umysłowTy, wszystkie zdobycze na polu wiedzy, techniki i sztuki.

Ale takie znaczenie dla rozwoju ludzkości ma w pierwszym rzędzie nie walka indywidualizmu osobistego ż socyalizacyą klasy czy grupy, jen o w alka indywidualizmu k l a s o w e g o z socyaliza­ cyą n a r o d o w ą czy p a ń s t w o w ą . Zapewne! ΐ pierwTsza z tych wralk, a raczej walka tych zasad na niższym szczeblu nie je s t bez wielkiego znaczenia dla bytu i rozwoju pojedynczej grupj^czy kla­ sy... A le taż sama walka na wyższym szczeblu—pomiędzy klasą a narodem, je s t wprost akcyą dziejową, stanowi o losach państw i kultury. T a walka je s t prawdziwą i najistotniejszą treścią dzie­ jów . Rzućm y tylko okiem w około siebie. Co się dziś dzieje w pań­ stwach kulturalnych? W A m eryce północnej· wre walka pomiędzy indywidualizmem kapitalistycznym , występującym w formie mono­ polów kartelow ych a socyalizacj^ą, żądającą ukrócenia swawoli kartelow ej i upaństwowienia czy unarodowienia (nacyonalizacyi) niètylko ziemi ale i różnych innych źródeł bogactw (np. górnictwa itp.). W państw ach europejskich socyalna dem okracya siłę sw oją czerpie z tej okoliczności, że płynie z prądem socyalizacyi przeciw indywidualizmowi klasy kapitalistycznej, w yzyskującej instytucye państwowe na sw oją wyłącznie korzyść. W niektórych państwach, np. w A ustryi, walka ta przybiera formy narodow ościow e, bo in­ dywidualizm klasow y w ystępuje tam głównie w formie przewagi Niemców, przeciw której powstają łącznie żądania socyalizacyi in­ nych narodowości. Słow em , gdzie tylko spojrzymy, wTszędzie na dnie walk politycznych w spółczesnych nam państw tkwi antago­ nizm dwóch zasad: indywidualizacyi i socyalizacyi.

W szak naw et u nas, w takiej np. G a lic ji, podnoszą głowę indywidualizacye szczepowe przeciw socyalizacyi narodowej. Bo czemżeż innem je s t syonizm, występujący przeciw idei asymilacyi narodowej, albo rusinizm, w ojujący z polonizmem?

8 I S T O T A R O Z W O J U D Z I E JO W E G O LU DZ KOŚCI.

W szędzie więc na dnie dziejów społeczno-politycznych widzi­ my te dwie sprężyny, ja k o najgłębsze przyczyny wszelkiego ruchu, życia i rozwoj.u. Czyż może podlegać wątpliwości, że wykrycie tych sprężyn ma dla filozofii historyi takie mniej w ięcej znaczenie, ja k w ykrycie pierwiastków dla chem ii? Najwyższym tryumfem chemii je s t wynalezienie jak ieg o ś nowego pierw iastku, albo odkrycie, że dotychczas ja k o pierw iastek uważana materya, daje się rozłożyć na prostsze jeszcze pierwiastki.

Czyż nie podobnym nabytkiem nauki je s t wykazanie, że wszelkie i wszystkie dzieje polityczne i socyalne dają się ostate­ cznie sprowadzić do jed n ej i wiecznie tej samej walki dwóch zasad: indyw idualizacji i socyalizacyi?

Istnieje jed nak w ielka różnica pomiędzy naukami przyrodni- czemi wr ścisłem znaczeniu tego słowa, a tak zwanemi moralno- połitycznem i, do których należy i socyologia i filozofia historyk W łaściw ie nie powinnaby tu istnieć żadna różnica ale niestety— ist­ nieje. Socyologia bowiem nie je s t niczem in n em ,jak tylko historyą naturalną społeczeństw ludzkich; powinna więc badać byt i istotę tych społeczeństw , oraz wykazywać prawa naturalne, które ich roz­ w ojem rządzą — i nic w ięcej. Tym czasem je s t różnica. P ocho­ dzi ona stąd, że, jak o zoologow ie, badamy i opisujem y żywot— nie nasz; ja k o chem icy badamy i opisujem y byt i własności m ate­ n i martw7ej, która nam je st obcą, itd. Ja k o historycy i socyolo- gow ie, badamy społeczeństw o, którego jesteśm y cząstką! S tąd wiel­ ka różnica w zachowaniu się naszem w obec przedmiotu, przez nas

badanego.

Różnica ta ujawnia się w tem, że chemik nie stawia sobie pytania, czy kwasoród dobrze robi, nie łącząc się z wodorem i czy tlen słusznie sobie postąpił, łącząc się z rtęcią itp.? Ani astro­ nom nie stawia sobie pytania, czy księżyc, w stępując pomiędzy słońce a ziemię, zasługuje ňa pochw ały czy na naganę?

A le niema historyka, któryby nie czuł się kom petentnjTn do wydawania sądu o słusznem czy niesłusznein postępow aniu króla X , albo ministra Y ; któryby nie chwalił lub nie ganił przewódcy pow stania czy opozycyi parlam entarnej; — co w ięcej, niema histo­ ryka, któryby takiego rozdawania pochwał i nagan nie uważał za główne zadanie sw oje, któryby nie udzielał rad i nauk bohaterom swoim, ja k w łaściw ie powinni oni byli sobie postąpić...

Czy socyologia wyswobodzi się z tego dotychczasowego sub- jektyw izm u nauk m oralno-politycznych? Czy stanie ona na sta­ nowisku nauk przyrodniczych? Czy będzie nauką w ścislem słowa tego znaczeniu?

I S T O T A R O Z W O JU D Z I E JO W E G O LUDZ KO ŚC I. 9

Ja k dotąd, były ku temu skierowane usiłow ania najznakom it­ szych socyologów . Ju ż Comte określił socyologię, jak o naukę przyrodniczą o społeczeństw ie; ale, pisząc sw oją socyologię, nie utrzymał się na stanowisku przyrodnika. W socyologii jeg o wy­ stępuje raczej Francuz patryota, który wychw ala rolę, ja k ą Francya odegrała i odegrać ma w historyi, a na dzieje ludzkości zapatruje się pod kątem widzenia szowinisty francuskiego. H erbert S p en ­ cer napisał dwra tomy, aby ostrzedz badaczów przed niebezpieczeń­ stwem subjektywizmu w badaniach socyologicznych; wykazał grun­ townie wszystkie niedokładności, jak ie w socyologii są koniecznym następstwem różnych uprzedzeń i gorąco zalecał największą przed- miotowyość w traktow aniu zagadnień socyologicznych. Tym czasem wiadomo, że S p en cer w socyologii daje się unosić jednostronnym interesom szkoły M anchesterskiej i kapitalizmu; naciąga przedsta­ wienia rozwoju ekonomicznego i społecznego, aby wykazać zalety wolnego handlu i wolnego przemysłu (industryalizmu). Ja k o socyo- log, Sp en cer je s t wiernym przedstawicielem i obrońcą dążności ekonomicznych przem ysłu angielskiego.

Jeżeli tedy najw ięksi socyologow ie X I X wieku głoszą objek- tywizm a wpadają sami w najgrubszy subjektywizm, przypuścić trzeba, że nie je s t to ich wadą osobistą, lęcz, że subjektywizm w socyologii jest słabością ogólno-ludzką, z pod której żaden socyolog wyłamać się nie może. Nie trudnoby też było wykazać, że i socyologow ie u schyłku X IX w., ja k L ester W ard i Ratzen- hofer, a zwłaszcza ten ostatni, od tej słabości pomienionej nie są wolni.

W o b ec tego liczyć się trzeba z faktem, że w socyologii wpływ subjektywizmu zawsze pozostanie źródłem pewmych pomyłek i zbo­ czeń w poznaniu prawdy.

Pom yłki te i zboczenia znajdą zawsze wyraz wr subjektyw nej ocenie tycli dwóch zasad, których walka ja k widzieliśmy, stanowi najistotniejszą treść dziejów: indywidualizacyi i socyalizacyi.

Przedewszystkiem , każdy socyolog, ja k o człowiek, ulegając wplyw'om swego środow iska społecznego, przejęty je s t pewnemi aspiracyami i dążnościami ' społecznemi, więc w obec różnych zja­ wisk społecznych czuje ciągle albo zadowolenie albo niesmak; wskutek tego pewne zjawiska muszą mu się wydawać jak o dobre, inne jak o złe. B ęd ą tedy skorzy socyologow ie, według sw ojego stanowiska osobistego, do obrony indywidualizacyi, inni— socyali­ zacyi, tak samo, ja k np. historycy, wedle subjektyw nego swego zapatrywania, byli i będą stronnikami absolutyzmu, a inni demo- kracyi. Tym czasem , biorąc rzeczy bezstronnie i naukowo, ocena

1 0 ISTOTA ROZWOJU DZIEJOWEGO LUDZKOŚCI.

zjawisk historycznych ze stanow iska etycznego (dobra, czy zła) niema najmniejszego upraw nienia — boć jeżeli w szystkie one mają ostateczne swe źródło w w alce dwóch zasad: indyw idualizacyi i so- cyalizacyi, to trzeba sfwierdzić, że te dwie zasady działają ja k ślepe siły przyrody, którym ludzie bezwzględnie podlegać muszą. Czy więc ktoś działa w myśl indyw idualizacyi, czy socyalizacyi, zależy to jedynie od tego, na jakiem miejscu w życiu się znalazł; w ja ­ kiem środow isku społecznem się urodził i wychował, jakie wpfy- w y społeczne umysł i charakter jego kształciły. Jednostka, będąc w ytw orem koniecznym tych wpływów, i działanie jej, są nieuniknio­ nymi następstw am i jej usposobienia. S ło w e m ,— jakim osobnik j e s t , tak działa'—a j e s t takim ,jakim go w ytw orzyło środowisko. W ogóle zaś może tylko działać w jednym z dwóch kierunków: albo w kierunku indywidualizacyi alboliteż — socyalizacyi, — boć wiemy, że wszelkie działanie publiczne ostatecznie do tych dwóch pierw iastków -zasad sprow adzić można. Czy więc osobnik działa w jednym , czy w drugim kieru n ku —tertium non d atu r—nie je st to ani jego zasługą ani jego winą. W przężony w nierozw ikłaną sieć interesów grupow ych i klasowych, osobnik płynie, chcąc niechcąe, z prądem tych interesów —świadomie czy nieświadom ie. Nie oso­ bnik też robi dzieje: tw orzą je grupy i klasy, wzajemnie na siebie oddziaływując w kierunku bądź indywidualizacyi, bądź też socyali­ zacyi i podtrzym ując ten proces dziejowy, którego następujące po sobie fazy tak trafnie przedstaw ia nam Ratzenhofer.

Jakkolw iek więc mamy przed sobą proces naturalny, nieubła­ gany w swej logice i żelaznej konsekw encyi, którego toku żadna jednostka, choćby nią był A leksander W ., N apoleon czy Bismark, zmienić nie może, nie mniej jednak —1 ludźmi jesteśm y i, według stanow iska naszego, czujemy sym patyę do jednego kierunku i lu­ dzi w tym kierunku działających, a antypatyę do przeciw nego kie­ runku, a conajmniej żal do ludzi, popierających ów kierunek. To je st rzecz naturalna i nigdy inaczej nie będzie. A le ze stanow iska naukow ego trzeba uznać, że każdy z tych dwóch kierunków —mia­ nowicie indy widualizacya i socyalizacya, je st na rów ni upraw niony i niema najmniejszej racyi aby ludziom jednego kierunku przy­ znawać więcej zasług, czy wartości, aniżeli ludziom innego kierun­ ku. Rzecz oczywista, że zdanie to, jakkolw iek naukow o uzasadnione, musi dla każdego polityka być w strętne, ba! n aw et w pewnych sytuacyach — wydawać mu się zbrodniczem. A le bo też nauka i polityka są to dziedziny od siebie nietylko odróżniające się, ale wyprosi naw et biegunowo sobie przeciwne. Polityk działa żyw io­ łowo i żywiołowo myśli: nauka, a w danym razie socyologia, nie

ISTOTA ROZWOJU DZIEJOWEGO LUDZKOŚCI 11

należy do żadnego obozu; nie je st ona stroną wojującą, lecz tylko jak b y stacyą, z nadziem skiego punktu obserw acyjnego badającą ruchy stron walczących. Jej celem nie je st zw ycięstwo, tylko po­ znanie; nie je st ona stronniczą lecz nadpartyjną.

G rubo się mylił Platon, twierdząc, że takie państw o najlepiej będzie rządzone, u którego steru stać będą filozofowie: rządzić pań­ stwem nie je st rzeczą filozofów. Bo rząd je st stron ą wojującą, tak samo ja k rządzeni. Filozofia, jak wszelka nauka, a w danym w y­ padku i socyologia, ma z bezstronnego stanow iska badać ruchy obu stron wojujących i poznawać praw a, rządzące tymi ruchami. Stanow isko takie może być obrane tylko zdala od jednej i od dru­ giej strony.

T o też pomiędzy polityką a socyologią niem a pojednania. Polityka „ r o b i “ historyę, a socyologia ją tłumaczy. Zw ykła historya polityczna traktuje zawsze dzieje ze stanow iska partyjne­ go i, na nim stojąc, sądy swoje w ydaje. Socyologia tłumaczy hi­ storyę, jako proces naturalny, t. j. w ykazuje jakie to przyczyny naturalne zdziałały, że bieg dziejów przyjął dany kierunek i dane w ydał rezultaty. T akie i jedyne zarazem je st zadanie socyologii wobec dziejów i dlatego to nie zajścia ani cz3rny jednostek, choć­ by największych i najsłynniejszych osób historycznych mają dla niej znaczenie — ale raczej treść dziejów, ich istota, t. j. działanie tych sił naturalnych, jak ie naprzem ian społeczeństw a ludzkie to podnoszą ku w yżynom kultury, to znow u w trącają je w przepaść upadku.

* *

*

Czy socyologia w ykryła te siły? Czy formułka Ratzenhofera zaw iera określenie i wyjaśnienie tych sił? Tw ierdząco na te py­ tania odpowiedzieć niemożna. Ale form ułka Ratzenhofera, w yka­ zując nam formy, w których działanie sił tych się przejaw ia (in- dywidualizacya, socyalizacya), bądźcobądź zbliża nas znacznie ku ostatecznem u rozw iązaniu kwestyi sił, w prow adzającjTch w ruch proces społeczny i rozwój dziejowy. Raz bow iem wiedząc, że naj­ pierwotniejszym objawem tych sił je st bądź to indywidualizacya, bądź też socyalizacya, pozostaje tylko rozbiór psychologiczny tych dążeń, aby na ich dnie wykryć najtajniejszą ich sprężynę i źródło psychiczne. A być może, że sprężyną tą i źródłem nie jè st znowu nic innego, ja k tylko ów „wrodzony· in teres“ („das inhärente Inte­ resse“) Ratzenhofera, którem u badacz ten przypisuje nieprzepartą moc kierow ania postępow aniem i działaniem wszelkich istot ż y ­ w ych. Być może, iż się okaże, że i indyw idualizacya i

socyaliza-1 2 ISTOTA ROZWOJU DZIEJOWEGO LUDZKOŚCI.

cya są tylko przejawami koniecznymi tego interesu wrodzonego, kierującego działaniem ludzkiem, a różnica pomiędzy temi dążno­ ściami zależy jedynie od różnego położenia i stanow iska jednostek w łonie grup a grup—w ustrojach społecznych. Być może, że się pokaże, iż dążności—indy widualizacyjna i socyalizacyjna, są tylko m a­ skami, pokrywającemi zawsze i wszędzie tęż samą, jed n ą siłę naturalną: interes w rodzony. G dyby to kiedyś zostało naukowO stwierdzone, m ogłoby mieć wielkie znaczenie cywilizacyjne. Boć wobec nauko­ wo stw ierdzonego faktu, że wszelkie działanie polityczne polega jedynie na popieraniu i bronieniu w rodzonego interesu własnego, łatw oby z życia publicznego i z areny politycznej znikły fałsz i o b ­ łuda, które dziś tam panują, a stronnictw a i grupy społeczne w al­ czyłyby z otw artem i przyłbicami. Byłby to, w każdym bądź razie, wielki postęp. A le zdaje się, że do tego jeszcze bardzo, bardzo daleko.